«جاستاردى سورلاتقان جالاقورلار ءالi بيلiكتە وتىر»
سۋرەتتە - «جەلتوقسان» كوتەرىلىسى كەزىندە جازىقسىز ازاماتتاردىڭ سوتتالۋىنا كۋالىك جاساعان ءادىلوۆ جەكسەنبەك ماكەيۇلىنا قاتىستى رەسمي قۇجاتتار
«جاستاردى سورلاتقان جالاقورلار ءالi بيلiكتە وتىر»
بiرەر كۇن بۇرىن قولىمىزعا بiر ماڭىزدى قۇجات ءتۇستi. بۇل قۇجات - 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسقان ازاماتتار مەن قوعام قايراتكەرلەرi قول قويىپ، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا، پرەمەر-مينيستر ك.ماسiموۆكە، باس پروكۋرور ق.ماميگە جانە ەقىۇ توراعاسى ق.ساۋداباەۆقا جولدانعان اشىق حات جانە جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسۋشى اركەن ۋاقتىڭ 1994 جىلى الماتى قالاسىنىڭ الاتاۋ اۋداندىق حالىق سوتىنا جازعان ارىزى...
اشىق حاتتا بىلاي دەلiنگەن: "تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرi بولىپ تابىلاتىن جەلتوقسان كوتەرiلiسiن 20 جىل وتكiزiپ بارىپ كەشiرەك مويىنداساق تا، شىندىقتى ايتۋ - ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز. جاستار ءوز قانداستارىنىڭ، اعا ۇرپاقتىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، بيلiك باسىنداعىلاردىڭ ۇلت تاعدىرى قىل ۇستiندە تۇرعاندا قانداي كۇي كەشكەنiن، كوپشiلiگiنiڭ قورقاقتىق تانىتقانىن سارالاپ، ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساۋشىلارعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشiن بۇل "شىتىرمان جۇمباقتىڭ" سىرىن بiلiپ، ودان ساباق الۋى تيiس.
سۋرەتتە - «جەلتوقسان» كوتەرىلىسى كەزىندە جازىقسىز ازاماتتاردىڭ سوتتالۋىنا كۋالىك جاساعان ءادىلوۆ جەكسەنبەك ماكەيۇلىنا قاتىستى رەسمي قۇجاتتار
«جاستاردى سورلاتقان جالاقورلار ءالi بيلiكتە وتىر»
بiرەر كۇن بۇرىن قولىمىزعا بiر ماڭىزدى قۇجات ءتۇستi. بۇل قۇجات - 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسقان ازاماتتار مەن قوعام قايراتكەرلەرi قول قويىپ، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا، پرەمەر-مينيستر ك.ماسiموۆكە، باس پروكۋرور ق.ماميگە جانە ەقىۇ توراعاسى ق.ساۋداباەۆقا جولدانعان اشىق حات جانە جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسۋشى اركەن ۋاقتىڭ 1994 جىلى الماتى قالاسىنىڭ الاتاۋ اۋداندىق حالىق سوتىنا جازعان ارىزى...
