قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسى
«قىز جiبەك» – قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسى ەكەنiن جۇرتشىلىق جاقسى بiلسە كەرەك. ءيا، حالقىمىزدىڭ كاسiبي وپەرا تاريحىنىڭ العاشقى بەتi وسى «قىز جiبەكتەن» باستاۋ العان. ۇلتتىق ناقىشتاعى ايگiلi كلاسسيكالىق تۋىندى ساحناعا العاش رەت 1934 جىلى قانات قاقتى. ەۆگەني برۋسيلوۆسكي مەن عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ «قىز جiبەگi» ءا دەگەننەن-اق جۇرتشىلىقتى باۋراپ الدى. اسا بيiك تالعاممەن جازىلعان وپەرانىڭ ءمان-مازمۇنى دا، مۋزىكالىق ادەبي كوركەمدiلiگi دە، ساحناعا قويىلۋى دا بiر-بiرiمەن ۇندەسiپ، قۇدiرەتتi تۋىندىنى قۇرادى. سول قۇندىلىعىن ءالi كۇنگە دەيiن جويعان جوق. حالىق تا «قىز جiبەگiنەن» جالىققان ەمەس.
كۇللi قازاقتىڭ دا، قازiرگi اباي اتىنداعى مەملەكەتتiك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ دا وپەرا الەمiندەگi ەڭ ۇلكەن تابىسى «قىز جiبەك» وپەراسى بولدى. تەك ءوز حالقىمىز عانا ەمەس، كەزiندە ماسكەۋلiكتەردiڭ ءوزi قازاقتىڭ «قىز جiبەگiنە» باسىن يگەن.

قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسى
«قىز جiبەك» – قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسى ەكەنiن جۇرتشىلىق جاقسى بiلسە كەرەك. ءيا، حالقىمىزدىڭ كاسiبي وپەرا تاريحىنىڭ العاشقى بەتi وسى «قىز جiبەكتەن» باستاۋ العان. ۇلتتىق ناقىشتاعى ايگiلi كلاسسيكالىق تۋىندى ساحناعا العاش رەت 1934 جىلى قانات قاقتى. ەۆگەني برۋسيلوۆسكي مەن عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ «قىز جiبەگi» ءا دەگەننەن-اق جۇرتشىلىقتى باۋراپ الدى. اسا بيiك تالعاممەن جازىلعان وپەرانىڭ ءمان-مازمۇنى دا، مۋزىكالىق ادەبي كوركەمدiلiگi دە، ساحناعا قويىلۋى دا بiر-بiرiمەن ۇندەسiپ، قۇدiرەتتi تۋىندىنى قۇرادى. سول قۇندىلىعىن ءالi كۇنگە دەيiن جويعان جوق. حالىق تا «قىز جiبەگiنەن» جالىققان ەمەس.
كۇللi قازاقتىڭ دا، قازiرگi اباي اتىنداعى مەملەكەتتiك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ دا وپەرا الەمiندەگi ەڭ ۇلكەن تابىسى «قىز جiبەك» وپەراسى بولدى. تەك ءوز حالقىمىز عانا ەمەس، كەزiندە ماسكەۋلiكتەردiڭ ءوزi قازاقتىڭ «قىز جiبەگiنە» باسىن يگەن.
