II

«Keri tónkeristik Túrsyn-Shәken shaykasy» turaly ýkim sol kýni jariyalanyp, Tarbaghatay gazetine «keri tónkerisshilerdi ayausyz janyshtalyq» degen taqyrypta maqala shyqty. Jarqynbaevting aldy-artynda jazalanghan ataqty pomeshikterding de, Shәkenning aldy-artynda jazalanghan shataqty pomeshikterding de jan týrshigerlik jauyzdyqtary tizildi. Al, Túrsyn men Shәkennen olardikindey jauyzdyq shyqpasa da solardikindey kýp-kýreng qan shyqty ghoy, demek olar da jauyz, sol sebepting ýstine mol sebep «naqtyly keri tónkerisshi» atalyp atyluy, tipti, «asqan jauyz» ekendikterin dәleldegendey. «Olay bolsa solay bolghan-aq shyghar» degizgendey, halyq sezimine sekemsiz singendey, olar turaly eshkim aqtau aita almaytyn bolyp qaldy.

II

«Keri tónkeristik Túrsyn-Shәken shaykasy» turaly ýkim sol kýni jariyalanyp, Tarbaghatay gazetine «keri tónkerisshilerdi ayausyz janyshtalyq» degen taqyrypta maqala shyqty. Jarqynbaevting aldy-artynda jazalanghan ataqty pomeshikterding de, Shәkenning aldy-artynda jazalanghan shataqty pomeshikterding de jan týrshigerlik jauyzdyqtary tizildi. Al, Túrsyn men Shәkennen olardikindey jauyzdyq shyqpasa da solardikindey kýp-kýreng qan shyqty ghoy, demek olar da jauyz, sol sebepting ýstine mol sebep «naqtyly keri tónkerisshi» atalyp atyluy, tipti, «asqan jauyz» ekendikterin dәleldegendey. «Olay bolsa solay bolghan-aq shyghar» degizgendey, halyq sezimine sekemsiz singendey, olar turaly eshkim aqtau aita almaytyn bolyp qaldy.

Áyteuir, qanqúily pomeshikterding birnesheuinen taptyq kek alynghany ras qoy, men qaytyp kelgen kýnning ertenine Dórbiljinde Mitingi men kóshe ereuili úiymdastyryldy. Partkomnyng ýgit bólimi sóileushiler qataryna meni de qosyp qoyghan eken. Mitingide sóileuge bir kýn búryn dayyndalghan әkimder sóilep bolysymen minbege shyghu kezegi maghan tie qaldy. Ataqty «shaykagha» aqtaushy bolghanymdy estip, pozisiya bayqamaq shyghar degen oimen saqtana shyqsam da, óz bilgenimnen bógde, realdan syrt týsinik qospaugha tyrystym. Jana jyldan beri jazalanghandargha «Túrsyn alashordasy», «Shәken fashizmi», shaykaly qaraqshylyq degenderding eshqaysysyn qospay, taptyq tonaushylyqty, feodal qandyqoldardy, gomindang qaldyqtaryn, zoreker qaraqshylyqty jongdyng qajettigin sóiledim de, búl jónindegi bastamany «qyzu qarsy alatyndyghymdy» bildire, sol jaulargha qarsy úrandap týstim.

Júrtshylyq búl sózimdi qyzu qolshapalaqpen qarsy alsa da, sózge mening sonymnan shaqyrylghan Sәrsen, «qyzu qarsy almaytyndyghyn» sezdire sóiledi: sózining barlyghynda «tónkeriske qarsy sayasy shayka» Túrsyn-Shәkenderding janyshtaluyn qyzu qoldaytyndyghyn qosyp, «olardyng qaldyqtaryn» soghugha «jan-tәnimen» kómektesetindigin bildirip týsip edi. Tyndaushy júrtshylyqtan «qyzu qarsy alatyn» birde qolshapalaq estimey týsti.

Múnan songhy sózge shaqyrylushylardyng kópshiligi mening ortalyqqa joldaghan aryzyma qol qongshylar eken. Búdan sol "shayka" turaly sayasy oryndardyng izdeytin mәselesi bar ekendigin de aiqyn sezgendey boldym. Aqtaushylardan búl mitingide, әiteuir, Túrsyn-Shәkenderdi qaralap tilge alghan eshkim bolmady. Júrtshylyqtyng da sonday rayda ekendiktiri bayqaldy.

Osy qyzumen kóshe ereuiline shyqtyq. Aldymyzda biyshi qyzdar toby jýrdi. Eng aldydan әriyne Áliya kórinbes pe. Basqa qyzdar oqaly kamzol, qos etek kóilekpen ózderining últtyq óner kórkemdigin mengere biylese, ol tanqy qúiryq, tarbalaq symmen bóksesin tónkere qylmyndap, tanghalarlyq «qyzghyndyqpen» qúiqyljydy. Halyq tek sol mol qúiryqqa jinalatynday, jinalghan sayyn jymyndap, kópshilikting qarq-qarq kýlkisine «bólene» búltyndatady onysyn. «Naghyz tónkeris degen osy!» -dep Sәrsen jyrghaydy. - Búl pәle qyz «jana mәdeniyetti» qalay tez iygerip ýlgergen!» - Áliyanyng óneri jighan halyqqa ózi de aldymen ýlgere sóilep, «Túrsyn-Shәken shaykasyn» nyghyta soqqylap jýrdi.

Sol ereuilden eki-ýsh kýn ótkende aupartkom shaqyrtty meni. Shaqyrtqan Ling sekretardyng ózi eken. Bóliminde jalghyz otyr. Týregelip, qolymdy qysa shúlghyp amandasyp otyrghyzdy. «Bir mәsele jayynda qysqa ghana pikirlesuge» shaqyrypty. Qysqa ghana degeni boyynsha audarushy kerek etpep edim. Qoyghan súrauy úzaq jauap beruge tiyisti súrau bolyp shyqty.

- «Túrsyn-Shәken shaykasy» turaly qanday pozisiyada boldyn? -dep súrady.

- Ol turaly ýkimge býtindey qarsy pozisiyada boldym! -dey saldym da sebebin týsindiruge hanzusha tilim jetpeytindigin aityp, Sәrsen men Múqannan basqa tilmәsh ótindim. Sekretar audandyq ýkimettegi dos húizuymnyng atyn atap telefonmen shaqyrdy da, uaqytynyng tym az ekendigin aityp, neghúrlym qysqasha tújyryp sóileuimdi súrady. Alghashqy kelgendegi aqqúba tolyqsha jýzi solghyn súrygha ainalyp, jaghy sorayyp qalypty. Mindetine asa jauapkerlikpen auyr qarap, tym az úiyqtap jýrgen kisi siyaqty, solyp ishine otyryp ketken kem kózi ghana emes, eki kózding mindetin jalghyz atqarugha daghdylanyp - badyrayyp alghan sau kózining shanaghy oiystanyp qalghan eken.

