IRAQ ELEKEEV, Jogharghy sot janyndaghy Sot әkimshiligi jónindegi komiytet tóraghasy:

IRAQ ELEKEEV, Jogharghy sot janyndaghy Sot әkimshiligi jónindegi komiytet tóraghasy:

– Iraq Qasymúly, alys-jaqyn shet memleketterden kelip-ketip jatatyn asa mәrtebeli meymandardyng bәri derlik Qazaqstannyng damu qarqynyna joghary bagha berip, tipti bireuleri tanyrqaghandyq bildirip jatady. Oghan ay sanap Alpamyssha ósip kele jatqan jas Astananyng ózi aighaq bola alsa kerek. Osy qarqyndy damugha sot әkimshiligi salasynyng qosyp otyrghan ýlesi qandaylyq dep oilaysyz? Biz maqtana alatyn jetistikter bar ma?
– Men Astanagha alghashqylardyng biri bolyp keldim. Ol kezde Parlament deputaty edim. Bizge kelmes búryn «Aqmola suyq, masasy kóp. Qysta jaughan qar qonyshynnan asady. Anyzaq jel soghyp túrady. Tipten dúrystap tamaq ishetin jer de joq» degen jel sózder kýnde aitylatyn. Jeltoqsannyng 9-ynda kýlli Parlament deputattary bolyp topyrlap poyyzdan týstik. Rasynda, solay eken. Búrynghy «Turist», býgingi «Abay» qonaqýiinde jattyq. Jarty jylday sol qonaqýy bizding ýiimiz boldy. Eki adam bir bólmede túramyz. Ózimiz pisirdik, kirimizdi de ózimiz judyq, qolymyzdan kelgenshe. Sebebi ol kezde kafe, meyramhana degen atymen bolmaytyn. Sol kezdegi eng ýlken qoghamdyq tamaqtanu orny qazirgi «Meruert» meyramhanasy boldy. Senseng de, senbeseng de sol! «Meruertte» bolmaghan patsha joq. Aziya memleketteri preziydentterining barlyghyn osy jerden tamaqtandyryp otyrdyq. Qazir oghan eshkim de senbeydi. Al qysy, rasynda, sonday suyq boldy. Bәrimiz tizeden tómen ton satyp aldyq. Qazir endi onday qys joq sekildi. Osy damu men ózgeristing barlyghy kóz aldymyzda ótti.
Biz, rasynda, osynday ghajayyp qala bolady degenge, shyny kerek, sengen joqpyz. Sonyng biri – men edim. Qazir bir aptagha issapargha shyghyp ketsen, qaytyp kelgen song tanymay qalasyn. Osy jaqynda elimizge Dýniyejýzilik jeke sot oryndaushylary assosiasiyasynyng preziydenti Jak Isnar keldi. Ol bas qalamyzdy kórip, qatty tang qaldy. «Men kele jatqanda oilap edim. Qazaqstan – aziyalyq memleket. Bayaghy damumen jatqan shyghar dep. Joq, men әuejaygha qonghannan bastap búl oiymnyng dúrys emestigin týsindim», – dedi ol. Sonyng ishinde ol kisige bizding qonaqjaylylyghymyz erekshe únaghan eken.
Sol ekonomikadaghy qarqyndy damudan bir eli de qalyp kele jatqan joqpyz. Sot әkimshiligi de — Tәuelsiz memleketimizding ekonomika, qarjy, baghaly qaghazdar naryghy sektorlary sekildi ajyramas bir bóligi. Yaghny bizding tabysymyz – memleketimizding ilgerilegeni. Al maqtan tútatyn jetistik degenge bir ghana mysal aitayyn: sot aktilerining oryndaluy boyynsha kórsetkishterde bizding el Ortalyq Aziyany bylay qoyyp, jalpy TMD kóleminde aldynghy qatardaghylardyng biri bolyp túr. Elimiz kýn sanap kórkeyip, damyghan, demokratiyalyq elderding qataryna qosylyp otyr. Sonyng ishinde sot salasyna da erekshe kónil bólinip keledi. Barynsha jariyaly, demokratiyalyq qogham qalyptastyrugha yqpal etetin janashyl zang bastamalary osyghan dәlel. Osynyng arqasynda sot biyligining qúzyreti kóterilip, tiyimdiligi artyp otyr. Jylyna sotqa milliondaghan is qaralugha týsip, basym bóligi ong sheshimin tauyp jatady. Sottar sheshimining oryndaluy jýielenip, qoghamdaghy túraqtylyq qalyptasyp keledi. Sot әkimshiligi salasyndaghy qol jetkizgen tabystarymyzdyng barlyghy da bәsekege barynsha qabiletti alghashqy 50 elding qatarynan oryn aluymyzgha da óz septigin tiygizetin jetistik dep bilemin.
