ي.ق.قاراقۇلوۆ قوعام قايراتكەرى، ءىرى عالىم-ەپيدەميولوگ ەدى

ي.ق.قاراقۇلوۆ قوعام قايراتكەرى، ءىرى عالىم-ەپيدەميولوگ ەدى

يشانباي قاراقۇلۇلى قاراقۇلوۆ – ەپيدەميولوگيا، پروفيلاكتيكا جانە ميكروبيولوگيا سالاسىنداعى بەلگىلى زەرتتەۋشى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋشى ءىرى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. ول جاستاردى جان-جاقتى تاربيە­لەۋدىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەرىمەن دە ۇزبەي اينالىستى. ي.قاراقۇلوۆ كسرو مەديتسينا عىلىمى اكادەمياسىنىڭ، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، قازاق كسر-ءىنىڭ جانە قاراقالپاق كسر-ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، پارتيا ارداگەرى، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشى، مەديتسينا عىلىمى سالاسىن­دا قازاقتان شىققان تۇڭعىش پروفەسسور.
يشانباي قاراقۇلۇلى 1909 جىلعى 1 مامىردا اقتوبە وبلىسىنىڭ ويىل اۋدا­نىنداعى كوپ بالالى كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا تۋدى. اكە-شەشەدەن ەرتە اي­رىل­عان ول ون جاسىنان باستاپ اۋىل شا­رۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەدى. ي.قا­راقۇلوۆ 1929 جىلى ورىنبور قالاسىن­داعى جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ءۇش جىلدىق مەكتەپ-ينتەرناتتى، ودان سوڭ 1931 جىلى ورال قالاسىنداعى قازاق ولكەلىك مەديتسينا تەحنيكۋمىنىڭ ءبىرىن­شى دايىندىق ءبولىمىن بىتىرگەننەن كەيىن سول جىلى الماتى مەملەكەتتىك مەدي­تسينا ينستيتۋتىنا تۇسەدى. 1937 جىلى ينستي­تۋتتى تامامداعان ول بىردەن قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميس­سارى بولىپ تاعايىندالدى، ءبىرىنشى شاقى­رىلعان (1937-1946 جج.) كسرو جو­عارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانادى.
پروفەسسور ي.قاراقۇلوۆ ۇزاق جىل­دار بويى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جا­نىنداعى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ساراپشىسى، كسرو مي­نيستر­­لەر كەڭەسى جانىنداعى جوعارى ات­تەس­تاتسيالىق كوميسسياسىنىڭ ساراپ­شى­سى، كەڭەس-ءۇندىستان دوستىعى قوعا­مى­نىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، كىشى مەديتسينالىق ەنتسيكلوپەديا رەداكتورىنىڭ ورىنبا­سارى بولىپ جۇمىس ىستەدى.
عالىم قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساق­تاۋ ءىسىن ۇيىمداستىرا وتىرىپ، مە­ديتسينا عىلىمىن، اپتەكالىق ءىستى دا­مى­تۋ جانە كادر دايارلاۋ جونىندە زور جۇ­مىستار جۇرگىزدى. ول قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى (1950-1954 جج.), قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى، قوعامدىق قىزمەتكە كوپ قاتىستى.
كسرو-دا ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن مال جانە ادامنىڭ برۋتسەللەزبەن اۋىرۋى وتە شيەلەنىسىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە بۇل اسا قاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋ بولدى.ي.قاراقۇلوۆ قازاق كسر-ىندە برۋتسەللەزدى كەڭ اۋماقتى زەرتتەۋگە كىرىستى. وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە 1950 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ەرەكشە اتاپ وتەتىن ءجايت: ي.قاراقۇلوۆتىڭ كسرو معا-نىڭ وتىرىسىندا “كسرو-داعى برۋتسەللەزبەن كۇرەسۋ جانە الدىن الۋ شارالارىنىڭ كۇردەلىلىگى” دەگەن تاقىرىپتا سويلەگەن ءسوزى جۇرتشىلىق نازارىن اۋداردى.
ۇلى وتان سوعىسىندا كەڭەس حالقى جەڭىسكە جەتتى، ونى ءبىز ماقتانىش ەتەمىز. سول سوعىس جىلدارى ي.قاراقۇلوۆ قارۋلى كۇشتەردىڭ ورتالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتتى جانە ۇكىمەت پەن جوعارعى كەڭەستىڭ سوعىسقا قاتىستى بىرقاتار جاۋاپتى تاپ­سىر­مالارىن ورىندادى. ول مەديتسينا قىز­مەتىنىڭ پودپولكوۆنيگى اسكەري شەنىن الدى.