1936 جىلى ماسكەۋدە قازاق ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ ونكۇندiگi بولعانى بەلگiلi. وعان تەمiربەك جۇرگەنوۆ باستاعان جۇمات شانين، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، قانابەك پەن كۇلاش بايسەيiتوۆتەر، ماناربەك ەرجانوۆ، شارا جيەنقۇلوۆا سىندى قازاق ونەرiنiڭ نەگiزiن قالاعان نەبiر ساڭلاقتار باردى. بۇل – وپەرا تەاترى جاڭادان ءتاي-ءتاي باسقان كەزi. ونەر قايراتكەرلەرi ونكۇندiككە «قىز جiبەك» پەن «جالبىردى» الىپ بارعان. ەكi سپەكتاكلدiڭ دە بارىنشا تابيعي شىعۋىنا ەرەكشە ءمان بەرiلگەن ەكەن. اسiرەسە، العاشقى ۇلتتىق وپەرا «قىز جiبەكتە» قازاق حالقىنىڭ جان دۇنيەسi, ادەت-عۇرپى كورiنiس تابۋى تيiس بولعان. تەمiربەك جۇرگەنوۆتiڭ بۇل يدەياسى بۇلجىماي ورىندالادى. وپەرادا جiبەك كادiمگi التىنداتقان كۇيمەدە وتىرىپ سۇيگەنiنە جۇرەك سىرىن اقتارادى. ساحنادا قازاقتىڭ كيiز ءۇيi باۋ، باسقۇر، دودەگەلەرiنە دەيiن قۇرىلىپ، ويۋ-ورنەكتەرiمەن، بار ءسان-سالتاناتىمەن تابيعي كۇيiندە ماسكەۋلiكتەرگە كورسەتiلدi. اڭشىنىڭ قولىنا قوندىرعان بۇركiتتi دە جۇرتشىلىق تiرiدەي كوردi. تiپتi بازارباي حاننىڭ سارايىندا تارتىلعان ەتتاباقتا تا كادۋiلگi ۇيiتiلگەن قويدىڭ باسى جاتتى...تابيعي كورiنiستەر قاشان دا حالىقتىڭ جۇرەگiنە جاقىن. «قىز جiبەكتiڭ» سول كەزدە تاڭقالارلىق تاماشا تابىسقا جەتۋiنiڭ بiر ۇشى دا وسى شىنايى بiتiم-بولمىسىندا جاتسا كەرەك.
سونىمەن، 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرiنiڭ ونكۇندiگi 17 مامىر كۇنi «قىز جiبەك» سپەكتاكلiمەن اشىلادى. جiبەك – كۇلاش بايسەيiتوۆا، تولەگەن – قانابەك بايسەيiتوۆ، بەكەجان – قۇرمانبەك جانداربەكوۆ. شەتiنەن تالانتتار. ولاردىڭ تاسىعان دارىنى، ورىنداۋ شەبەرلiگi, ارتiستiك قابiلەتi سپەكتاكلدi قۇلپىرتىپ اكەتiپ، تالعامپاز كورەرمەندەردiڭ تاڭدايىن قاققىزدى.
قازاقتىڭ العاشقى وپەراسىنىڭ داڭقى الىسقا كەتتi. ورتالىق گازەت-جۋرنالداردىڭ ءبارi جوعارى تالعاممەن قويىلىپ، اسقان شابىتپەن ورىندالعان سپەكتاكل تۋرالى جارىسا جازىپ جاتتى. مىسالى، «سوتسياليستiك قازاقستان» گازەتi: «موسكۆادا ويىن كورسەتiپ جاتقان قازاق مەملەكەت مۋزىكا تەاترى «قىز جiبەكتi» ەكiنشi رەت قويدى. ۇلكەن تەاتر فيليالى حالىققا لىق تولى بولدى. كورۋشiلەر ويىندى وتە جاقسى قارسى الدى. شىمىلدىق اشىلىپ، بiرiنشi پەردەدە قازاقتىڭ ەرتە كەزدەگi شالقىعان باي، قۇلپىرعان اسەم كيiز ءۇيiنiڭ تاماشا كورiنiسi العا تارتىلىپ، نەشە ءتۇرلi ءساندi كيiنگەن قىزداردىڭ قوسىلىپ سالعان اندەرiنەن سوڭ كورۋشiلەر ۇزاق قول شاپالاقتادى. ويىن ۋاقىتىندا جۇرت قايتا-قايتا قول شاپالاقتاپ وتىردى. ءاربiر پەردەدەن سوڭ جۇرت تاماشا ويىن كورسەتكەن تەاتردىڭ ايتا قالعانداي ۇزدiك كوللەكتيۆiنە وۆاتسيا جاساپ، قۇرمەت ەتتi. جۇرتتى وتە-موتە سۇيسiندiرگەندەر، باستى رولدەردە ويناۋشىلار – قازاق رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگi سiڭگەن ءارتiس كۇلاش بايسەيiتوۆا، ارتiستەردەن قانابەك بايسەيiتوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، بيشi شارا جيەنقۇلوۆا جانە باسقالار بولدى» دەسە، «سوۆەتسكوە يسكۋسستۆو» باسىلىمىندا سپەكتاكل تۋرالى: «»قىز جiبەكتiڭ» مۋزىكاسى بiرiنشi تاكتىسىنان سوڭعىسىنا دەيiن سۇمدىق سۇيكiمدi. ماسەلەن، «گاككۋ» ءانi تىڭداۋشىلارىنىڭ ەسiن الدى; اشەكەي-بوياۋسىز قوڭىرقاي عانا ءان بولعانىمەن، ونىڭ اۋەندiك سۋرەتتەمەسi قانشالىق ءماندi, ماعىنالى... قانداي اسەرلi... دراماتۋرگ عابيت مۇسiرەپوۆ پەن كومپوزيتور برۋسيلوۆسكي قازاق حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگiزiندە كەرەمەت مۋزىكالى-ساحنالىق تۋىندى جاساعان...»، - دەي كەلە بۇل گازەت تە بiرتۋار ونەر قايراتكەرلەردiڭ تالانتىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ جازعان.
