مەنىڭشە بىزگە شىڭعىسحاننان ۇيرەنۋ كەرەك. شىڭعىس قاعاننىڭ ءومىرى، جالپى تاريحى، ونى تۇسىنە بىلگەن ادامعا ۇلكەن ونەگە.

"شىڭعىسپەن ونىڭ ۇرپاعىنىڭ قولىمەن الەم ءدۇر سىلكىندى، ولار تاريح ساحناسىنا شىققاندا حاليفتەر تاقتان ءتۇستى، سۇلتاندار قۋىلدى، كورولدەرمەن جاھان امىرشىلەرى ءوز تاعىندا دارمەنسىز تۇردە قالتىراۋمەن بولدى" دەپ كەزىندە بۇل تاريحتى ءبىر قايىرعان ەكەن ايگىلى اعىلشىن تاريحشىسى ەدۋارد گيببون.

شىڭعىس قاعان "الەم ءامىرشىسى", "حانداردىڭ حانى" اتانعان حالىقارالىق دارەجەدەگى تۇلعا. انا اعايىندار ايتقان ستالين، گيتلەر دەگەن كىسىلەر قايراتكەرلىگى، قۇرعان يمپەريالارىنىڭ ومىرشەڭدىگى، اۋماعى، تاريحى جاعىنان شىڭعىستىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا دا جارامايتىن ادامدار ەدى.

جالپى، شىڭعىسحان جاستايىنان جەتىم قالىپ كوپ قورلىق كورىپ وسكەن جىگىت. ەگەر كوشپەندىلەر ءۇشىن كوشپەي جۇرتتا قالۋ قورلىقتىڭ كوكەسى بولسا، بۇل بالا ونى دا باسىنان وتكەردى. بالا كەزىندە سەنگەن اعايىنى جەسىر شەشەسىمەن بىرگە يتتەي قاڭعىتىپ جۇرتتا تاستاپ كەتەدى. بالا شىڭعىس ولاردىڭ سوڭدارىنان جىلاي قۋالاپ قالۋىن ءوتىنىپ قاتتى جالىنعان ەكەن.
وعان اعايىنى قايىرىلماي كەتە بەرەدى.

ات جالىن تارتىپ مىنگەن بوزبالا تۇستا قاتىنى بورتەنى مەركىت تارتىپ اكەتىپ، ايەلىنەن ايىرىلادى. ياعني جىگىتتىڭ نامىسىنا تيەر سۇمدىق قورلىقتى دا كوردى. ەر ازامات ءۇشىن بۇدان اسقان قانداي قورلىق بولۋى مۇمكىن؟ ونى دا باسىنان وتكەردى.

ءوزىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا انانى كوكە، مىنانى اكە دەپ ءجۇرىپ نايزانىڭ ۇشىمەن ءوز ايەلىن ۇيىنە قايتارىپ ول بايبىشەسىن ولە ولگەنشە سىيلاپ كەتتى. ونىسىن بەتىنە باسپادى، كەمسىتىپ پاسىقتىق جاسامادى.
سول جوشىنىڭ تەگى كۇماندى بولسا دا ونى ءوز ۇلىم دەپ ساناپ باسقا ۇلدارىنان كەم قىلماي ءوسىرىپ وعان ۇلانعايىر ۇلىس بەردى.
وسى كۇنى كەيبىر قازاق جىگىتتەرى جاساي المايتىن ءىس ىستەدى.

ياعني مارتتىك تانىتتى، وزىنە كەڭ بولدى، وتباسىنا ادال وتاعاسى بولدى. ءومىرى تاۋقىمەتتە وتكەن شەشەسىن ايالاپ تورگە وتىرعىزدى، اياعىن قۇشتى.
كۇللى عۇمىرى جورىق ۇستىندە كۇرەسپەن ءوتتى، دالانىڭ ساۋاتسىز جىگىتى اقىل پاراساتىن شىڭداپ ۇدايى وزگەلەردەن ۇيرەنۋمەن بولدى، ونسىز بولمايتىن ەدى، ول تەڭدەسسىز يمپەريا قۇرعان ادام.

حان باسىمەن بىلمەگەنىن وزگەدەن سۇراۋدان ەش قورىنبادى، جان جاعىنا اقىلدى ادامدار جيناپ، وزىنە قىزمەت ەتكەن ادامداردى قابىلەتىنە قاراپ باعالاپ ولاردىڭ دارەجەسىن كوتەرىپ وتىردى. ول تىڭ دۇنيەلەردى تەز قابىلداعىش جانە ىسكە اسىرعىش رەفورماتور ادام ەدى.

