Ayqan Aqanov. AYNALASYNA ShUAQ ShAShQAN
IY.Q.Qaraqúlov qogham qayratkeri, iri ghalym-epiydemiolog edi
IY.Q.Qaraqúlov qogham qayratkeri, iri ghalym-epiydemiolog edi
Ishanbay Qaraqúlúly Qaraqúlov – epiydemiologiya, profilaktika jәne mikrobiologiya salasyndaghy belgili zertteushi jәne densaulyq saqtau isin úiymdastyrushy iri qayratkerlerding biri. Ol jastardy jan-jaqty tәrbiyeleuding teoriyalyq jәne praktikalyq mәselelerimen de ýzbey ainalysty. IY.Qaraqúlov KSRO Medisina ghylymy akademiyasynyn, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, Qazaq KSR-ining jәne Qaraqalpaq KSR-ining enbek sinirgen ghylym qayratkeri, partiya ardageri, Úly Otan soghysyna qatysushy, medisina ghylymy salasynda qazaqtan shyqqan túnghysh professor.
Ishanbay Qaraqúlúly 1909 jylghy 1 mamyrda Aqtóbe oblysynyng Oiyl audanyndaghy kóp balaly kedey sharuanyng otbasynda tudy. Áke-shesheden erte airylghan ol on jasynan bastap auyl sharuashylyghynda júmys istedi. IY.Qaraqúlov 1929 jyly Orynbor qalasyndaghy jasóspirimderge arnalghan ýsh jyldyq mektep-internatty, odan song 1931 jyly Oral qalasyndaghy Qazaq ólkelik medisina tehnikumynyng birinshi dayyndyq bólimin bitirgennen keyin sol jyly Almaty memlekettik mediysina institutyna týsedi. 1937 jyly instiytutty tәmamdaghan ol birden Qazaq KSR Densaulyq saqtau halyq komiyssary bolyp taghayyndaldy, birinshi shaqyrylghan (1937-1946 jj.) KSRO Jogharghy Kenesining deputattyghyna saylanady.
Professor IY.Qaraqúlov úzaq jyldar boyy Birikken Últtar Úiymy janyndaghy Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng sarapshysy, KSRO Miynistrler Kenesi janyndaghy Joghary attestasiyalyq komissiyasynyng sarapshysy, Kenes-Ýndistan dostyghy qoghamynyng viyse-preziydenti, Kishi medisinalyq ensiklopediya redaktorynyng orynbasary bolyp júmys istedi.
Ghalym Qazaqstannyng densaulyq saqtau isin úiymdastyra otyryp, medisina ghylymyn, aptekalyq isti damytu jәne kadr dayarlau jóninde zor júmystar jýrgizdi. Ol Qazaq KSR Densaulyq saqtau ministri (1950-1954 jj.), Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining mýshesi boldy, qoghamdyq qyzmetke kóp qatysty.
KSRO-da Úly Otan soghysynan keyin mal jәne adamnyng brusellezben auyruy óte shiyelenisip ketti. Onyng ýstine búl asa qauipti júqpaly auru boldy.IY.Qaraqúlov Qazaq KSR-inde brusellezdi keng aumaqty zertteuge kiristi. Osy júmystardyng nәtiyjesinde 1950 jyly doktorlyq dissertasiya qorghady. Erekshe atap ótetin jәit: IY.Qaraqúlovtyng KSRO MGhA-nyng otyrysynda “KSRO-daghy brusellezben kýresu jәne aldyn alu sharalarynyng kýrdeliligi” degen taqyrypta sóilegen sózi júrtshylyq nazaryn audardy.
Úly Otan soghysynda kenes halqy jeniske jetti, ony biz maqtanysh etemiz. Sol soghys jyldary IY.Qaraqúlov Qaruly Kýshterding ortalyq institutynda qyzmet etti jәne Ýkimet pen Jogharghy Kenesting soghysqa qatysty birqatar jauapty tapsyrmalaryn oryndady. Ol medisina qyzmetining podpolkovniygi әskery shenin aldy.
IY.Qaraqúlovtyng ghylymy enbekterin Kenes Armiyasynyng bas epiydemiology, akademik A.Alymov, akademikter V.Tiymakov, P.Zdrodovskiy óte joghary baghalady, sonday-aq onyng basqa da ghalymdar arasynda bedeli biyik boldy.
