«Jastardy sorlatqan jalaqorlar әli biylikte otyr»
Surette - «Jeltoqsan» kóterilisi kezinde jazyqsyz azamattardyng sottaluyna kuәlik jasaghan Ádilov Jeksenbek Mәkeyúlyna qatysty resmy qújattar
«Jastardy sorlatqan jalaqorlar әli biylikte otyr»
Birer kýn búryn qolymyzgha bir manyzdy qújat týsti. Búl qújat - 1986 jylghy jeltoqsan kóterilisine qatysqan azamattar men qogham qayratkerleri qol qoyyp, preziydent N.Nazarbaevqa, premier-ministr K.Mәsimovke, bas prokuror Q.Mәmiyge jәne EQYÚ tóraghasy Q.Saudabaevqa joldanghan ashyq hat jәne jeltoqsan kóterilisine qatysushy Árken Uaqtyng 1994 jyly Almaty qalasynyng Alatau audandyq halyq sotyna jazghan aryzy...
Ashyq hatta bylay delingen: "Tarihymyzdyng aqtandaq betteri bolyp tabylatyn Jeltoqsan kóterilisin 20 jyl ótkizip baryp keshirek moyyndasaq ta, shyndyqty aitu - úrpaq aldyndaghy paryzymyz. Jastar óz qandastarynyn, agha úrpaqtyn, ziyaly qauymnyn, biylik basyndaghylardyng últ taghdyry qyl ýstinde túrghanda qanday kýy keshkenin, kópshiligining qorqaqtyq tanytqanyn saralap, últyna opasyzdyq jasaushylargha tosqauyl qong ýshin búl "shytyrman júmbaqtyn" syryn bilip, odan sabaq aluy tiyis.
Surette - «Jeltoqsan» kóterilisi kezinde jazyqsyz azamattardyng sottaluyna kuәlik jasaghan Ádilov Jeksenbek Mәkeyúlyna qatysty resmy qújattar
«Jastardy sorlatqan jalaqorlar әli biylikte otyr»
Birer kýn búryn qolymyzgha bir manyzdy qújat týsti. Búl qújat - 1986 jylghy jeltoqsan kóterilisine qatysqan azamattar men qogham qayratkerleri qol qoyyp, preziydent N.Nazarbaevqa, premier-ministr K.Mәsimovke, bas prokuror Q.Mәmiyge jәne EQYÚ tóraghasy Q.Saudabaevqa joldanghan ashyq hat jәne jeltoqsan kóterilisine qatysushy Árken Uaqtyng 1994 jyly Almaty qalasynyng Alatau audandyq halyq sotyna jazghan aryzy...
Ashyq hatta bylay delingen: "Tarihymyzdyng aqtandaq betteri bolyp tabylatyn Jeltoqsan kóterilisin 20 jyl ótkizip baryp keshirek moyyndasaq ta, shyndyqty aitu - úrpaq aldyndaghy paryzymyz. Jastar óz qandastarynyn, agha úrpaqtyn, ziyaly qauymnyn, biylik basyndaghylardyng últ taghdyry qyl ýstinde túrghanda qanday kýy keshkenin, kópshiligining qorqaqtyq tanytqanyn saralap, últyna opasyzdyq jasaushylargha tosqauyl qong ýshin búl "shytyrman júmbaqtyn" syryn bilip, odan sabaq aluy tiyis.
Osy mәselege baylanysty respublikalyq gazetterde jaghymsyz maghynada aty jii atalyp jýrgen Q.Sәtbaev atyndaghy QazÚTU rektory Jeksenbek Ádilov 1986 jylghy jeltoqsan kóterilisi kezinde últ taghdyry tәlkek bolghan tústa qazaqty qorghaghan ardaqty azamattargha (Árken Uaqty 8 jylgha sottatqan, keyin ony Jogharghy sot aqtap qauly shyghardy), ózining әriptesterine opasyzdyq jasap, jala jauyp sottatsa, Halyq qaharmany Qayrat Rysqúlbekovke jәne taghy basqa kóptegen studentterge qazaqtyng jauy, shovinist P.Atrushkeevichke jaghynyp qiyanat jasaghan. Al býginde ol "meni rektor etip taghayyndaghan - Núrsúltan Nazarbaev, sondyqtan eshkim ornymnan ala almaydy" dep preziydentke kólenke týsirip otyr. Múnday adamnyng úrpaq tәrbiyeleuge moralidyq qúqyghy bar ma?..".