ول كەزدە دە ونىڭ ەتەگىنەن تارتقان رۋشىلدار بولعان. ء"يباي مىنا قياتتىڭ جەتىمەگى حان بولىپ قۇتىردى اۋ، اتام زاماننان بيلىك تايشىعۇت پەن جۇركىن شاڭىراعىندا ەدى، مىنا قياتتار قىلدى اۋ" دەپ كۇڭكىلدەپ ءوزىنىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ وتىرعان اعايىنىن ءبىر كەشىرىپ، ەكى كەشىرىپ، اقىرى انالاردىڭ بەرەكەسىز توبىر ەكەنىن كورگەسىن كونبەگەنىن قىرىپ، كونگەنىن كۇشپەن قاتارىنا قوسقان ەكەن.

باسقا جاقىن جاماعايىن رۋلارعا قىز بەرىپ، ولاردان قىز الىپ ولارمەن ساناسىپ وتىراتىن بولعان. ول مىقتى ديپلومات تا ەدى.
ول كەزدە دە ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ءدىلى ءبىر ساحارا رۋ - تايپالارى ءوزارا ىرىلداسىپ بولماشى نارسەگە قول جيناپ، سوعىس اشىپ، ءبىرىن ءبىرى قىرا بەرگەن ەكەن.
ول كەزدەگى تۇركى الەمىنىڭ جاعدايى تۋرا ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايدان ايىرماسى شامالى ەدى.

قازىرگى ءبىزدىڭ "ساتقىن قىرعىز - كەنەسارىنىڭ باسى", "ۇيعىر باسىنباسىن، شاڭىراققا قاراسىن", "وزبەك ءبىر سارت", "تاتاردان قاتەر بار" دەگەن سىڭايداعى ءوزارا ىرىلداسقان كوزقاراس سول كەزدە دە بولعان ەدى.
شىڭعىسحان و كەزدە بۇل بەرەكەسى كەتكەن حالقىنا باسقا كوزبەن قاراعان ەكەن، ول قايراتكەر رەتىندە ولاردان ۇلكەن ءبىر پوتەنتسيال، بولاشاق كورگەن كورەگەن ادام بوپتى. شىڭعىس و كەزدە بۇلاردىڭ بىرەۋىن الداعانداي بولىپ، ەكىنشىسىن قورقىتا وتىرىپ، ءۇشىنشىسىن كۇشپەن يلىكتىرىپ، اقىر اياعى كۇللى كوشپەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبۇتىن دۇنيەنى كيىز تۋىرلىقتىنىڭ استىنا سالعان ادام. كوشپەلى جۇرتتىڭ مەرەيىن ۇستەم قىلىپ عاسىرلار بويى وعان جاھاندى بيلەتتى.
تۇركى بالاسىن ۇشپاققا شىعارامىن دەگەن قايراتكەرلەر بۇ جەردە ودان كوپ نارسە ۇيرەنسە بولادى.

تۇركىشىل ماعجاننىڭ "تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،
دانىشپان تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر" دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ونىڭ شىڭعىستىڭ قايراتكەرلىگىنە بەرگەن بىردەن ءبىر ءادىل باعاسى دەپ بىلەمىن.
بىزدەگى وسى "كيىز تۋىرلىقتى ەل" دەگەن ءسوز سول شىڭعىس زامانىنان قالعان ءسوز ەكەن.

شىنى كەرەك بۇل كوشپەندى حالىق شىڭعىسقا شەيىن قاسىنداعى الپاۋىتتاردىڭ ويىنشىعى بولاتىن. حورەزم شاھى شەكاراعا جورىق جاساپ بۇل جابايى تايپالاردى روگاتكامەن تورعايدى اتقانداي قىرىپ، قىتايدىڭ تسزين يمپەرياسى شىڭعىسحاننىڭ ءبىر ەمەس، ەكى اتاسىن اڭ اۋلاعانداي اۋلاپ اعاش دىڭىنە شەگەلەپ قاعىپ ولتىرگەن ەدى. ءوزى جاستايىنان قۋعىن سۇرگىندە بولدى.
شىڭعىسحان سونداي زاماندا دۇنيەگە كەلىپ ءوز زامانىنىڭ ادامى بولا ءبىلدى. ءوزىنىڭ پاراساتىمەن تاريح ارناسىن ءوز حالقىنىڭ يگىلىگىنە بۇردى.
سوندىقتان ونىڭ تاريحىنا قازىرگى كوزقاراسپەن قاراۋعا استە بولمايدى. بۇل تاريحتا بۇگىنگى گۋمانيزم جوق.

1236 جىلعى قۇرىلتايدان سوڭ باتۋ اتاقتى باتىس جورىعىنا (ەۋروپاعا) قول باستاپ شىققاندا، ۇگەتاي قاعان قىتايعا جورىققا شىعادى. ءبىر مەزەتتە ەكى قۇرلىققا بىردەي مايدان اشقان بۇنداي قۇدىرەتتى اسكەري يمپەريا ادامزات تاريحىندا بولماعان ەكەن. ول قۇرعان ەكە مۇعۇل ۇلىس — اسكەري سۋپەر دەرجاۆا بولاتىن.