Ol 1946 jyly Almaty memlekettik mediysina instiytutynda epiydemiologiya kafedrasyn qúrdy jәne ony ózi zeynetkerlikke shyqqangha deyin (1987—1988) ýzdiksiz basqardy.
Osy kafedranyng negizinde 300-dey júmys oryndalyp, otyzgha tarta doktorlyq, kandidattyq dissertasiyalar qorghaldy. Professor IY.Qaraqúlovtyng alghysózimen jәne redaksiyalauymen on beske juyq әrtýrli monografiyalar, ghylymy jinaqtar men enbekter, oqu qúraldary basylyp shyqty. Múnday әrtýrli problemalyq júmystardyng oryndaluy IY.Qaraqúlovtyng tek infeksiyalyq patologiya, әleumettik gigiyena, demografiya, densaulyq saqtaudy úiymdastyrumen ghana shektelip qalmaghanyn, sonymen birge onyng ghylymy jan-jaqtylyghyn da anghartady.
Ghalym ózining izbasarlarynyng biri N. D. Beklemiyshevpen birge, brusellez auruy problemalaryna arnalghan 32 baspa tabaq annotasiyalanghan kórsetkish dayyndap, ony jaryqqa shyghardy. Múnda 1850 әdebiyet pen senimdi derekter qoldanylyp, búl da brusellez mamandary ýshin ýlken bir janalyq bolyp ghylymy ainalymgha qosyldy.
Professor IY.Qaraqúlov epiydemiologtardyn, mikrobiologtardyn, iynfeksionister men parazitologtardyng býkilodaqtyq jәne respublikalyq (búghan Qazaqstanmen birge, Gruziya, Ázirbayjan, Ózbekstan men Qyrghyzstan, Týrkimenstan, Qaraqalpaq AKSR-i qoghamdary da kirgen) ghylymy qoghamdarynyng qúrmetti mýshesi, al Qazaqstan mikrobiologtary, epiydemiologtary jәne parazitologtary ghylymy qoghamynyng qúrmetti tóraghasy boldy.
IY.Qaraqúlov jastardy jan-jaqty tәrbiyeleu problemasymen de ýzbey ainalysty. Búl rette eng aldymen onyng 1983 jyly belgili jazushy Gh. Mýsirepovting alghysózimen shyqqan “Qyryq súraq – qyryq jauap” atty kitabynyng mәni zor ekenin aitqan jón. Ol qaraqalpaq (1986), qyrghyz (1987) tilderinde de jaryq kórdi. Kezinde onyng “Indiyalyq dostarda” (1962) degen kitaby da júrt qyzyghyp oqyghan әri keng taralghan enbek boldy.
1989 jyly “Syrlasu” kitabyn shyghardy. Onda jastargha baylanysty kóp tәrbiyelik mәselelerdi kóterdi.
IY.Qaraqúlovtyng maman-dәrigerlerdi dayyndaudaghy sinirgen enbegin eskere otyryp jәne Qazaqstandaghy epiydemiologiyalyq ghylymnyng irgesin qalaushylardyng biri bolghany ýshin S.J.Asfendiyarov atyndaghy QazÚMU ghylymy kenesining sheshimimen (24 aqpan 2009 jylghy hattama № 8) uniyversiytetting epiydemiologiya kafedrasyna jәne № 6 auditoriyagha onyng aty berildi. Bir oqu ghimaratyna memorialdyq taqta ornatylady. 2009 jyldyng qazanynda IY.Qaraqúlovqa arnalghan infektologiya mәselesi boyynsha ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótkizilmek, onyng materialdary basylyp shyghady.
Iri qogham qayratkeri, aituly ghalymnyng jýz jyldyq mereytoyyn medisina salasynyng adamdary ghana emes, onyng jerlesteri de, onymen tanys-bilis bolghan qauym, júrtshylyq ýlken qúrmetpen atap ótedi. Al ony biletinder kóp-aq edi. Ol ainalasyna shuaq shashyp jýretin adam bolatyn.
A.A.AQANOV, S.J. Asfendiyarov atyndaghy Qazaq últtyq medisinalyq uniyversiytetining rektory, medisina ghylymdarynyng doktory, professor,
«Egemen Qazaqstan” gazeti 14 shilde 2009 jyl