اشىق حاتتا بىلاي دەلiنگەن: "تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرi بولىپ تابىلاتىن جەلتوقسان كوتەرiلiسiن 20 جىل وتكiزiپ بارىپ كەشiرەك مويىنداساق تا، شىندىقتى ايتۋ - ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز. جاستار ءوز قانداستارىنىڭ، اعا ۇرپاقتىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، بيلiك باسىنداعىلاردىڭ ۇلت تاعدىرى قىل ۇستiندە تۇرعاندا قانداي كۇي كەشكەنiن، كوپشiلiگiنiڭ قورقاقتىق تانىتقانىن سارالاپ، ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساۋشىلارعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشiن بۇل "شىتىرمان جۇمباقتىڭ" سىرىن بiلiپ، ودان ساباق الۋى تيiس.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە جاعىمسىز ماعىنادا اتى جيi اتالىپ جۇرگەن ق.ءساتباەۆ اتىنداعى قازۇتۋ رەكتورى جەكسەنبەك ءادiلوۆ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسi كەزiندە ۇلت تاعدىرى تالكەك بولعان تۇستا قازاقتى قورعاعان ارداقتى ازاماتتارعا (اركەن ۋاقتى 8 جىلعا سوتتاتقان، كەيiن ونى جوعارعى سوت اقتاپ قاۋلى شىعاردى), ءوزiنiڭ ارiپتەستەرiنە وپاسىزدىق جاساپ، جالا جاۋىپ سوتتاتسا، حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆكە جانە تاعى باسقا كوپتەگەن ستۋدەنتتەرگە قازاقتىڭ جاۋى، شوۆينيست پ.اترۋشكەەۆيچكە جاعىنىپ قيانات جاساعان. ال بۇگiندە ول "مەنi رەكتور ەتiپ تاعايىنداعان - نۇرسۇلتان نازارباەۆ، سوندىقتان ەشكiم ورنىمنان الا المايدى" دەپ پرەزيدەنتكە كولەڭكە ءتۇسiرiپ وتىر. مۇنداي ادامنىڭ ۇرپاق تاربيەلەۋگە مورالدىق قۇقىعى بار ما؟..".
جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسقان بiر توپ قايراتكەر اشىق حاتىنا قوسىپ، جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ قايراتكەرi اركەن ۋاقتىڭ بۇدان 16 جىل بۇرىن سوتقا جازعان ارىزىن قوسا تiركەپتi. اركەن ۋاق سوتقا جازعان ارىزىندا نە دەيدi? ارىزدىڭ ماڭدايشاسىندا "الماتى قالاسىنىڭ الاتاۋ اۋداندىق حالىق سوتىنا. ارىزدانۋشى: ۋاقوۆ اركەن باتتالوۆيچ. جاۋاپكەر: ءادiلوۆ جەكسەنبەك ماكەەۆيچ" دەلiنگەن. ەندi ارىزدىڭ مازمۇنىنا نازار سالايىق. وندا ءبۇي دەيدi: "قاز سسر-i جوعارعى سوتى قىلمىستىق iستەر جونiندەگi القاسىنىڭ 1987 جىلعى 24 شiلدەدە شىعارعان ۇكiمiمەن مەن 8 جىلعا سوتتالدىم، دۇنيە-مۇلكiمدi تاركiلەدi جانە 5 جىلعا دەيiن اعارتۋشىلىقپان اينالىسۋىما تيىم سالىندى.
1994 جىلى 27 مامىردا قر جوعارعى سوتى پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن تولىقتاي اقتالىپ شىقتىم. مەنiڭ iس-ارەكەتiمدە قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان iس ءوندiرiستەن قىسقارتىلدى.
مەنiڭ سوتتالۋىما ج.ءادiلوۆتiڭ جالعان كۋالiگi نەگiز بولدى. ونىڭ كۋالiك ەتۋiنشە، مەن 1986 جىلى 18 جەلتوقساندا ستۋدەنتتەردi الاڭعا شىعۋعا جانە جاپپاي بۇزاقىلىق جاساۋعا يتەرمەلەپپiن، 1980-85 جىلدارى ۇلتشىلدىق نەگiزدەگi يدەيالاردى ناسيحاتتاپ، قازاقتار مەن ورىستاردىڭ اراسىندا ۇلتارالىق ارازدىق تۋعىزىپپىن-مىس.