ەگەر 12 عاسىرداعى شىڭعىسحانمەن ونىڭ 19 عاسىرداعى ۇرپاعى كەنەسارىنىڭ اسكەرى سوعىساتىن بولسا ول سوعىستا شىڭعىسحان جەڭىپ شىعاتىن ەدى. ويتكەنى شىڭعىسحان سوناۋ زاماندا قىتايدىڭ تاس قامالدارىن تالقانداعان ادام. ال كەنە ورىستىڭ بورەنە قامالىن شابۋىلداپ ءجۇر.

ياعني، شىڭعىستىڭ اسكەري ستراتەگياسى، بىلىكتىلىگى، قارۋ جاراعى ءوز زامانىنان سونشا عاسىر وتسە دە وزىق شىققان جاڭا دۇنيەلەر ەدى.
شىڭعىسحان ۇيعىر جازۋىن الدى، ۇرپاعىنا وقۋ - سىزۋ ۇيرەتتى، ۇيعىرلاردان ساۋداگەر جاساقتاپ، ساۋدا كەرۋەندەرىن جىبەردى.

"ۇلى جاساق" جارعىسىن جازدى. شەگە قۇتىقىنى باس جارعىشىسى قىلىپ دالالىقتار اراسىندا العاش سوت ادەبىن قالىپتاستىردى. بىزدەگى "داتىم بار تاقسىر، ولسەڭ دە شىنىڭدى ايتىپ ءول، باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق" دەگەن سوزدەر سول زاماننان قالعان سوزدەر ەكەن.

الىم - سالىق جۇيەسى، ادام ساناعىن جۇرگىزۋ، دەرەۋ حات حابار جالعايتىن پوچتا قىزمەتى، شەكارا اۋماعىن كۇزەتۋ، زاماناۋي قارۋ جاساقتاۋ، جارلىق جازۋ، ونى ورىنداتۋ..... ياعني بۇل ارادا تۇتاس مەملەكەتتىك قۇرىلىم جۇمىس ىستەدى. شىڭعىسحاننىڭ يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءمورى بولدى.
وسىنىڭ ءبارى ساقارادا سول زاماندا قالىپتاسقان ەكەن.

فرانتسيسكاندىق موناح رۋبرۋك 1253 جىلى باتۋ ورداسىنا كەلە جاتقاندا كۇندەلىگىنە "مىنا جەرلەر ءالى تاتارلارعا باعىنىشتى ەمەس، بۇل ايماق قاۋىپتى جەر" دەپ تىزە بەرىپتى. ياعني، ول زامان يمپەرياعا باعىنىشتى جەرلەردە زاڭ جۇرگەن ەكەن، تەمىردەي ءتارتىپ، تىنىشتىق بولعان ەكەن.

شىڭعىس ءسويتىپ دالاداعى ءوزارا قانتوگىستى توقتاتقان ەكەن.
ول ول ما، شىڭعىستىڭ ۇرپاعىنىڭ قولىمەن قىتاي، رەسەي، يران سىندى ءىرى ەلدەر سول كەزدە ءبىر ەل بولىپ بىرىگىپ قالىپتاستى.
ونىڭ وعلان ۇرپاعى قالالار سالدىردى، ءوز اتىنان اقشا شىعاردى.
مىسالى قازىرگى ماسكەۋ وبلىسى جوشىنىڭ سەگىزىنشى ۇلى جىلاۋقۇننىڭ ۇلىسى ەدى، ول جەرگە كەيىن التىن وردا حانى موڭكە تەمىردىڭ جارلىعىمەن 1277 جىلى ماسكەۋ قالاسىنىڭ ىرگەسى سالىنادى.

شىڭعىسحاننىڭ وسىنداي ەۋرازيا قۇرلىعىنا ىستەگەن تاريحي زور ىقپالىن باعالاپ يۋنەسكو حالىقارالىق ۇيىمى ونى "ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ادامى" دەپ تانىپ تا ۇلگەردى.

ال ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ادامى - يسا ءماسىح بولاتىن.
ءبىز شىڭعىس قاعاندى ونىڭ اتىن وزىمىزگە تارتىپ "شىڭعىسحان قازاق" دەگەننەن باسقا دانەڭە دە بىلمەيمىز، بىلمەگەسىن ايدالاعا لاعىپ ءپالساپا سوعامىز.
ال بۇل تاريحتىڭ ماڭىزىن باسقالار ءبىلىپ ونىڭ ءادىل باعاسىن بەرىپ جاتىر.
بىزگە جالپى شىڭعىسحاننان كوپ نارسە ۇيرەنۋىمىز كەرەك، ونى دۇرىس تانۋىمىز كەرەك.

ونىڭ تاريحى ءبىر كىتاپقا سىيمايدى.
بۇل تاريحقا قاتىستى جۇزدەگەن ءتىپتى مىڭداعان كىتاپتار، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلدى، ءالى دە جازىلماق.
شىڭعىسحان اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا.

ولجاس ءابىل

Abai.kz