ي.قاراقۇلوۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن كەڭەس ارمياسىنىڭ باس ەپيدەميولوگى، اكادەميك ا.الىموۆ، اكادەميكتەر ۆ.تي­ما­­­كوۆ، پ.زدرودوۆسكي وتە جوعارى با­عالادى، سونداي-اق ونىڭ باسقا دا عا­لىمدار اراسىندا بەدەلى بيىك بولدى.
ول 1946 جىلى ال­ما­تى مەملە­كەت­تىك مەدي­تسينا ينستي­تۋ­تىندا ەپي­­دە­ميو­لو­گيا كافەدراسىن قۇردى جانە ونى ءوزى زەي­نەت­كەرلىككە شىققانعا دەيىن (1987—1988) ۇزدىكسىز باسقاردى.
وسى كافەدرانىڭ نەگىزىندە 300-دەي جۇمىس ورىندالىپ، وتىزعا تارتا دوكتور­لىق، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. پروفەسسور ي.قاراقۇلوۆتىڭ العىسوزىمەن جانە رەداكتسيالاۋىمەن ون بەسكە جۋىق ءارتۇرلى مونوگرافيالار، عىلىمي جيناقتار مەن ەڭبەكتەر، وقۋ قۇرالدارى باسىلىپ شىقتى. مۇنداي ءارتۇرلى پروبلەمالىق جۇمىستاردىڭ ورىندالۋى ي.قاراقۇلوۆتىڭ تەك ينفەك­تسيالىق پاتولوگيا، الەۋمەتتىك گيگيەنا، دە­موگرافيا، دەنساۋلىق ساقتاۋدى ۇيىم­داس­تىرۋمەن عانا شەكتەلىپ قالماعانىن، سونىمەن بىرگە ونىڭ عىلىمي جان-جاقتىلىعىن دا اڭعارتادى.
عالىم ءوزىنىڭ ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى ن. د. بەكلەميشەۆپەن بىرگە، برۋتسەللەز اۋرۋى پروبلەمالارىنا ارنالعان 32 باسپا تاباق اننوتاتسيالانعان كورسەتكىش دايىنداپ، ونى جارىققا شىعاردى. مۇندا 1850 ادەبيەت پەن سەنىمدى دەرەكتەر قولدانى­لىپ، بۇل دا برۋتسەللەز ماماندارى ءۇشىن ۇلكەن ءبىر جاڭالىق بولىپ عىلىمي اينالىمعا قوسىلدى.
پروفەسسور ي.قاراقۇلوۆ ەپيدە­ميو­لوگ­تاردىڭ، ميكروبيولوگتاردىڭ، ين­فەكتسيونيستەر مەن پارازيتولوگتاردىڭ بۇكىلوداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق (بۇعان قازاقستانمەن بىرگە، گرۋزيا، ءازىربايجان، وزبەكستان مەن قىرعىز­ستان، تۇركىمەنستان، قاراقالپاق اكسر-ءى قوعامدارى دا كىرگەن) عىلىمي قوعام­دارىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى، ال قازاقستان ميكروبيولوگتارى، ەپيدەميولوگتارى جانە پارازيتولوگتارى عىلىمي قوعا­مىنىڭ قۇرمەتتى توراعاسى بولدى.
ي.قاراقۇلوۆ جاستاردى جان-جاقتى تاربيەلەۋ پروبلەماسىمەن دە ۇزبەي اينالىستى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن ونىڭ 1983 جىلى بەلگىلى جازۋشى ع. ءمۇسى­رەپوۆتىڭ العىسوزىمەن شىققان “قىرىق سۇراق – قىرىق جاۋاپ” اتتى كىتابىنىڭ ءمانى زور ەكەنىن ايتقان ءجون. ول قاراقالپاق (1986), قىرعىز (1987) تىلدەرىندە دە جارىق كوردى. كەزىندە ونىڭ “ينديالىق دوستاردا” (1962) دەگەن كىتابى دا جۇرت قىزىعىپ وقىعان ءارى كەڭ تارالعان ەڭبەك بولدى.
1989 جىلى “سىرلاسۋ” كىتابىن شىعاردى. وندا جاستارعا بايلانىستى كوپ تاربيەلىك ماسەلەلەردى كوتەردى.
ي.قاراقۇلوۆتىڭ مامان-دارىگەرلەردى دايىنداۋداعى سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ جانە قازاقستانداعى ەپيدەميو­لوگيالىق عىلىمنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى­لاردىڭ ءبىرى بولعانى ءۇشىن س.ج.اسفەن­دياروۆ اتىنداعى قازۇمۋ عىلىمي كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن (24 اقپان 2009 جىلعى حاتتاما № 8) ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەپيدەميولوگيا كافەدراسىنا جانە № 6 اۋديتورياعا ونىڭ اتى بەرىلدى. ءبىر وقۋ عيماراتىنا مەموريالدىق تاقتا ورناتىلادى. 2009 جىلدىڭ قازانىندا ي.قاراقۇلوۆقا ارنالعان ينفەكتولوگيا ماسەلەسى بويىنشا عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزىلمەك، ونىڭ ما­تەريال­دارى باسىلىپ شىعادى.
ءىرى قوعام قايراتكەرى، ايتۋلى عالىمنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىن مەديتسينا سالاسىنىڭ ادامدارى عانا ەمەس، ونىڭ جەرلەستەرى دە، ونىمەن تانىس-ءبىلىس بولعان قاۋىم، جۇرتشىلىق ۇلكەن قۇرمەتپەن اتاپ وتەدى. ال ونى بىلەتىندەر كوپ-اق ەدى. ول اينالاسىنا شۋاق شاشىپ جۇرەتىن ادام بولاتىن.
ا.ا.اقانوۆ، س.ج. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،

«ەگەمەن قازاقستان” گازەتى 14 شىلدە 2009 جىل