مiنە، ماسكەۋدi وسىلايشا ءدۇر سiلكiندiرگەن تۇڭعىش قازاق وپەراسى ەدi بۇل. «قىز جiبەكتەن» كەيiن نەبارى 24 جاسار كۇلاشقا «كسرو-نىڭ حالىق ءارتiسi» اتاعى مەن «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنi بەرiلەدi. تەمiربەك جۇرگەنوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆتەر دە وسى وردەندi كەۋدەلەرiنە تاعىپ كەلدi. قانابەك بايسەيiتوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، احمەت جۇبانوۆ، ەۆگەني برۋسيلوۆسكي سىندى دارابوزدار «قۇرمەت بەلگiسi» وردەنiمەن ماراپاتتالادى.
وڭكەي ماڭدايالدى ونەر وكiلدەرi نەگiزiن قالاعان «قىز جiبەكتiڭ» تابىستى ساحنالانىپ، جۇرتشىلىقتىڭ جۇرەگiندە قۇرمەتپەن ساقتالۋى زاڭدى دا.
بەرتiنiرەك جiبەكتi – بيبiگۇل تولەگەنوۆا، تولەگەندi – الiبەك دiنiشەۆ وينادى. عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ تiلiمەن جەتكiزسەك: «قىز جiبەكتiڭ» جاڭا قويىلىمىن ەكi رەت كوردiم، جامان ەمەس. اسiرەسە، كۇلاشتiڭ ورىنباسار سiڭلiسiنiڭ شىققانىنا قۋاندىم (بيبiگۇل تولەگەنوۆانى ايتقانى – اۆت.). الiبەك دiنiشەۆ – بۇل كۇنگە دەيiن تابىلماي جۇرگەن تولەگەن. تالانت».

ال بۇگiنگi كۇننiڭ جiبەگi – نۇرجامال ۇسەنباەۆا. بۇل تۋرالى ءوزi نە دەيدi?
«مەنiڭ جiبەگiم وسىنداي بولۋ كەرەك»
— مەن ءۇشiن «قىز جiبەك» وپەراسىنىڭ ورنى بولەك. ءاربiر ونەر ادامىنىڭ جولىن اشاتىن، باعىن جاندىراتىن بiر تۋىندىسى بولادى. مەنiڭ ونەر الەمiندەگi باعىمدى اشقان – وسى «قىز جiبەك» ەدi. قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزiم. جiبەك پارتياسىن ورىنداۋ باقىتى ماعان بۇيىردى. كiممەن دەيسiز عوي؟ الiبەك دiنiشەۆپەن. مۇنداي ايگiلi انشiمەن ارiپتەس بولۋ بiز ءۇشiن ۇلكەن قۋانىش بولاتىن. شابىتىم شالقىپ، جiبەك پارتياسىن ورىنداپ شىقتىم. قويىلىم اياقتالعاننان كەيiن «قالاي بولدى ەكەن؟» دەپ كۇمانداندىم. بiر كەزدە ساحناعا عابيت مۇسiرەپوۆ شىعىپ: «مەنiڭ جiبەگiم وسىنداي بولۋ كەرەك» دەپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدi. قۋانىشىمدا شەك جوق. سول كەز ءالi كۇنگە كوز الدىمدا. مiنە، سودان بەرi 25 جىل بويى جiبەكتi جىرلاپ كەلەمiن. ماعان بۇل وبراز ەرەكشە ىستىق.

قۇدiرەتتiلiكتiڭ قۇپياسى نەدە؟
«قىز جiبەك» – عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ العاشقى وپەرالىق تۋىندىسى. ول سپەكتاكلدi ەرەكشە جاقسى كورگەن ەكەن. ليبرەتتونى قايتا-قايتا وڭدەپ، ءماتiنiنiڭ دە مiنسiز بولۋىن ايرىقشا قاداعالاپتى. جاڭا مۋزىكالىق قويىلىمى، ورىندالۋى قالاي بولىپ جاتقانىن كورۋ ءۇشiن تەاترعا دا جيi-جيi كەلiپ تۇرعان.
