Kezinde aqyndyghymen aty shyqqan Oljas agham (iyә, Sýleymenov qoy) tamyz aiynda «Vechernyaya Almaty» gazetine bergen súqbatynda Almaty qalasyna bayaghy bolishevikter qoyghan «Alma-Ata» atauyn qaytaryp beru turaly oilaryn bayandapty. Sol jerde búl atau jonghar shapqynshylyghy kezinen qalghan-mys degen tәrizdi boljam-oylaryn da qosyp jibergen. Búl taqyrypqa búryn da birneshe ret qalam terbegendikten búl joly da ýnsiz qala almadym.

Jalpy bizde «Almaty» toponimikasyna baylanysty bir-birine qarama qayshy eki týrli kózqaras qalyptasqan. Birinshisi, otarshyldyq jýieden bastalyp, sovettik kezende jalghasqan orys tildik kózqaras bolsa, ekinshisi, ejelden osy jerdi mekendegen jergilikti qazaq halqynyng ózindik ústanymy. Jergilikti qazaqtar degenimiz Almaty men Almaty tóniregin mekendegen Úly Jýzding Dulat, Saryýisin, Ysty, Shapyrashty, Qanly, Alban taypalary. Almaty – Dulattyng ishindegi Janys ruynyng qonysy. Orystar kelgenge deyin búl ónirde atalghan taypalardan shamamen 110-130 mynday adam túrghan. HIH ghasyrdyng ortasynda Almatyny Janys Janaq by degen kisi biylegen. Almatynyng jazbasha týrde aty mәlim alghashqy meri sol kisi der edik. Qalashyq ol kezde qazirgi Tauly qyratta («Gornyy gigant») bolypty. Jergilikti qazaqtar óz atamekenin ýnemi Almaty dep, keyde Ýsh Almaty dep ataytyn.

Vernyy atauy 1867 jyldan 1921 jylgha deyin orys tilinde 54 jyl qoldanyldy. Búl jyldardyng bәrinde jergilikti qazaqtar qalany «Almaty» dep atay berdi. Týrkistan ASSR-i Ortalyq Atqaru Komiytetining 1921 jyly 14-nauryzdaghy Dekretimen qalanyng aty orys tilinde «Alma-Ata» dep ózgertilgenimen qazaqtar sol búrynghysynsha «Almaty» atauyn qoldandy. Almatygha astana mәrtebesi 1927 jyly berilgenimen Ýkimet is jýzinde Qyzylordadan Almatygha 1929 jyly 5-qarashada ghana kóship keldi. Qazaqtardyng qazaq tilinde Almatyny «Alma-Ata» deui últtyng ýndestik zanyna mýlde ýilespeytin. «Alma-Atagha baramyz» dep esh qazaq sóilegen emes. Sondyqtan «Almaty» atauy qazaqtar ýshin ózgerissiz saqtalynyp keledi.

«Almaty» atauyn osy jerge alghash kelgen otarshyl otryadtyng bastyghy mayor Peremysheliskiy de qoldanghan. Ol 1853 jyly 8-tamyzda korpus komandiyrine jazghan bayanhatynda «Ya iymel chesti donositi Vashemu Vysokoprevoshodiytelistvu o namereniy moem obozreti vershiny Almatov. Osmotrev s injener-poruchikom Aleksandrovskim pervyya y vtoryya Almaty y dolinu mejdu nimi, my nashly po udobstvu dobyvaniya lesa, bolishomu kolichestvu prekrasnoy, izrezannoy arykamy hlebopahotnoy zemli, pajiytey y senokosnyh mest, daleko prevoshodyashimy urochisha na Issyke y Talgare, pochemu y predlojily Almaty mestom budushego poseleniya, pry tom cherez zanyatie etogo punkta vse luchshie kocheviya y hlebopahotnye mesta Dulatov budut u nas pod rukami» (Ort. mem. arhiyv, 3-qor, 1-tizbe, 7-is) dep ózining otarshyldyq pighylyn jasyrmastan kórgen jerin «Almaty» dep jazady.

«Alma-Ata» atauy joghary aittyq, bolishevikterding oryssha qoyghan atauy. Ol atau qazaqtargha mýlde sinbedi. Kóp mәselege Mәskeuding prizmasynan qaraytyn Oljekeng sol otarshyldyq pighyldyng otyna taghy may qúighysy keledi. «Almaty» atauyn jongharlargha telip, ony oryssha ataugha ózgertkisi kelui sonyng kórinisi. Búl aqiqatqa ýilese me?

Jongharlardyng qazaq jerine basqynshylyghy HÝII ghasyrdan bastalghany belgili. Al olardyng shabuylynan eki ghasyr búryn, XV ghasyrda ómir sýrgen qazaqtyng úly oishyly, jyrshysy Asan Qayghy babamyz Jerúiyqty izdep shyqqan saparynda jelmayasymen jelip jýrip Alataudyng etegine keledi. Sonda: «Ýsh Almaty degen jerge bardym. Sarymsaghy sabauday, býldirgeni býirektey, almasy bar jýrektey, sol jerdi qimadym» («Bes ghasyr jyrlaydy», I tom, Almaty, «Jazushy» basp, 1989 j, ) deydi ghoy. Qazaqtar erteden Ýlken Almaty, Orta Almaty, Kishi Almaty ózenderi aumaghyn qosyp Ýsh Almaty dep atay beretin. Asan Qayghynyng osy sózderi búl ónirding jonghar basqynshylyghynan da erte qazaqtar qonysy bolghandyghyn, jerding jiyntyq týrinde «Ýsh Almaty» atalghanyn dәleldeydi.

Qalanyng atauyn oryssha «Alma-Ata» dep ózgertkenmen qazaqtar esh bir ózgerissiz «Almaty» dep atap kelgenin tómendegi qújattar dәleldeydi. Latyn qarpimen basylghan «Qazaqstan bәlshebegi» jurnalynyng 1931 jyly qyrkýiek aiynda shyqqan №9 sany, «Almaty» jazuyna qaranyz. Iliyas Jansýgirovtyng 1935 jyly latyn qarpimen shyqqan «Jol auzynda» әngimeler jinaghynyng tituldyq betinde orys tilinde «Alma-Ata», qazaq tilinde «Almaty» dep jazylghan. Sәken Seyfullinning latyn qarpimen 1936 jyly basylghan «Tar jol, tayghaq keshu» romanynda da shygharylghan jeri tap osylay kórsetilgen. 1944 jyly kiril qarpimen shyqqan «Maydan» jurnalynyng №1 sany. Múnda da shyqqan jeri «Almaty» ekendigi kórsetilgen. 1954 jyly jyly kiril qarpimen shyqqan «Stalin joly» jurnalynyng barlyq 12 sanynda basylghan jeri «Almaty» dep kórsetilgen.

Múnyng bәri Oljas Sýleymenovting otarshyldyqty qoldaghan orysshyl kózqarasynyng orynsyz ekendigin dәleldeydi!

Marat Baydildәúly

Abai.kz