Jeltoqsan kóterilisine qatysqan bir top qayratker ashyq hatyna qosyp, jeltoqsan kóterilisining qayratkeri Árken Uaqtyng búdan 16 jyl búryn sotqa jazghan aryzyn qosa tirkepti. Árken Uaq sotqa jazghan aryzynda ne deydi? Aryzdyng mandayshasynda "Almaty qalasynyng Alatau audandyq halyq sotyna. Aryzdanushy: Uaqov Árken Battalovich. Jauapker: Ádilov Jeksenbek Makeevich" delingen. Endi aryzdyng mazmúnyna nazar salayyq. Onda býy deydi: "Qaz SSR-i Jogharghy soty qylmystyq ister jónindegi alqasynyng 1987 jylghy 24 shildede shygharghan ýkimimen men 8 jylgha sottaldym, dýniye-mýlkimdi tәrkiledi jәne 5 jylgha deyin aghartushylyqpan ainalysuyma tiym salyndy.
1994 jyly 27 mamyrda QR Jogharghy soty plenumynyng qaulysymen tolyqtay aqtalyp shyqtym. Mening is-әreketimde qylmys qúramy bolmaghandyqtan is óndiristen qysqartyldy.
Mening sottaluyma J.Ádilovting jalghan kuәligi negiz boldy. Onyng kuәlik etuinshe, men 1986 jyly 18 jeltoqsanda studentterdi alangha shyghugha jәne jappay búzaqylyq jasaugha iytermeleppin, 1980-85 jyldary últshyldyq negizdegi iydeyalardy nasihattap, qazaqtar men orystardyng arasynda últaralyq arazdyq tughyzyppyn-mys.
Tergeu barysynda jәne sotta J.Ádilovting jalghan kuәligin joqqa shyghardym. Sonda da sot Ádilovting jalasyn negizge alyp, meni 8 jylgha sottady. Ústazdyq mәrtebemnen aiyrdy, 5 jylgha deyin ústazdyq etuge tiym saldy
J.Ádilovti sotqa tartudy súraymyn. Onyng menimen jeke bas esebin aiyrysu ýshin jalghan kuәlik jasap jala japqanyn, mening ar-ojdanyma ólsheusiz kesir tiygizgenin, moralidyq jәne materialdyq túrghyda oisyratqanyn aitpaghanda, J.Ádilov mening anamnyng qasiretten kóz júmuyna sebepker boldy".
Árken Uaqtyng búl aryzy sotta ong sheshimin tappaghan siyaqty. Eger onyng aryzy qanaghattandyrylsa, J.Ádilov QazÚTU-ding rektory bolyp otyrar ma edi?
Árken Uaq 2003 jyly ómirden ótti...
Toqtar RAHMETOVA, Á.Uaqtyng jesiri:
"ÁREKENG QÚSALYQTAN KÓZ JÚMDY"
- Jeltoqsan kóterilisine qatysqandargha jala jauyp sottatqandardyng eshbiri jazalanghan joq. Bәri qyzmette otyr. Árekendi sottaghan Rayymbaev - әli kýnge deyin Jogharghy sottyng sudiyasy. Sotta jala jauyp, kuәlik etken J.Ádilov tipti rektor bolyp ketti. Árekene qarsy ótirik kuәlik etkenderdi sotqa berdim. Olardyng arasynda QazÚTU rektory Jeksenbek Ádilov te bar.