– Qanday memleket bolsyn sot jýiesindegi oryndau óndirisining orny erekshe. Eger tolyqqandy jýzege aspaytyn bolsa, qara qyldy qaq jarghanday sheshimning qajeti qansha? Yaghny sot oryndaushylarynyng qyzmeti jýrdim-bardym qaraghandy kótermeydi. Jeke sot oryndaushylary institutyn engizu turaly oiynyz osynday maqsattardan tuyndap otyrghan bolar?
– Biz kezinde Ádilet ministrligi janyndaghy komiytet boldyq. Sol kezderde qatty qúldyraushylyq boldy. Sot oryndaushylary komiytetin qabyldap alghan kezde sheshimderining oryndaluy bar-joghy 35 payyz ghana edi. Býginde búl kórsetkishti 77 payyzgha kóterdik. Biraq búl az. Áli de kemshilikter jeterlik. Sebebi sot sheshimi shyqqan song mindetti týrde oryndaluy tiyis. Biraq 27 payyzy әli oryndalmay jatyr. Sol sebepti bizge izdenis, algha úmtylys kerek boldy. Osy keypimizben otyra bersek, úzaqqa barmaymyz. Kóp bolsa kelesi jyly taghy 1 payyzgha artyq oryndarmyz. Sonda ne, 100 payyz sheshim oryndaluy ýshin 27 jyl kýtuimiz kerek pe? Joq, bizge tyng dýnie kerek. Ol – ózing aityp otyrghan jeke sot oryndaushylary institutyn engizu.
Alghash ret jeke sot oryndaushylary institutyn engizu turaly sóz 2005 jyly sot oryndaushylarynyng IV sezinde qozghaldy. Qarap kórsek, biz kóp nәrseden qúr qalyppyz. Álemning 65 elinde bar eken. Sosyn jeke sot oryndaushylary turaly arnayy zang jobasyn jasap, Parlamentke úsyndyq. Bizding oiymyz – jeke sot oryndaushylaryn engizu arqyly memlekettik sot oryndaushylarynyng júmysyn jenildetu. Sol kezde ghana sot sheshimderin tolyq oryndaugha mýmkindik bolady dep oilaymyz.
Bizde sot oryndaushylary ayaghynan tik túryp júmys isteydi. Boryshkerge ózderi barady, ózderi izdeydi. Esepshilerdi tekseredi. Mashaqaty óte kóp. Al shetelde múnyng biri de joq. Mysaly, Estoniyada múnday alashapqyn atymen joq. Ózim baryp kuә boldym. Bәri kompiuterde, arnayy baghdarlamada dayyn túr. Kimning moynynda ne bar, qanday baylyghy, qanday shaylyghy bar, bәri sonda. Men elge kelgen boyda Preziydent Ákimshiligine hat jazdym. Osyny nege engizbeymiz dep. Biz osydan song múnday baghdarlamany jarty jyldyng ishinde Qazaqstangha engizdik. Qazir sot oryndaushylary óz kabiynetinde otyryp-aq kimde ne baryn bilip otyrady. Ol sol jerde otyryp, boryshkerding bar mýlkin «tútqynday» (arest) alady. Búl – birinshi. Ekinshiden, olar Ishki ister ministrligining bazasyna kirip, boryshkerding avtokóligi bolsa, onyng da paydalanuyna shekteu qoyady. Onyng moynynda jeri bar ma? Ony Jer komiytetinen izdey alady. Salyq komiytetine kirip, onyng esepshotyndaghy audarymdardy da toqtata alady. Áriyne, bәri zang jýzinde ghana. Búl baghyttaghy júmystar jýrgizilip jatyr. Kelesi jyly búdan da joghary jetistikke jetemiz dep oilaymyn.
Taghy bir aita keterligi, biz býgingi tanda bilikti memlekettik qyzmetkerge aqshalay yntalandyru júmystaryn dúrys jolgha qoya almay kelemiz. Óitkeni belgili bir zandyq shekteuler bar. Biz jalaqysynan artyq aqsha bere almaymyz. Al jeke sot oryndaushylarynda búl mәsele ózinen-ózi sheshiledi. Olar ózi oryndaghan qarjynyng keminde 10 payyzyn syiaqy retinde ala alady.