تەرگەۋ بارىسىندا جانە سوتتا ج.ءادiلوۆتiڭ جالعان كۋالiگiن جوققا شىعاردىم. سوندا دا سوت ءادiلوۆتiڭ جالاسىن نەگiزگە الىپ، مەنi 8 جىلعا سوتتادى. ۇستازدىق مارتەبەمنەن ايىردى، 5 جىلعا دەيiن ۇستازدىق ەتۋگە تيىم سالدى
ج.ءادiلوۆتi سوتقا تارتۋدى سۇرايمىن. ونىڭ مەنiمەن جەكە باس ەسەبiن ايىرىسۋ ءۇشiن جالعان كۋالiك جاساپ جالا جاپقانىن، مەنiڭ ار-وجدانىما ولشەۋسiز كەسiر تيگiزگەنiن، مورالدىق جانە ماتەريالدىق تۇرعىدا ويسىراتقانىن ايتپاعاندا، ج.ءادiلوۆ مەنiڭ انامنىڭ قاسiرەتتەن كوز جۇمۋىنا سەبەپكەر بولدى".
اركەن ۋاقتىڭ بۇل ارىزى سوتتا وڭ شەشiمiن تاپپاعان سياقتى. ەگەر ونىڭ ارىزى قاناعاتتاندىرىلسا، ج.ءادiلوۆ قازۇتۋ-دiڭ رەكتورى بولىپ وتىرار ما ەدi?
اركەن ۋاق 2003 جىلى ومiردەن ءوتتi...
توقتار راحمەتوۆا، ءا.ۋاقتىڭ جەسiرi:
"ارەكەڭ قۇسالىقتان كوز جۇمدى"
- جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە قاتىسقاندارعا جالا جاۋىپ سوتتاتقانداردىڭ ەشبiرi جازالانعان جوق. ءبارi قىزمەتتە وتىر. ارەكەڭدi سوتتاعان رايىمباەۆ - ءالi كۇنگە دەيiن جوعارعى سوتتىڭ سۋدياسى. سوتتا جالا جاۋىپ، كۋالiك ەتكەن ج.ءادiلوۆ تiپتi رەكتور بولىپ كەتتi. ارەكەڭە قارسى وتiرiك كۋالiك ەتكەندەردi سوتقا بەردiم. ولاردىڭ اراسىندا قازۇتۋ رەكتورى جەكسەنبەك ءادiلوۆ تە بار.
بۇلار قاتەلiگiن ءتۇسiنiپ، كەشiرiم سۇراۋدىڭ ورنىنا قايتادان جالاعا باستى. بiر ورىس ايەل كiتاپ جازىپتى. ول كiتاپتا ارەكەڭدi تاعى دا قارالايدى. كiتاپتىڭ اۆتورى اركەننiڭ اقتالعانىن بiلەدi. بiلە تۇرا وسىنداي ارەكەتكە بارعان. ارەكەڭ 2003 جىلى 1 ناۋرىزدا كوز جۇمدى، ال كiتاپ سول جىلدىڭ اياعىندا شىققان. ارۋاقتى وسىلاي قورلاۋعا بولا ما؟!
ەرتiسباەۆتىڭ مينيستر كەزiندە مە، ەسiمدە جوق، ايتەۋiر بۇل كiتاپتى "اسا ماڭىزدى كiتاپ" دەپ مۇراجايلارعا، كiتاپحانالارعا وتكiزiپتi. كiتاپتىڭ اۆتورىن سوتقا بەردiم. Iس وسى جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا جەتiسۋ اۋداندىق سوتىندا قارالادى.
ءادiلوۆ، قاسىموۆ، بوكەيحانوۆ، قوسماعامبەتوۆ تورتەۋi ارەكەڭنiڭ iسiنە جالعان كۋالiك ەتتi. وسىلاردىڭ كەسiرiنەن ارەكەڭ 8 جىلعا سوتتالدى. ارنايى ادۆوكات جالداپ، الگiلەردi جالعان كۋالiك ەتكەنi ءۇشiن سوتقا بەردiم. ارەكەڭ وسىلاردىڭ كەسiرiنەن قۇسالىقتان كوز جۇمدى عوي...