Búlar qateligin týsinip, keshirim súraudyng ornyna qaytadan jalagha basty. Bir orys әiel kitap jazypty. Ol kitapta Árekendi taghy da qaralaydy. Kitaptyng avtory Árkenning aqtalghanyn biledi. Bile túra osynday әreketke barghan. Árekeng 2003 jyly 1 nauryzda kóz júmdy, al kitap sol jyldyng ayaghynda shyqqan. Aruaqty osylay qorlaugha bola ma?!
Ertisbaevtyng ministr kezinde me, esimde joq, әiteuir búl kitapty "asa manyzdy kitap" dep múrajaylargha, kitaphanalargha ótkizipti. Kitaptyng avtoryn sotqa berdim. Is osy jyldyng 21 jeltoqsanynda Jetisu audandyq sotynda qaralady.
Ádilov, Qasymov, Bókeyhanov, Qosmaghambetov tórteui Árekenning isine jalghan kuәlik etti. Osylardyng kesirinen Árekeng 8 jylgha sottaldy. Arnayy advokat jaldap, әlgilerdi jalghan kuәlik etkeni ýshin sotqa berdim. Árekeng osylardyng kesirinen qúsalyqtan kóz júmdy ghoy...
- Búghan deyin ne sebepti sotqa bermey keldiniz?
- Estuimshe, J.Ádilov búrynghy Bilim jәne ghylym ministri J.Týimebaevtyng tuysy eken. "Sotqa berseniz de, eshtene óndire almaysyz" dedi bәri. Qazir Týimebaev qyzmetinen týsip qaldy. Bәlkim, sot aryzyma endi nazar audaratyn shyghar.
SIZ NE DEYSIZ?
Jeksenbek ÁDILOV, Q.Sәtpaev atyndaghy QazÚTU rektory:
"MÚNYNG BÁRI - JALA!"
- Búl mәsele "Jas Alashtan" búryn men atyn estimegen bir gazette jariyalanghan. Ashyq hatqa "Jeltoqsan", "Jeltoqsan-86", "Jeltoqsan jalauy", taghy basqa da úiymdardyng ókilderi qol qoyypty. Men olardyng birimen kezdeskenmin. Olardyng aituynsha, hatty bireu dayyndap әkelgen, olar qoy qoyyp bere salghan. Osydan keyin Bas prokuraturagha hat jazdym. Jaqynda Bas prokuraturadan hat keldi. Onda bylay deydi: "Rysqúlbekovke qatysty sot isin qarau arqyly anyqtaghanymyz - ol iste sizding kuәgerliginizge qatysty Rysqúlbekovting qylmysyn dәleldeytin siltemeler joq. Jala japqany ýshin qylmystyq jauapkershilik kózdelgenin týsindiremiz. Osyghan baylanysty qúqyghynyzdy sot arqyly qorghauynyzgha bolady".
Búl jauapty Bas prokuratura basqarmasynyng bastyghy Qayypjanov jazghan. Jauap bizding uniyversiytetting atyna keldi.
- Árken Uaqqa qatysty ne aitasyz?
- Árken Uaqov kózi tirisinde meni eshqashan sotqa bergen joq. Kim biledi, sotqa berse, aryzy sot qújattarynda saqtalyp qalghan da shyghar.
Ol kezde Uaqov dosent boldy, al men dekan bolyp qyzmet istedim. Menen oghan qatysty minezdeme súrady. Múghalim retinde Uaqovqa minezdeme berdim. Bar bolghany osy ghana. Men sizge búl mәseleni jazbanyz dep aita almaymyn. Biraq, múnyng bәri - jala.
- Bizding qolymyzda 1994 jyly sizding ýstinizden sotqa aryz jazyp, Árken Uaq qolyn qoyghan qújat bar. Búl jóninde ne deysiz?
- Ol aryzdy 2009 jyly alghash ret kórdim. Mening oiymsha, ony әldebireuler jasap alyp kelgen. Óitkeni, meni sotqa berse júrttyng bәri estiytin edi ghoy. Eger shynymen de jala japsam, sottalyp keter edim ghoy...
E.Biyeke
«Jas Alash» gazeti, №100, 16 jeltoqsan, beysenbi, 2010 jyl