Biz osy zangha kóp dýnie engizdik. Sonyng biri – aliyment mәselesi. Balagha aliyment tóleu kerek. Al әkesi bolsa shetelde taltayyp jýredi. Anasy men balasy aqsha taba almay ýide otyrady. Ondaylargha tyiym saludy kóterdik. Mysaly, bireuler kóligine ie bolmay, adamdy qaghyp ketedi. Tipten óltirip te alady. Olardy eshkim jýrgizushi kuәliginen aiyrmaydy. Al biz olardy ómir boyy kólik jýrgizu qúqynan aiyru turaly bastama kóterdik.
– Jeke sot oryndaushylary institutyn engizu mәselelerinde әlemdik tәjiriybeler de eskerilgen bolar?
– Jeke sot oryndaushylary tarihta eng alghash ret Fransiyada engizilgen eken. Ol sonau Bonapart zamanynan beri bar. Baltyq elderinde búl jýie óte jaqsy jolgha qoyylghan. Estoniya men Latviya elderinde de jeke sot oryndaushysy erte payda bolghan. Osy memleketterding zandarynyng barlyghyn qaradyq. Kóptegen damushy memleketter ýlgini Fransiyadan alypty. Al bizge jaqyndauy osy Baltyq elderindegi zang boldy. Biz ýshin bastama bolghandyqtan, elimizge sol elding bilikti mamandaryn shaqyrttyq. Sonday-aq Bolgariya sekildi birneshe memleketterding zandaryn da qaray otyryp, kelgen mamandarmen birlese otandyq jeke sot oryndaushylary turaly zang jobasyn jazyp shyqtyq.
– Jalpy, jeke sot oryndaushylaryn engizgennen ne útamyz? Qashan engiziledi? Bizding elde atalmysh jýie qanday mehanizmder arqyly júmys isteydi?
– Shynyn aitu kerek, bizde sot oryndaushylary jetispeydi. Áli de bolsa 642 sot oryndaushysy qajet. Al jeke sot oryndaushysy engizilse, búl olqylyqtyng orny tolar edi. Kerisinshe, qazirgi júmys istep jatqan 1700-den astam sot oryndaushylarynyng birazy kýni erteng liysenziya alyp, jeke sot oryndaushylaryna auysady. Jekemenshik sot oryndaushylary arqyly bizge ýlken mýmkindikter keledi. Mysaly, әr jeke sot oryndaushysynyng eng keminde ýsh-tórt kómekshisi bolady. Olardyng sany, әriyne, ózining aqshasyna baylanysty. On shaqty kómekshisi boluy da mýmkin. Sangha shekteu jasamaymyz. Bizde qazirgi sot oryndaushylary kómekshisiz-aq jylyna 300-400 qújatpen júmys jasap ýlgerip jatyr. Al qanshama kómekshisi bar jeke oryndaushylardyng qalay júmys isteytinin osyghan qarap oilana beriniz. Ekinshiden, qanshama adamgha qosymsha júmys tabylady. Onyng ýstine, olardyng artynan «sen osyny der kezinde oryndaysyn» dep jospar alyp quyp jýrmeysin. Olar ózderi ýshin jýgiredi. Apta sayyn jinalys ta ótkizbeysiz. Dúrys júmys istemese, liysenziyasynan aiyrylady.
Óz basym ýlken senimmen aita alamyn, búl – óte manyzdy joba. Bolashaghymyz ýshin, damuymyz ýshin óte tiyimdi. Jemqorlyq pen sybaylastyq tyiylady. Eng bastysy, jeke sot oryndaushylaryna arnayy liysenziya beriledi. Olar sot baqylauy boyynsha ghana júmys isteydi. Sol sebepti zansyz әreketterge jol berilmeydi dep aita alamyn.
Zang jobasy byltyrghy qarasha aiynan bastap biylghy mamyr aiyna deyin Parlament talqylauynda boldy. Mәjiliste eki oqylymda qaraldy. Olar 400-ge juyq ózgerister engizdi. Komiytettegi júmys tobynda talqylandy. Alla jazsa, kýzde Senatta qaralady. Sol kezde taghdyry sheshiledi.
Bizde memlekettik sot oryndaushylary qalady. Ol eshqayda ketpeydi. Biraq kóbisi osyny bile bermeydi. Kóbisi bizdi jeke sot oryndaushylaryn engizu arqyly, jauapkershilikten qashqaly otyr dep kinәlaydy. Qashanda zandy әzirlegennen góri Parlamentte talqylau qiynnyn-qiyny. Keybir úsynystarymyz ótti. Keybiri ótpey qaldy. Degenmen biraz júmystar jasadyq dep oilaymyn.