- Jergilikti túrmys sauatymyz az, bizge kóbirek tyndau óte qajet. Biraq, amal joq, uaqytymyz jetispey jýr! -dep әlgi qysqa sóileu talabyn taghy da eskertkendey boldy shuji. Tilmash kelip otyrysymen sol «keri tónkeristik shayka» degenning mýlde naqaqtyghyn aityp, sebep dәlelderimdi tújyryp-tújyryp sóilep berdim. Sonynda dәl osy mazmúnda eng joghary sotqa aryz jazghanym da aityldy.

- Oghan qol qoyghandar kimder? -dep súrady sekretar.

- Qol qoyshylar kóp, esime týgel saqtay almadym. Áyteuir qalashyghymyzdaghy enbekshiler tabynan shyqqan, kompartiyagha sarayy týzu sauatty azamattardyng bәri bar, ózdikterinen óshiretke túryp qol qoydy. Kompartiyagha jau jaqtan, dúspan taraptan, jalghan jaghympazdyqpen kýle kirip jýrgenderding esh qaysysyn qospadym. Mәselen, Sәrsen men Múqandar joq. Olar qol qoymaq bolsa da, tilegimizdi bylghatpau ýshin qoyghyzbaytyn pozisiya kórsettim.

Ling Dәishing sekretar qarqyldap kýldi búl sózime. IYzektep biraz oilanyp qaldy. Qol qoishylardyng esimde barlaryn qazbalap súrar ma eken dep dayyndalyp edim, ony da qoyyp, basqasha súrau súrady.

- Eng jogharygha sekirmey-aq ólkelik ýkimetting joghary sotyna ne sebepti jazbadynyz?

- Eng myqty panamyz ortalyq bolghan son, eng qatty qysylghanymyz da sol adres qana esimizge týsipti.

Ling sekretar Ýrimjidegi qolbasshy sekretarynyng búl mәseledegi pozisiyasyn biletin siyaqty, «ortalyqtyng Shinjandaghy ókili Uang sekretar esterine qalay týspegen?» degendi ashyp súramay jymiyp, oraghyta eskertip qana ótti:

- Aryzdaryndy ortalyqtyng eng jaqyn jerdegi - Ýrimjidegi ókiline jazbaysyndar, Biyjinnen jauap kelgenshe ýkim oryndalyp bolypty.... Endi ne isteysinder?

- Ne isteymiz, atylghandary ketti qaytyp kelmeydi. Qalghandaryna qamqorlyq keler, naqaq delony qayta tekserter, qandyqol jalaqorlargha tiym salar!

- Dúrys-dúrys, solay bolady. Eger qatelik bolsa, ortalyq komiytetting týzetetini sózsiz! Osylay ýmit kýtkening jaqsy, Bighabily myrza! Shyndyqty is jýzinen izdeu jónindegi janaghy sening týsiniging óte tolyq. Partiya sózsiz solay qaraydy! -dep saghatyna qaraghan sekretar, aitpaq negizgi pikirine kelgendey, yrghalyp qoyyp jalghastyrdy sózin. - Al, aryzdaryna jauap retinde ortalyqtan núsqau kelgenshe búl ýkimdi eshkim búza almaydy. Búzu týgil, azdap týzetu turaly pikir úsynghandar iydeya jaghynan ózderin tekseruge tiyisti bolyp túr. Ýkimdi qaralaytyn múnday sózdi múnan song basqa eshkimge sóilemey kýt, ózine ýlken mәsele bolyp qalmasyn! Ertennen bastap, Maujushidyng «jana demokratizm» turaly shygharmasyn negiz etip kadrlargha ýirenu jýzrgiziledi. Dos pen qasty aiyru turaly osy ýkimder de isjýzindik misalgha alynuy mýmkin. Eger sen aitqanday birer qateligi bolyp tabylghan kýnde de múnda jazalanushylardyng kópshiligine qoldanghan shara dúrys qoy, isti negizgi ýlken jaghynan qarap baghalauyng kerek. Áreketti qaralap qongshy bolma, jalpy tónkeris jolymyz negizgi jaghynan dúrys. Halyqtyq demokratiya men dektaturany halyq sanasyna, kadrlardyng sanasyna dúrystap ornalastyruymyz qajet, negizgi nysana osy!... Senderding narazy bolyp aryz jazghandyqtaryndy aimaqtaghy sayasy zang oryndary da, erekshe sot ókilderi de estigen eken. Týzetu berip qongdy bizge tapsyrypty. Keybireu ózine syn aitsa, juas qana jauap ber, tipti ýndemey qoya sal! Maqsatyng dúp-dúrys. Maghan shynshyldyqpen jaqsylap týsindirdin. Eshtene bolmas, kýdiksiz jaqsy istey ber!

Aupartkom sekretarynyng aldynan osylay shyndyq pikirimdi bayandap-ta, ózining shynshyl, tap-taza jýregi baryn bayqap ta shyqtym. Ózining saqtandyrushy jyly sózine de, jyluly rayyna da razy boldym. «Halyqtardy bostandyqqa jetkizushi - kommunizmshi partiya kadry, bәse osylay bolsa kerek qoy!» dep jýreginen jylynyp shyqtym. Al, әlgi «shayka» tabushylardyng endigi myna zeyildigine yzamen birge kýlkim de keldi. Bayaghyda bir qatigez shaldyng әieli ózinen kýshti eken. Qamshysyn ýiirip qoqanday bergen «batyrynyn» alqymynan ala týsipti de alyp úryp, keudesine minip otyra qalypty. «Batyr» tulap-tulap audara almay, әieli basyp otyrghan qolyndaghy qamshysyn eskertip, «qatyn deymin, ýy qatyn, tap kózine qamshy tiyedi endi, túryp ket deymin janynnyng barynda!» dep kijinedi deydi. «Qatyn, qatyn, kózine qamshy tiyedi!» deytin mәtel sodan qalghan eken.