عابيت مۇسiرەپوۆ پەن ەۆگەني برۋسيلوۆسكي حالىقتىق ەپوس نەگiزiندە ۇلتتىق وپەرانىڭ iنجۋ-مارجانىن جاساپ قالدىردى.
«قىز جiبەكتiڭ» قۇدiرەتi ونىڭ مۋزىكالىق تiلiندە جاتىر دەيدi زەرتتەۋشiلەر. ەۆگەني برۋسيلوۆسكي وپەرالىق تۋىندىدا حالقىمىزدىڭ 30-دان استام ءانi مەن كۇيiن پايدالانعان ەكەن. ونىڭ پارتيتۋرالارىنىڭ بارلىعى دەرلiك ۆيكتور زاتاەۆيچتiڭ جيناعىنان الىنعان. بولاشاق كومپوزيتور بۇل ەڭبەكتەگi قازاقتىڭ اندەرiن سۇيسiنە قابىلداپ، جۇرەگiندە ۇيالاتقان. العاشقى شىعارماشىلىق قادامىن حالقىمىزدىڭ اۋەندەرiن نوتاعا تۇسiرۋدەن باستاعان ەۆگەني گريگورەۆيچ تەك قانا قازاق حالقىنا ءتان ۇلتتىق ناقىشتى اجىراتا بiلگەن. كەزiندە «سوۆەتسكوە يسكۋسستۆو» دەگەن ماسكەۋلiك باسىلىمنىڭ ءوزi برۋسيلوۆسكيدiڭ بۇل ەڭبەگiن جوعارى باعالاپ: «...ول بارىنشا ەۆروپالىق مۋزىكا تەحنيكاسىنا سۇيەنگەنiمەن، حالىقتىق مۋزىكانىڭ بار ەرەكشەلiك بوياۋلارىن، بەدەرiن ادەمi ساقتاي بiلگەن...» دەپ جازىپتى.
«قىز جiبەك» مۋزىكاسىنىڭ ەشقايسىسى فولكلورلىق نەگiزدەن اۋىتقىماعان. ايتالىق، مۋزىكانىڭ ىرعاعى جiبەكتiڭ كوڭiل-كۇيiمەن ءدوپ كەلەدi. اتاپ ايتقاندا، «گاككۋ» مەن «تولقىما» كەيiپكەردiڭ كوتەرiڭكi كوڭiلiن بiلدiرسە، «دۇنيە-اي»، «راۋشان» اۋەندەرi تراگەديالىق وبرازدى مەڭزەگەن. مۋزىكا تiلiنiڭ تابيعيلىعىنىڭ ءوزi «قىز جiبەكتi» جانداندىرا تۇسكەنiن اڭعارۋعا بولادى.
قويىلىمداعى حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرiن، تۇرمىس-تiرشiلiگiن كورسەتەتiن كورiنiستەردiڭ ءوزi ەپوستىڭ وزەگiنەن الىنعان. بiر سوزبەن ايتقاندا، كومپوزيتور سپەكتاكلدiڭ بارىنشا تابيعيلىعىن بۇزباي، كورەرمەنگە جەتۋiن ايرىقشا ەسكەرگەن.
ۇلتتىق بوياۋى قويۋ، شىنايى بولمىستى وپەرانىڭ قۇدiرەتi ءالi تالاي كورەرمەننiڭ جۇرەگiن تەربەرi ءسوزسiز.

***
اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتiك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترى ساحنالاعالى وتىرعان «قىز جiبەكتە» باستى پارتيالاردى نۇرجامال ۇسەنباەۆا (جiبەك), مۇرات شالاباەۆ (تولەگەن), تالعات كۇزەمباەۆ (بەكەجان) جانە بولات بوكەنوۆ (شەگە) ورىنداماق.
رۋحاني قازىنامىزدىڭ جاۋھار تۋىندىسىنا اينالعان ۇلتتىق وپەرانى جۇرتشىلىق ەسiل وزەنiنiڭ بەتiندە قۇرىلعان ساحنادان تاماشالايتىن بولادى.

قىمبات توقتامۇرات
“استانا اقشامى” گازەتى