Júma, 27 Qyrkýiek 2024
46 - sóz 4705 25 pikir 21 Jeltoqsan, 2021 saghat 13:00

Bizge Shynghyshannan ýirenu kerek

Meninshe bizge Shynghyshannan ýirenu kerek. Shynghys qaghannyng ómiri, jalpy tarihy, ony týsine bilgen adamgha ýlken ónege.

"Shynghyspen onyng úrpaghynyng qolymen әlem dýr silkindi, olar tarih sahnasyna shyqqanda halifter taqtan týsti, súltandar quyldy, korolidermen jahan әmirshileri óz taghynda dәrmensiz týrde qaltyraumen boldy" dep kezinde búl tarihty bir qayyrghan eken әigili aghylshyn tarihshysy Eduard Gibbon.

Shynghys qaghan "әlem әmirshisi", "handardyng hany" atanghan halyqaralyq dәrejedegi túlgha. Ana aghayyndar aitqan Staliyn, Gitler degen kisiler qayratkerligi, qúrghan imperiyalarynyng ómirshendigi, aumaghy, tarihy jaghynan Shynghystyng qolyna su qúnggha da jaramaytyn adamdar edi.

Jalpy, Shynghyshan jastayynan jetim qalyp kóp qorlyq kórip ósken jigit. Eger kóshpendiler ýshin kóshpey júrtta qalu qorlyqtyng kókesi bolsa, búl bala ony da basynan ótkerdi. Bala kezinde sengen aghayyny jesir sheshesimen birge ittey qanghytyp júrtta tastap ketedi. Bala Shynghys olardyng sondarynan jylay qualap qaluyn ótinip qatty jalynghan eken.
Oghan aghayyny qayyrylmay kete beredi.

At jalyn tartyp mingen bozbala tústa qatyny Bórteni merkit tartyp әketip, әielinen aiyrylady. Yaghny jigitting namysyna tiyer súmdyq qorlyqty da kórdi. Er azamat ýshin búdan asqan qanday qorlyq boluy mýmkin? Ony da basynan ótkerdi.

Ózining tabandylyghynyng arqasynda anany kóke, mynany әke dep jýrip nayzanyng úshymen óz әielin ýiine qaytaryp ol bәibishesin óle ólgenshe syilap ketti. Onysyn betine baspady, kemsitip pasyqtyq jasamady.
Sol Joshynyng tegi kýmәndi bolsa da ony óz úlym dep sanap basqa úldarynan kem qylmay ósirip oghan úlanghayyr úlys berdi.
Osy kýni keybir qazaq jigitteri jasay almaytyn is istedi.

Yaghny mәrttik tanytty, ózine keng boldy, otbasyna adal otaghasy boldy. Ómiri tauqymette ótken sheshesin ayalap tórge otyrghyzdy, ayaghyn qúshty.
Kýlli ghúmyry joryq ýstinde kýrespen ótti, dalanyng sauatsyz jigiti aqyl parasatyn shyndap údayy ózgelerden ýirenumen boldy, onsyz bolmaytyn edi, ol tendessiz imperiya qúrghan adam.

Han basymen bilmegenin ózgeden súraudan esh qorynbady, jan jaghyna aqyldy adamdar jinap, ózine qyzmet etken adamdardy qabiletine qarap baghalap olardyng dәrejesin kóterip otyrdy. Ol tyng dýniyelerdi tez qabyldaghysh jәne iske asyrghysh reformator adam edi.

Ol kezde de onyng eteginen tartqan rushyldar bolghan. "IYbәy myna qiyattyng jetimegi han bolyp qútyrdy au, atam zamannan biylik tayshyghút pen jýrkin shanyraghynda edi, myna qiyattar qyldy au" dep kýnkildep ózining shaujayyna jarmasyp otyrghan aghayynyn bir keshirip, eki keshirip, aqyry analardyng berekesiz tobyr ekenin kórgesin kónbegenin qyryp, kóngenin kýshpen qataryna qosqan eken.

Basqa jaqyn jamaghayyn rulargha qyz berip, olardan qyz alyp olarmen sanasyp otyratyn bolghan. Ol myqty diplomat ta edi.
Ol kezde de tili bir, dini bir, dili bir sahara ru - taypalary ózara yryldasyp bolmashy nәrsege qol jinap, soghys ashyp, birin biri qyra bergen eken.
Ol kezdegi týrki әlemining jaghdayy tura bizding qazirgi jaghdaydan aiyrmasy shamaly edi.

Qazirgi bizding "satqyn qyrghyz - Kenesarynyng basy", "Úighyr basynbasyn, shanyraqqa qarasyn", "Ózbek bir sart", "Tatardan qater bar" degen synaydaghy ózara yryldasqan kózqaras sol kezde de bolghan edi.
Shynghyshan o kezde búl berekesi ketken halqyna basqa kózben qaraghan eken, ol qayratker retinde olardan ýlken bir potensial, bolashaq kórgen kóregen adam bopty. Shynghys o kezde búlardyng bireuin aldaghanday bolyp, ekinshisin qorqyta otyryp, ýshinshisin kýshpen iyliktirip, aqyr ayaghy kýlli kóshpelining basyn biriktirip, býtin dýniyeni kiyiz tuyrlyqtynyng astyna salghan adam. Kóshpeli júrttyng mereyin ýstem qylyp ghasyrlar boyy oghan jahandy biyletti.
Týrki balasyn úshpaqqa shygharamyn degen qayratkerler bú jerde odan kóp nәrse ýirense bolady.