Naqaq shygharghan ýkimine qarsy pikir aitushylardy búl zeyilder de solay qorqytyp juasytpaq tәrizben ózimizdi syndatpaq bolghanyna myrs-myrs kýle berippin. Kesh týsip, qyzmetten qaytysymen Ómirbekting ýiine qaray bettedim. Mekemeden birge shyqqan qyzmetkerlerde daghdydaghy qaljyn-kýlki joq, jym-jyrt, týnde jaughan qarly janbyrdyng laysynynan saqtanu ma, iyә, erteng bastalatyn «ýirenuding sharpuynan saqtanu ma, әiteuir bir saqtanu jiyrylysy payda bolghan siyaqty sýmireysip, sybdyrsyz-dybdyrsyz jónelisti. Batyp bara jatqan kýnning de sonday saqtyqpen jym-jyrt sýngip bara jatqanday kórinuine jymiya qarappyn. «Al, kýn ana búryn sanghyrlap kýlip, danghyrlap sóilep batushy ma edi!» degen oimen kýlip jiberdim. Manayyma qarap, ózimning de sonday saqtyqpen kýdik sezimine oqys tap bola qalghanyma qynjyldym sonson. «Adamzat Qúday taghalagha da oiynshyq emes. Ony bar dep senushiler «jaratqandyghy» ýshin alghys aitudy ózderine shart dep bilse, sol jaratushynyng ótkizgen qatelik-qylmysyna pikir aitudy da shart dep bilui qajet qoy. Solay etse, Qúdekeng de qylmysty is istey beruden ayaghyn saqtana basuy mýmkin shyghar. Matematikany jaratqan adamzattyng úlylyghy osynday dәlshildik-shynshyldyqta ghana!

Ómirbekting otauyna osy újdanmen qayralghanday jarqyldap, iri minezben kirippin.

- Ýi, ózing qay kýshine senip batyrymsynyp jýrsin? -dep jymiya qarsy aldy ýy iyesi.

- Ne bopty batyrymsynbaytyn, bostandyqqa jetip, tórt týrli erkindik alghanymyzdy estimey myljiyp otyrmysyn!... Qazir Núriyashtan basqanyng bәri bar mende, tiri bolsa, onym da tabylady!

- Erteng bastalatyn ýirenu, aryz jazghandargha kýizelu ala keletindigin estimeding be?

- Estidim. Odan kýizeletin ne bar! Kompartiya osy audangha da kelip ornyghyp boldy ghoy! Senshe «ýii týskende miy týsetin» jaman bolmaspyn!

- E, býite bersen, miyng týspegenin kórermin. Túrsyn aghandikinshe shashylyp ta keter! Senim jaghynan Shәken senen kem be edi! -dey saldy da kelte múrnyn tartyp qoyyp, keyingi estigenin sóiledi. - Olardyng ýstinen shygharylghan ýkim Ýrimjiden bekitilip kelipti degen sóz beker eken. Ýrimjiden sary kiyimdi bir ókil ghana kelipti. Bekitken sol eken. Múndaghy zang kadrlaryna qolyn bir-aq siltep, atylsyn dey salypty!...

Ling sekretardyng «erekshe sot ókili» dep ataghany esime týse qaldy.

- Bәse, әskery sot kelgen eken ghoy! -dep kýrsindim. - Soghys kezinde basyp alynghan jerge kele sala «anany at, mynany shap!» dep búiyra salatyn әdetimen atqyzghan eken ghoy!

- IYe, sol әdet bar siyaqty. Áskery keskindikpen kóz ashqan Uang Jyng aghan, sol minezding ataqty ókili emespe!... I...m, endeshe k...ndi qysyp jýr, kele salyp damollalargha «Qúdayyndy da atamyn» degen batyr, sening til bezeuine kónedi eken deme!  Ózinmen Ling sekretar sóilesken shyghar?... Sen jazghan aryzgha qol qoishylardyng bәrimen sóilesip jatyr. «Ýirenu jýrgiziledi, syn aitylsa juas bol!» dep bәrimizge tapsyrdy. Sonda... juas bolghanda qalay juas bolu kerek? Ýkimning naqaq jerin naqaq demey, moyynday sal degen sóz emes pe búl!

- Joq, shyndyqty búrmalap moyynday salu, ýlken qatelikke soghady. Syngha juas bolamyn dep aqty qaragha ainaldyryp moyynday salu juastyq emes, lastyq. Marksizmshe juas bolu degen, qúlgha ainalu degen sóz emes, adal tónkerisshi bolu degen sóz. Múnday dauly iste juas bol dese, juas sóilep-aq jalghan, men jalany juaday júl! Ony tónkeristing әdil qyzmetine azyq et! Búdan basqa juastyqtyng joly bolmaytyndyghyn kórgenbiz ghoy!... Dәl osy ýkimning qateligi partiya men ýkimetten emes, zannan emes, aiyrym jalaqorlardan tuyldy. Qay jerde de osylay sóileseng bolghany!

- Áttegen-ay, Shәkenning sol jalaqorlargha jem bolyp keterlik bir qate sózi bar eken-au! -dep kýrsindi Ómirbek. - Anau kýni saghan kelgen jalaqor tergeushi dәl sol shaqta timtinip jýrip tapqan eken. Biyjinnen qaytyp kelgen song Shәken, «qytaylar baqa men jylandy, itti de jey beredi eken» dep qoyypty ghoy bireulerge. Sonysy «býkil qytay halqyna qarsy keri tónkeristik ýgit» bolyp tabyla ketti.

- Osy tapqan faktynyng ózi de dәl qazir belgili dәrejede qatelik bolghanymen, ólimge búiyrugha jararlyq fakt emes. Qytay halqynyng uytsyz azyqtyghy bar maqúlyqtardy talghamay jey beretini ras. Kóne zamandarda túrmys tarshylyghynan payda bolyp, qalyptasyp ketken әdet. Onysyn ózderi de, basqa últtar da biledi. Basqa jerles-bauyrlas últ enbekshileri ol әdetteri ýshin jaulasqan emes. Úrlap, iyә, zorlap jemey, adam jemey, sonday ashyq alaldyqpen kýnelte alatyn yryzdyghy mol ómirshendik qasiyeti bar júrtshylyqqa shyndyghynda óshtesuding qajettigi joq qoy. Onysy ýshin óshtesetinder tek әr últtan shyghatyn adam jegish, din jamylghysh shonjarlar ghana. Al, dúrys niyetti sot kelip, Shәkenning asharshylyqtarda jep ósken jelkegi men ólekselerin, qan men kebegin biletin bolsa sol sózdi hanzularmen jaulasu ýshin aitpaghandyghyn da biler edi. Atu týgil týrmelemey de eskertip týzete salu jaghynda bolar edi. Sayyp kelgende ony atqyzghan kompartiya men Marksizm emes, al endi...

- Áliya kele jatyr! -dep syrttan Mehir asygha kirdi osy shaqta. - Ol endi saghan tynshylyqqa keldi, Bigha!..

Shyntaghyna qonyr jamau bastyrylghan súry kastumy men sary sym kiygen Áliya ile-shala syldyrap sóilep kirdi esikten.