- بۇعان دەيiن نە سەبەپتi سوتقا بەرمەي كەلدiڭiز؟
- ەستۋiمشە، ج.ءادiلوۆ بۇرىنعى بiلiم جانە عىلىم مينيسترi ج.تۇيمەباەۆتىڭ تۋىسى ەكەن. "سوتقا بەرسەڭiز دە، ەشتەڭە وندiرە المايسىز" دەدi ءبارi. قازiر تۇيمەباەۆ قىزمەتiنەن ءتۇسiپ قالدى. بالكiم، سوت ارىزىما ەندi نازار اۋداراتىن شىعار.
سIز نە دەيسIز؟
جەكسەنبەك ءادIلوۆ، ق.ساتپاەۆ اتىنداعى قازۇتۋ رەكتورى:
"مۇنىڭ ءبارI - جالا!"
- بۇل ماسەلە "جاس الاشتان" بۇرىن مەن اتىن ەستiمەگەن بiر گازەتتە جاريالانعان. اشىق حاتقا "جەلتوقسان", "جەلتوقسان-86", "جەلتوقسان جالاۋى", تاعى باسقا دا ۇيىمداردىڭ وكiلدەرi قول قويىپتى. مەن ولاردىڭ بiرiمەن كەزدەسكەنمiن. ولاردىڭ ايتۋىنشا، حاتتى بiرەۋ دايىنداپ اكەلگەن، ولار قوي قويىپ بەرە سالعان. وسىدان كەيiن باس پروكۋراتۋراعا حات جازدىم. جاقىندا باس پروكۋراتۋرادان حات كەلدi. وندا بىلاي دەيدi: "رىسقۇلبەكوۆكە قاتىستى سوت iسiن قاراۋ ارقىلى انىقتاعانىمىز - ول iستە سiزدiڭ كۋاگەرلiگiڭiزگە قاتىستى رىسقۇلبەكوۆتiڭ قىلمىسىن دالەلدەيتiن سiلتەمەلەر جوق. جالا جاپقانى ءۇشiن قىلمىستىق جاۋاپكەرشiلiك كوزدەلگەنiن تۇسiندiرەمiز. وسىعان بايلانىستى قۇقىعىڭىزدى سوت ارقىلى قورعاۋىڭىزعا بولادى".
بۇل جاۋاپتى باس پروكۋراتۋرا باسقارماسىنىڭ باستىعى قايىپجانوۆ جازعان. جاۋاپ بiزدiڭ ۋنيۆەرسيتەتتiڭ اتىنا كەلدi.
- اركەن ۋاققا قاتىستى نە ايتاسىز؟
- اركەن ۋاقوۆ كوزi تiرiسiندە مەنi ەشقاشان سوتقا بەرگەن جوق. كiم بiلەدi, سوتقا بەرسە، ارىزى سوت قۇجاتتارىندا ساقتالىپ قالعان دا شىعار.
ول كەزدە ۋاقوۆ دوتسەنت بولدى، ال مەن دەكان بولىپ قىزمەت iستەدiم. مەنەن وعان قاتىستى مiنەزدەمە سۇرادى. مۇعالiم رەتiندە ۋاقوۆقا مiنەزدەمە بەردiم. بار بولعانى وسى عانا. مەن سiزگە بۇل ماسەلەنi جازباڭىز دەپ ايتا المايمىن. بiراق، مۇنىڭ ءبارi - جالا.
- بiزدiڭ قولىمىزدا 1994 جىلى سiزدiڭ ۇستiڭiزدەن سوتقا ارىز جازىپ، اركەن ۋاق قولىن قويعان قۇجات بار. بۇل جونiندە نە دەيسiز؟
- ول ارىزدى 2009 جىلى العاش رەت كوردiم. مەنiڭ ويىمشا، ونى الدەبiرەۋلەر جاساپ الىپ كەلگەن. ويتكەنi, مەنi سوتقا بەرسە جۇرتتىڭ ءبارi ەستيتiن ەدi عوي. ەگەر شىنىمەن دە جالا جاپسام، سوتتالىپ كەتەر ەدiم عوي...
ە.بيەكە
«جاس الاش» گازەتى، №100, 16 جەلتوقسان، بەيسەنبى، 2010 جىل