Týrkishil Maghjannyng "Tumaydy adamzatta Shynghystay er,
Danyshpan túnghiyq oi, bolat jiger" degen bir auyz sózi onyng Shynghystyng qayratkerligine bergen birden bir әdil baghasy dep bilemin.
Bizdegi osy "kiyiz tuyrlyqty el" degen sóz sol Shynghys zamanynan qalghan sóz eken.

Shyny kerek búl kóshpendi halyq Shynghysqa sheyin qasyndaghy alpauyttardyng oiynshyghy bolatyn. Horezm shahy shekaragha joryq jasap búl jabayy taypalardy rogatkamen torghaydy atqanday qyryp, qytaydyng Szini imperiyasy Shynghyshannyng bir emes, eki atasyn ang aulaghanday aulap aghash dinine shegelep qaghyp óltirgen edi. Ózi jastayynan qughyn sýrginde boldy.
Shynghyshan sonday zamanda dýniyege kelip óz zamanynyng adamy bola bildi. Ózining parasatymen tarih arnasyn óz halqynyng iygiligine búrdy.
Sondyqtan onyng tarihyna qazirgi kózqaraspen qaraugha әste bolmaydy. Búl tarihta býgingi gumanizm joq.

1236 jylghy qúryltaydan song Batu ataqty batys joryghyna (Europagha) qol bastap shyqqanda, Ýgetay Qaghan Qytaygha joryqqa shyghady. Bir mezette eki qúrlyqqa birdey maydan ashqan búnday qúdiretti әskery imperiya adamzat tarihynda bolmaghan eken. Ol qúrghan Eke Múghúl Úlys — әskery super derjava bolatyn.

Eger 12 ghasyrdaghy Shynghyshanmen onyng 19 ghasyrdaghy úrpaghy Kenesarynyng әskeri soghysatyn bolsa ol soghysta Shynghyshan jenip shyghatyn edi. Óitkeni Shynghyshan sonau zamanda qytaydyng tas qamaldaryn talqandaghan adam. Al Kene orystyng bórene qamalyn shabuyldap jýr.

Yaghni, Shynghystyng әskery strategiyasy, biliktiligi, qaru jaraghy óz zamanynan sonsha ghasyr ótse de ozyq shyqqan jana dýniyeler edi.
Shynghyshan úighyr jazuyn aldy, úrpaghyna oqu - syzu ýiretti, úighyrlardan saudager jasaqtap, sauda keruenderin jiberdi.

"Úly jasaq" jarghysyn jazdy. Shege Qútyqyny bas jarghyshysy qylyp dalalyqtar arasynda alghash sot әdebin qalyptastyrdy. Bizdegi "datym bar taqsyr, ólseng de shynyndy aityp ól, bas kespek bolsa da til kespek joq" degen sózder sol zamannan qalghan sózder eken.

Alym - salyq jýiesi, adam sanaghyn jýrgizu, dereu hat habar jalghaytyn pochta qyzmeti, shekara aumaghyn kýzetu, zamanauy qaru jasaqtau, jarlyq jazu, ony oryndatu..... Yaghny búl arada tútas memlekettik qúrylym júmys istedi. Shynghyshannyng imperiyasynyng memlekettik móri boldy.
Osynyng bәri saqarada sol zamanda qalyptasqan eken.

Fransiskandyq monah Rubruk 1253 jyly Batu ordasyna kele jatqanda kýndeligine "myna jerler әli tatarlargha baghynyshty emes, búl aimaq qauipti jer" dep tize beripti. Yaghni, ol zaman imperiyagha baghynyshty jerlerde zang jýrgen eken, temirdey tәrtip, tynyshtyq bolghan eken.

Shynghys sóitip daladaghy ózara qantógisti toqtatqan eken.
Ol ol ma, Shynghystyng úrpaghynyng qolymen Qytay, Resey, Iran syndy iri elder sol kezde bir el bolyp birigip qalyptasty.
Onyng oghlan úrpaghy qalalar saldyrdy, óz atynan aqsha shyghardy.
Mysaly qazirgi Mәskeu oblysy Joshynyng segizinshi úly Jylauqúnnyng úlysy edi, ol jerge keyin Altyn orda hany Mónke Temirding jarlyghymen 1277 jyly Mәskeu qalasynyng irgesi salynady.

Shynghyshannyng osynday Euraziya qúrlyghyna istegen tarihy zor yqpalyn baghalap YuNESKO halyqaralyq úiymy ony "ekinshi mynjyldyqtyng adamy" dep tanyp ta ýlgerdi.

Al birinshi mynjyldyqtyng adamy - Isa Mәsih bolatyn.
Biz Shynghys qaghandy onyng atyn ózimizge tartyp "Shynghyshan qazaq" degennen basqa dәnene de bilmeymiz, bilmegesin aidalagha laghyp pәlsapa soghamyz.
Al búl tarihtyng manyzyn basqalar bilip onyng әdil baghasyn berip jatyr.
Bizge jalpy Shynghyshannan kóp nәrse ýirenuimiz kerek, ony dúrys tanuymyz kerek.

Onyng tarihy bir kitapqa syimaydy.
Búl tariyhqa qatysty jýzdegen tipti myndaghan kitaptar, ghylymy enbekter jazyldy, әli de jazylmaq.
Shynghyshan aty anyzgha ainalghan túlgha.

Oljas Ábil

Abai.kz

25 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2562