- Ekeuing taghy da otyrypsyndar ghoy, e-he-he-he!

- E, otyrmaghanda sen ekeuindi taghy da qayte bermekpiz, o-ho-ho-ho! -dep Ómirbek әdeyi oqyrana kýldi. Mehir qosyla kýldi de, Áliya búrtiya qarady oghan:

- Qoyshy endi sonday qaljyndy!

- Qashannan beri qoyyp edin?... Olay bolsa, Qasening turaly qaljyndayyn ba, Ýsening turaly ma?

- Qoy deymin endi, jalalaryndy qozdata bermey!

- Ózing qozdatyp, qozdatyp alyp, «qoy» desen, endi botalaghanynda ghana bozdatayyn ba!

Mehir búl sózge qystygha syqylyqtap shyghyp ketti. Ómirbekke ashumen tikireygen Áliya kózining qiyghymen maghan da bir qarap qoyyp kýlimsiredi:

- Bighan agha ekeuimiz múnday qaljyndy qoyghanbyz, iye!

- IYe, lajysyzdyqtan әreng qoyyp jýrmiz ghoy әiteuir, Qúdaygha shýkirshilik! -dep jymighan maghan endi salqyn syzben qarap otyryp qaldy. Byltyr kýzdegi ýgit saparymyzda Jang tuanjannyng súrauy boyynsha, airylysyp ketken sebebimdi týgel mәlimdep, irkes-tirkes «qalyndyq bolghan» jigitterin aityp bergenmin. Áliyanyng jýzinen sol «qylmysymdy» estigen-estimegenin izdep men de qarap qalyppyn-bilmeytindey, әli de ýmitti óshtiksiz ókpeli shyray ghana bayqatty Áliya. Ómirbek әlde ne oimen mayly kózin júma jymiyp, syrtqa shyghyp ketken song sóiledi:

- «Lajysyzdyqtan әreng qoyyp jýrmiz» deding be?... «Qúdaygha shýkir» deydi taghy da! Shynymdy aitsam, men әli qoyayyn dep jýrgenim joq! -dep syldyray kýldi. - Sen qoysang óz erki, mening saghan degen dostyghym mәngi saqtalady!.. Shәken turaly qatty qayghyryp jýrsin, bilem, sóilemeytin bolyp aldyn. Men tipti qatty ókinemin sol kisining de keri tónkerisshi bolyp ketkenine!

- IYe, sening tipti qatty ókinetin jóning bar, -dep tomsardym men. - Byltyr býiirine qansha jabyssang da bir qúshaqtay almay qaldyn-au bishara!

- Qoyshy marhúmgha olay qaljyng aitpashy endi, agha dep jaqsy kórgenim bolmasa... Ózining keri tónkerisshi bolghany ras pa? Qalay atyldy, kim atqyzdy ózin, el naqaq dep jýr, baryp kelding ghoy sóilep bershi!

- Jә, ózing sóilep bershi, mekemeden mening sonymnan shyghyp edin, múnda kelering bar, menimen nege birge jýrmedin?... Aldynnan Sәrsen tosyp, beri qaray sol «qualap» jiberdi ghoy, iye?

- Jogha!... Ekeuimizdi Sәrsen tanystyryp pa edi sonsha! -dep ózining oryndy sóz tapqanyna syqylyqtay kýldi Áliya. Ózim .. osynda bir kóriskim keldi... Shәken aghany sol keri tónkerisshildikke qimay, yzadan úiyqtay almaytyn bolyp qaldym. Anyghyn onashada bir súrap alayyn dep, -dedi de betin basyp, kózin sýrtken boldy. Ol sýrtkiley bergende týregelip, jónele berdim. - Qayda barasyn?

- Dәretke...

Sol ketkennen ertenine tanertengi ýirenu jiynynda bir-aq kezdestim Áliyamen, ornymyz audandyq ýkimetting kishkene zaly bolyp belgilengen. Oqu bóliminen, halyq isteri bóliminen, saqshy mekemesining sayasy bóliminen, tynyshtyq pen demokratiyany qorghau odaghynan qúrylghan jalpy otyzneshe qyzmetker bir gruppa bolyp bólingen ekenbiz. Ýirenetin shygharmamyzdyng hanzusha núsqasy men tizimimizdi Janbujang әkelip, Sәrsen sayasatqa ústatty da ózi bir búryshqa baryp otyrdy. Gruppa bastyghy Sәrsen, orynbasary Erbol balatyndyghyn, sol týkpirge baryp otyryp ap aitty. Sәrsen audaryp oqyp kýshene bastaghanda, Qazaqstannan arap әrpimen basylyp kelgen qazaqsha núsqasyn Erbol suyryp alyp, sudyrata jónelip edi.

- Joq-joq, týp núsqasynyng ózinen audarugha jetpeydi! -dep Sәrsen, qolyn shayqap-shayqap qaldy, kópshilik du kýldi.

- Sening audaruynnan jetigirek shyghar deymin! -dep kýldi Ayyrjap. - Senbeseng hanzushasyna qarap «teksere» otyr.

- Sәrsen sayasatqa osylay «tekserte» otyryp oqytyp, ýirenushilerding úqpaghan jerlerin úghatyndarymyz týsindirip eskerte otyryp oqyp, әr kýni tanerteng eki saghattyq uaqytpen bir aptada bitirdik. Ýirenuding búl satysynda Sәrsenning sayasy sauat jaghynan maghan tikireygen mýiizi mayrylghanday boldy. Óitkeni Qazaqstan audarmasynan onyng tekserip qatege shygharmaq bolghan sóilemderining dúrystyghyn moyyndata berdim. Ózining qate týsingendigin jay da moyyndatpay, jelkesinen basa moyyndatqandaymyn, әr talasymyzdan bir kýlki shyqta da otyrdy. Búl ýirengenimiz, Júngo qoghamynyng jartylay feodaldyq, jartylay otarlyq satysynan sotsiyalizmge ótuge dayyndalatyn aralyq dәuir «jana demokratizm turaly» edi. Ýirenuding ekinshi satysyna ekinshi aptada óttik. Búl satyda sol ýirengenderimizdi qazirge deyingi tarihy aqualdargha, qazirgi is jýzindik әreketterimizge baylanystyryp talqylaytyndyghymyzdy Jang Bujang sóilep týsindirdi. «Tartynbay talqylandar, aldymen qazirgi osy qogham traly әrkim óz týsinigine realdy misaldar alyp sóilesin, kemi bolsa tolyqtyryp, qatesi bolsa týzetu aityndar! Basqa eshqanday mәsele joq, tek, tanymdy arttyru qajet. Ol ýshin dúrys tanymgha jetkenshe tartysyndar, ayanbandar!» -dep tastap, búryshyna qayta otyrdy. Qasyndaghy audarushy Múqan jazatyn qaghazyn jayyp salyp, jalaqtay qarady jan-jaghyna.

- Qaneky kim sóileydi?... Uaqyt syrap bolmasyn joldastar, tez-tez sóilenizder! -dep dyghyrlata týsti Sәrsen. Qazirgi Júngo qoghamynyng jartylay feodaldyq, jartylay otarlyq beynesin dәleldep ýsh adam sóilep bolysymen tyrjiya qaldy ózi.

- Uay joldastar, bәrimizding tanymymyz búrynnan solay týp-týzu me edi!... Júngo qoghamyn bәrimiz osylay, Maujushiyshe týsinushi me edik!

- Endi qalay? -dep qaldy bireu.

- E, qate týsinik zәru bolsa, ózing sóilesenshi! -dep bireui kósip qaldy. Alaldyqpen moyyndaghansyp, kýlip jibergen Sәrsen, basyn iyzep-iyzep jiberip rúqsat súrady.

- Sóile desenizder sóileyin, sóileyin! Rúqsat pa joldastar? -dep iyzektey qaldy. - Mine endeshe, ózindegi mәseleni ashu degen bylay bolady. Qanhor Shyng Shysaygha da qyzmet istep bergenmin men. Mineki! Sonyng alty sayasatyn ýgitteytin sayasat múghalimi bolghanmyn. Ol kezde men gomindang basqaryp túrghan Júngo qoghamyn feodal jiyangerlik dep týsingenmin. Gomindannan solay jiyrengendigimnen Shyng Shysaydyng sayasat múghalimi boldym. Onyng qanshalyq zor qylmys ekendigin, mineki, úly Maujushiyding qamqorlyghynda endi ghana týsindim. Sol sayasattyng oqytushysy bolghandyghym, Shynjandy úly Júngomyzdan bólip, qanqúily Shynnyng ózi jeke karol boluyna qyzmet isteu emey nemene!, búdan ýlken azghyndyq bola ma, a!

- Azghyndyghyng búl emes! -dep kýlip bóldi Erbol onyng sózin. - alty sayasattyng ózi sosiyalistik Sovet odaghynyng talaby boyynsha jasalghan dúrys sayasat bolatyn. Ol sayasattyng oqytushysy ghana bolsan, tónkerisshi bolghanyn! Ózindi ótirik qaralama, zujanym bayqús! Onan da Shyng Shysaydyng qandyqol saqshysyna jasos bolghanyndy aitsanshy! Qansha tónkerisshini ústattyn!

- Jo-joq, Erbol joldas! -dep Sәrsen Jang bujangha qarady. - Jasos bolghanym joq, sóilep bolayyn!

- Ózi sóilesin, ózi sóilesin! -dedi ýgit bólim bastyghy. - Sәrsen joldas jaqsy sóilep otyr! Árkim osylay ózdiginen, óz iydeyasyn qazyp sóilegen jaqsy!

Sәrsen endi ózinen-ózi jiyrengendey beyne kórsetip, kýrsine tyjyrynyp jalghastyrdy sózin:

- Sol azghyndyqtan jýzimiz janbay kelip gomindangha óttik. Mening maqúlyqtyghym sonda, onyng әzәzildigine taghy aldandym: «feodal jiyangerlik qoghamy» degen tanymymdy byt-shyt qylyp, Júngo qoghamy úly kósemimiz Jang Zúnsaydyng basshylyghynda qúldyq pen otarlyqtan qútylghan erkin demokratiyalyq qogham dep týsindirdi. Men erkindikke endi jettim dep týsindim. Sóitip, azghyndaghannan azghyndap baryp sanmiynjuiiydin[1] oqytushysy boldym. Sanmiynjuiiyding maghan óte móte únaghany «últshyldyghy» boldy. Birneshe ghasyr boyyna múnghyl men mәnju handyghynyng tepkisinde kelgen úly hanzu halqy últshyl bolyp, óz tәuelsizdigin saqtasa, odan ýlken múrat bar ma dep týsindim. Sol týsinikpen Dórbiljin audandyq prqanyng ýgit bólim bastyqtyghyna deyin kóterildim. Sóitip, gomindannyng qaban jendeti, yaghni, kerneyi bolyp kettim. Ýsh aimaq tónkerisi bastalghanda, men partizandargha tónkerisshildigimmen emes, sol qylmysymnan qorqyp qashqanym yp-yras. Mineky júp-juas әkemning bar malyn sol tónkeris rashotyna sol qoryqqandyghymnan shәship, taqyr jerge otyrghyzdym. Barlyq qatelesuimning týpkilikti negizi qogham tanuymnyng qateliginen bolghan. Jartylay feodalizm, jartylay otar qoghamynyng perzenti ekendigimdi maghan mine úly Maujushy ghana tolyq týsindirip berip otyr. Búl  qamqorlyqqa sheksiz qaryzdarmyn. Joldastar, endi qatelespeytindigime senimim tolyq!

- Sóitip eki dәuir qaraqshylarynyng halyqqa qarsy shpiony bolghandaghy qylmystaryndy aitpay-aq ketkening be? -dep kýldi bireu.

- Joldastar men jazuyzdyqtyng osylay shegine jetkendigimdi, gomindang prqasynda bastyq bolghandyghymdy aityp otyrghanymda, eger istegen bolsam shpiondyq degen sóz be. Ol, gomindannyng eng tómen qara júmysshysynyng mindeti!

Sәrsenning osy týlkiligine qarsy sóileuge menimen birge birneshe qol qatar kóterilip edi.

- Daja-maja, Sәrsen joldastyng búl sózi óte әserli boldy, -dep Janbujang basu aitty. - Búrynghy quyrshaq ýkimetterge istegen osy qyzmetteri arqyly naqtyly ótkizgen qylmystaryn partkomgha ózdiginen tapsyrdy, әli de tapsyra bermek, ózdiginen tazalanu ruhy jetkilikti. Ony sóiletu ýirenuimizding harakterine syimaydy jәne uaqyt alady. Búl ýirenude tanym jaghynan dәl osylay sóilese bolghany!

- Búl qu ózin iyanattay otyryp kiygen myna qalpaqtarynyng astynan mәsele týgil ózi de tabylmas, -dep kýrsindim men. - Maujushy aitqanday konfet qaghazyna bomby orap ústatyp óte bermek!

Taghy bireu rúqsat alyp, óz tanymyn sóiley bastaghanda Janbujang mening búl sózimdi Múqannan súrap tyndap, estelik dәpterine jazyp aldy. Múnan songhy sóileushilerding bir sypyrasy Sәrsenshe sóiledi. Tipti ózinde bolmaghan «mәseleni» de tauyp, qalpaghyn neghúrlym ýlkeytip kiige tyrysu, ýlgige ainalghanday. «Qylmyspen» jaryta almaytyndarynyng jýzi tómendep, úyalatyndy shyghardy. Ózime sóileu kezegi kelgende men:

- Qylmyssyz adamdar sóiley almay qinalyp otyr! -dep bastadym sózimdi. - Bizding qazirgi talqylap otyrghan taqyrybymyz, Júngo qoghamynyng jartylay feodalizm, jartylay otarlyq hali turaly edi. Qoghamnyng osylay bolyp qalu sebebin tabu ýshin ózime ghana ýnilsem men de sóiley almaytyn siyaqtymyn. Óitkeni oghan men tipti de qylmysty emespin. Al, negizgi qylmystylardy Maujushy shygharmasynan tolyq ýirendik. Olar shetel jiyangerligi, ózimizdegi feodalizm men birokrat kapitalizm eken. Búl jaulargha mening tittey de ymyralasqan jerim joq. Búlardyng ózara qalay kelisip, bizding qoghamdy osy halge qalay týsirgenin sóiley ber desenizder týbin týsiremin. Sóileyin be, sóilemeyin be?

Kópshilik kýlkimen qarsy aldy da «basshylyqtar» bir-birine qarasyp, oilanysyp qaldy.

- Sóilesin, sóilesin! -desti birnesheu. - Bighabil jete týsindirip sóileydi! ... Ol sóilese, artyq bolmaydy!

Sәrsen Janbujangha jýgirip baryp kýbirlep-kýbirlep jiberdi de, bas iyzetip kelip otyra qaldy ornyna. Kýbirding syryn aldymen ýgit bólim bastyghynyng ózi ashty:

- Óz әreketinde bolghan kemshilik-qatelikterdi soghan baylanystyryp sóilese bolady!

- Búl taqyrypqa baylanystyrugha layyqty kemshilik-qateligim joq! -degenimde Sәrsen, bauyrmaldyq bildirgen kisishe kýlimdey bastady sózin:

- Bighash, adam óz kemshiligin birden tanuy qiyn. Men esine týsirip kóreyinshi, rúqsat pa?

- Rúqsat, rúqsat! Ózim taba almay qinalyp otyrghanymda kómektese alsang alghys aitarmyn!

- Mәselen, biz osy ýirengen shygharmamyzdan «halyq» dep, dos dep kimderdi tanityndyghymyzdy bildik qoy, Bighash? Al, jana ózing aitqanday jartylay feodaldyq, jartylay otarlyq halge týsirip qoyghan jau dep kimdi tanityndyghymyzdy da bildik qoy?

- IYe, bildik dedim ghoy!

- Bilsen, endi óz mәselendi, mәselen, osylarmen bolghan baylanysynnan izdeshi!

- Izdep taba almadym dedim ghoy, «mәselen» osy «jartylaylardan» býtindey qútqaryp sosiyalizmge jetkizetin ótpeli dәuirdegi dos taptargha istegen qastyghym bolmapty da, jaulargha dostyghym bolmapty. «Mәselen» bilseng aityp-aq bershi qane!

- Mәselen halyq degenimiz - júmysshylar taby, eginshiler, úsaq burjuaziya, últtyq burjuaziya. Solay ghoy, Bigha? Mal iyeleri de osy qatarda. Qazir tiyispeymiz. Olardy tergeu, týrtpekteu degenimiz - búzghynshylyq. Yaghny jau jaqqa shyghu degen sóz. Osy jaghynan ótkizgen mәselendi oilap kórshi! «Kim halyq jaqta túrsa, sol tónkerisshi, kim jau jaqta túrsa, sol keri tónkerisshi» solay ma, Bigha? ózindi Maujushy ýiretken osy tarazymen ólsheseng qate ketpeysin!

- Kitaptan alghan sózdering - maujushidyng sózi ghoy, әriyne dúrys. Ózing qosqan sóz - Sәrsenning sózi, әriyne qate. Mәselen, mal iyeleri de halyq qatarynda degen sóz kitapta joq. Búl taptyng feodaldyq jaghyn tektemeymiz degen sóz de joq. Men ghoy, qyzdy malgha satyp, malsha baylap-matap joghaltqan eki baydy ghana tergedim, múny maghan eskertpey, qay jaqta túrghanyndy ózing eskergenin, ózindi teksergening jón!

Kópshilik du kýldi búl qaytarmama.

- Al endi ózing aitqan dúspan jaqpen bolghan baylanysyna keleyik, -dep ekinshi shabuylgha ynghaylanghan Sәrsenge ashu shaqyrdy eki kadr:

- Sen basqagha kómektesuden búryn aldymen ózine «kómektesushilerge» jauap berip alsanshy ei!...

- Búl qalay ózi! Bar mәseleni jauyp qoyyp, joq mәseleni izdete me eken!

- Tosa túrynyzdar joldastar, -dep toqtattym olardy. - Bar mәsele eshqayda ketpeydi, joqty izdesu kerek. Bardam kisining joqshylyq kórgen kedeyge «kómektesui» jaqsy qasiyet. Qinalghanda әreng tauyp otyrghan «kómekshimdi» toqtata kórmenizder! Al, sóiley ber Sәke! (Sәrsen sózin kópshilikpen birge taghy da kýle jalghastyrdy.)

- Rasynda bylay, joldastar, búl ýirenude bighashqa kómek qajet bolyp otyrghan sebebi bar. Jәne qatelikterin týsinbey otyr. Mәselen, Aldynghy sózinde búl qoghamnyng jaularyna «tittey de ymyralasqan jerim joq» -dedi ghoy. Endi soghan keleyik!.. Bighash, bizding negizgi jaularymyz jiyangerlik, feodalizm, birokrat kapitalizm» deding ghoy solay ma?... «Kim jau jaqta túrsa, sol jau». Mәselen, solardyng atylghan Shәken siyaqty keri tónkerisshi qúiryqtaryn aqtau degen, ashyqtan-ashyq jaulyq, solay ghoy Bigha! Shәken atylghanda naq sol maydannyng ózinde jyladyng ghoy!

- Kitaptan qosqan sózdering dúrys, ózing qosqan misal qate. Jogharygha aryz jazghanym ras, ol atylghanda jylaghanym da ras. Kesip aita alamyn, Shәkender Maujushy shygharmasyndaghy osy tarazy boyynsha ólshenip atylghan emes. Sondyqtan, búl turaly partiya men ýkimet jazyqty emes!...

- Endi qalay, partiya men ýkimet ony kórmey atqyzdy ma? -dep tikireydi Sәrsen.

- Sen siyaqty jalaqorlar atqyzdy!... Shәkenning ýstine ýiilgen jalanyng ishinen sening qosqan jalandy óz kózimmen kórdim. Byltyr bizding ýidegi otyrysta Shәken sen jazghanday qylmys istep pe edi!

- Ne jazghan eken? -dep eleng ete týsti bireu.

- Sóiley ber, Bighash!

- Biz de estiyik, sóile, Bigha! -degen birneshe dauys qatar kóterildi. Saqshynyng sayasy bóliminen ýirenuge qatynasqandardyng bireui basu aitty dýrlikkenderge:

- Tәrtip-tәrtip! Biraz tosa túrynyzdar! -dep toqtatty da Janbujanmen kýbirlese ketti.

- Sening sózing bitti me, bar ma? -dep bastyq bir az uaqyttan song Sәrsennen súrady.

- Bar, bar, әli jarymy bitpedi!

- Bighabily myrza, olay bolsa, aldymen gruppa bastyghynyng kómegi sóilenip bolsyn!... Dúrys pa, dúrys emes pe daja-maja?...

- Sóilese, sóilep bolsyn! Biraq әlgi súraugha qaray Bighabilding tolyq jauap beretin qúqyghy bary da esinizde bolsyn! -dedi Erbol. Onyng da býksi tanauy týregele týsken eken.

- Joldastar, men Bighashtyng ózinen eshqanday mәsele taba almaghanyna qaray, ózining de talap etuine qaray esine týsiru ýshin ghana kómektesip otyrmyn, basqa eshqanday qararym joq!... Al, Bighash byltyr biz partkomnyng bólmelerin aqtap jatqanymyzda, sen aq jibek kóilekpen kirip kele jatyp ne deding ózing aitshy!

- Qaqpagha shyghyp kele jatqan eki buaz әsker kórdim. «Oy allay, buaz әsker kórgenim osy!» dedim!

Kópshilik du kýldi taghy da. Sәrsen tәrtipke shaqyryp alyp sóiledi.

- Dәl aittyn, jaraysyn!... Al, joldastar ol әielderding bireui myna Janbujannyng Rapiqasy, biri úiymdastyru bólimindegi Libujannyng Rapiqasy. Olardy masqaralaushy bilimdi bas inspektor Bighabil. Bilmey sóilegen nadan bireu emes. Al, jepanjýn, halyqtyng birden-bir qútqarushy armiyasy. Ol eki joldas sol qatardan kelgen aupartkom qyzmetkerleri. Al, býkil jepanjýndi, tipti kommunistik partiyany osylay masqaralau, qay maydandaghy adamnyng isi!... «Kim jau jaqta túrsa, sol jau» ekendigin týsinesing ghoy, Bighash. Qay jaqtyng adamy ekenindi ózing sóileshi endi!

- Sóile degening dúp-dúrys, sóileyin. Men Júngo kompartiyasymen onyng armiyasy - Júngo halqynyng birden-bir qútqarushysy ekendigin dәl sol kezde bile túryp sóilegenim ras. Jәne buaz әsker degendi dәl sol aulada ghana kórgenim de yp-yras. Odan búryn buaz әsker kórsem kózim shyqsyn! Kópshilik du kótere kýldi búl sózime. Kýlkini qoya túralyq joldastar, mening jauabym jansaq jazylyp qalmasyn, duyldamanyzdar, sózim bitpedi!... Al, sol eki ghana әskery jengemning buaz ekendigin tosynnan kórip tandanyp qoyghandyghymmen býkil partiyagha, býkil armiyagha, ol arqyly býkil halqyma jau bola qalmaqpyn ba! Mynauyng da pәlendey ónimdi «kómek» bolmady, Sәke! Júngo halqynyng osynday jýkti әielderine deyin myltyq ústap, maydandasyp jýrgen sebebi, jauymyzdyng men siyaqty qaljynshyl emes, ózing siyaqty qanisher bolghandyghynan shyghar!... Al, jauap bergizgenine rahymet! Endi basqa qylmystarymdy «esime týsire ber»! Áyteuir kómek berging kelse kózge kórinerliginen bere kór!

Múqannyng audaruynan tyndaghan ýgit bólim bastyghy da qyzara kýlip qarqyldap otyr eken. Sol eki әskerdi «buaz әsker» atatyp qoyghan eki «qylmyskerdin» biri ózi bolghandyghynan qyzarghany ghoy. Sәrsen shabuylgha endi shaptygha ótti:

- Bighabilding әiel-qyzdardy búlay qorlau ghana emes, ayaq asty etip, tastap ketken shiriktesken qylmystary da jeterlik. Múnda da búltartpaytyn faktter bar. Bighabil, sende feodaldyq iydeya bar ma, joq pa? Aldymen osyghan jauap bershi ózin!

- «Shiriktesken», «әielderdi ayaq asty etken» qylmystary da jeterlik» degendering tipti újdansyz jalaqorlyq! Olay delinetin sebebi, bir újdansyz - shtansyz jezókshe ýshin aqtaushy bolyp, tap-taza stilding adamyn qaralamaq!... Ózdiginen kóp adamnyng ayaghynyng astyna týsip ketken bir saldaqy ýshin men «shiriktesken», «feodal» bolyp qaralanbaqpyn ba! Búl qalpaqty sol jezóksheng men ózing ghana kiy!...

- Bap jauap osy boldy! -dep gu ete týsti birnesheu. Áliyanyng jayyn biletinder oghan ýnilip, onyng búghyp alghanyna kýlisip otyr eken.

Mening qatal jauap qaytarghan mәselem, Áliya jóninde ekendigin endi týsingen Janbujang oghan da bir qarap jiberip úshyp túrdy:

- Búl jauap osymen toqtap qalsyn! -dep basyn maghan biliner-bilinbes shayqap qaldy da Sәrsenge qarady. - Búl turaly ózi sóilegennen basqa mәselesi bolsa, aiyrym jazyp ber, al, búdan basqa taqyryptaghy pikiring bolsa, sóiley ber!

- Joldastar, men Bighabilding birneshe mәselesine kómektestim. Biraq birin de qabyldamay, ózime qarsy úshyp otyr. Sonda da oilansyn, esine týsirip qoyayyn degen niyetpen ghana sóilep otyrmyn. Endi bireuin aityp kóreyin. Sonan song sizder de sóilenizder! Esine týsiru - dúrys tanuyna kómektesu, dúspandyq emes, dostyq.

- Bighabilding ózining esine týsu ýshin emes, qaghazgha týsu ýshin dep tym bolmasa bir ret shynyndy aitsang sóiler edik! -degen bireuining sózin birnesheu kýle qúptady. Osy jiyndaghy qotyr sózdi qoldap, shyn sózdi eleusiz qaldyryp otyrghan basqarushynyng olaqtyghyn da osy kýlkimen eptep shymshylap jatty.

Búl kýlkini mening sózim toqtatty:

- Birin emes, bәrin-aq sóile, -dedim Sәrsenge qarap. - Syy qylsang sypyra bolsyn, nysanana biri bolmasa biri tiyer, býrke ber!

- Bighash, sen tónkeristik birlik sapqa ejelden qarsysyng ghoy, -dep sabaqtady endi Sәrsen. - Mollalardy, dindi kómip tastaymyn dep 47-shi jyly osyndaghy barlyq birlik sap adamdaryn dýrliktirgening ras qoy, sondaghy maqsatyng ne edi?

- Maqsatym tónkeristik birlik sapty qorghau ýshin mekteptegi ghylym sabaghyna, materializmge qarsy túrghan keri tónkerisshilerdi, atap aitqanda senimen Nabiolla mollany ghana alastau bolatyn. Ondaghy mәseleni osynday otyrghandardyng bәri, tipti, Ling shujy de biledi. Búdan basqa shyndyqqa sәl jaqynyraq «kómegin» bar ma?

- Joldastar,, Bighabilding rayyn bayqadyndar, endi biraz sóilesem, júdyryq ala jýgiretindigi kórindi ghoy, onysyna tap bolmay, osymen toqtata túrghanym jón shyghar. Bighabil osy ýirenuden habarlanghan kýnning keshinde ózining Túrsyn-Shәken shaykasyn aqtaushy eng tirekti serigimen jasyryn sóilesip alghan. Ýstinen týsken bir joldasqa, «seni Sәrsen jiberdi ghoy» depti de shyghyp jýre beripti. Sondaghy aqyldasqandary mәselelerin qalay jasyru, әshkereleushilerge qalay soqqy beru ekendigi bep-belgili. Men osymen artyn kýte túrayyn. Al, sóz kópshiliktiki.

- Ei, Sәrsen, -dedi Erbol - «kómegine» ózi zәru bolyp, talap etip otyrghanda qynyratqymay sóilep al! «Júdyryq ala jýgirse» myna saqshylar ne bitirmek, biz ne bitirmekpiz! Áshkereleytin mәseleng bolsa, osyndayda aqtaryp al! Bayqasaq bәrimiz de saghan erekshe qúqyq berip otyryppyz, sóile!

- Endi nesin sóilemek, bitti! -dep men qarqyldap kýldim. - Sәke ózindi-ózin, әsirese keyingi «kómekterinde» tamasha әshkereleding sasqanynnan tipti әneu bir Qúday qosqan әdemi qúlaghyndy da әshkerelep qoymadyng ba!.. Raspa, Áliya, mynauyng qúpiyalyghyndy saqtaytyn opaly bastyq bola almay qaldy ma, qalay! - Áliya kýrenite týsse de kýlimsiregen bolyp tómen qarap aldy. - al endi «basshylyq joldastar, endi meni «myrza» dep qomsyna bermey, sóileu qúqyghymdy qaytaryp berinder!... Osy shygharmadan bilgenime ózimnen bolmasa da manymnan is jýzindik myqty misaldar aityp, men de azamattyq «kómektesu» boryshymdy óteyin!

- Sóilesin, sóilesin! -dep shu kóterdi kópshilik. - Qaydan bolsa da amaliatqa baylanystyryp sóilese bolmady ma!

Álgi sayasy bólimning kadry Janbujanmen taghy da kýbirlese ketti, saghatyna qarap jiberip, birdeme aityp toqtady. Onyng úigharymyn taghy da Janbujang mәlimdedi:

- Ýirenu uaqyty bitip qaldy daja-maja. Búl talaptaryndy ýirenuding basshylyq gruppasyna jetkizip, sonyng núsqauy boyynsha erteng jauap berelik, dúrys pa, búrys pa?...

Ertenine tanerteng meni jeke shygharyp alyp, ne sóileytinimdi súrady Janbujan. Shәken turaly sózimnin, júrtshylyqqa endi mýlde keri әser tudyratynyn aityp tosty da, Sәrsen turaly kóp adam bilmeytin fakt bolsa ghana sóileuimdi qosty. Ony da eptep qana naqtylap qana qysqa sóileuimdi tapsyrdy sóitip.

Ýirenu bastalysymen Sәrsen turaly týsinik berdi ózi. «Sәrsenning qazirgi belsendiligi asa jaqsy» ekendigin, «óz mәselesin de ýzdiksiz tapsyryp» jatqandyghyn, «әli de synaq astynda» ekendigin, eger ózdiginen ada-kýde tolyq tapsyrmasa ghana júrtshylyq aldynda tekseretindigin» eskertip, "búl ýirenude Sәrsen turaly kóp misal almay-aq kýtudin" kerektigin aitty...

Mening sózim sol eki saghatty týp-týgel jútyp alghanyn sezbey qalyppyz. Sәrsen turaly «misaldy» eptep qana sóilesem de, ózining sybaghasyn basyna keptep qana kiygizippin. Shyn peyilimmen «naqtylap qana» úsynghan eki-ýsh materialym kelepanday kesirli basyna shap-shaq qana qalpaqtyq «kómek» bola ketti. 1945-shy jyly jazdaghy jiyrmaneshe qoyshyny jaldap, gomindang birokrattarynyng halyqtan búlaghan 12 qora qoyyn Ýrimjige jetkizip bergeni sol qalpaqtyng «kýnqaghary» bolyp tigilgen song Ýrimjige deyin deldiygen top-toq qalpaq bolyp, qona ketpesin be....

 

Ádiletti tergeushim, biz sol shaqta qalpaq degendi solay shaqtap qana tigip, naqtap qana kiygizushi edik. Onymyz qonymdy bolyp edi. Qazir sizder altyn tarazylarynyzdyng basshylyghynda nayzaday shoshaqtap tigip, toqbaqtap kiygizip jýrsizder. Búlarynyz ólimdi bolyp barady. Kiygen bas dal bolyp óle berse, kiygizgen sol qalpaqtarynyz jesir qala bermey me. Olarynyz ulap-shulap, óz bastarynyzgha jabyspay qalay kýneltpek! Ákeleri joghala berse, ónsheng jetim qylmys, ózderinizden basqa kimdi panalamaq! Mineki, mening jadymdaghy qylmys osynshalyq arsyz.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

[1] Sanmiynjuiy (gomindang sayasaty) - ýsh múrat.