– Qanday adamdar jeke sot oryndaushysy bola alady?
– Týsinikti boluy ýshin búl jerde keybir elding zanymen týsindire keteyin. Bizding úsynghan zanymyz boyynsha, búryn sot oryndaushysy bolghan adam ghana jeke sot oryndaushysy bola alady. Ózge elding zanynda búl joq. Áyteuir, joghary zangerlik bilimi bolsa boldy. Biz olay etkimiz kelmedi. Ýlken jauapkershilik ústanyp otyrmyz. Olar erteng óz júmysyn orynday almay jatsa, bilimi jetpey jatsa, ne bolmaq? Eng keminde bes jyl sot oryndaushysy bolghan adam ghana osy qúrmetke ie bolady.
Sonday-aq jeke sot oryndaushysy bolatyn adamnyng belgili kólemde saqtandyru qory boluy kerek. Sheshimder oryndalmasa, saqtandyru qoryndaghy qarjysynan alamyz. Búl – eshqanday elding zanynda joq dýniye. Sonymen qatar biz olardy baqylap otyramyz. Zang talaby boyynsha sot oryndaushysy ýsh kýn qatarynan júmys jasamasa, sot arqyly onyng liysenziyasyn toqtatugha qúqymyz bar.
– Qalay degenmen, jananyng aty — jana. Jeke sot oryndaushylary institutyn engizu turaly bastamanyzdy qogham qalay qabyldady dep oilaysyz? Estuimizshe, keybir qúqyq qorghau organdary tarapynan qarsylyqqa tap bolyp jatqangha úqsaydy.
– Áriyne, jananyng aty jana bolghan son, qarsylyq tanytushylar óte kóp boldy. Eng aldymen, osy zang turaly halyq birdene bile me degen sóz aldymyzdan kes-kestey berdi. Sosyn júrtqa týsindiru júmystaryna kiristim. Shynyn aitu kerek, shyqpaghan telearnam joq, sóilemegen radiom joq. Bәrine shyqtym. Ondaghy maqsat – ol turaly halyq birdene bilsin degenim edi. Halyq jeke sot oryndaushylary turaly zang jobasyn bilmeui mýmkin. Biraq onyng ne ekenin, qanday payda әkeletinin bilui tiyis.
– Negizinen, qarsy bolghan qay organdar ekenin biluge bola ma?
– Jasyratyny joq, Últtyq qauipsizdik komiyteti, Ishki ister ministrligi, Bas prokuratura siyaqty memlekettik organdar qatty qarsylyq bildirdi. Ásirese, Bas prokuratura tabandap jatyp aldy. Olar «búl jobanyng paydasy joq, jappay kýsh kórsetu, zorlyq-zombylyqqa әkelip soghady» degen pikirde boldy. Sot sheshimin oryndaudy nege Reseydegi siyaqty jýiege keltiruge bolmaydy? Qazirgi kezde naryq zamany bolghandyqtan, boryshkerlermen de «naryq tilinde» sóilesip, naryq zandylyqtaryna qayshy kelmeytin mehanizmdermen yqpal etuimiz kerek» dep esepteydi. Alayda bizge Reseydegi siyaqty qarudyng keregi joq. Men oghan mýldem qarsymyn. Naryqtyq jolmen kelemiz. Oghan talasym joq. Alayda naryq zanyna say aila-tәsil qoldanu kerek emes pe? Óziniz oilap kóriniz. Sot oryndaushylary múzday qarulanyp avtomatpen jýredi. Boryshkerding esiginen avtomat asynyp sot oryndaushysy kirip jatsa. Búl – mýldem aqylgha syiymsyz dýniye. Bilemin, sot sheshimderin oryndatu – qiyn sharua. Degenmen izdenis kerek qoy. Olardyng payymdauynsha, jeke sot oryndaushylaryn engizu sonau 90-jyldardaghy reket siyaqty kýsh kórsetushi yqpaldy toptardyng payda boluyna әkelip soghatynday siyaqty. Mening aitarym, olar osy zandy әli de bolsa dúrystap oqymaghan.
– Kóptegen zangerler sot oryndaushysy qyzmetin joghary kóteriler baspaldaq dep biletin sekildi. Múnda tәjiriybeli mamandardyng túraqtamauy sonyng sebebinen emes pe?
– Onyng sebebi kóp. Eng birinshiden, memlekettik qyzmet turaly zang bar. Bir lauazymdy qyzmetke kiru ýshin Preziydent Ákimshiliginde júmys isteui kerek. Sonday baspaldaqtyng eng tómengi satysy – sot oryndaushysy. Onyng ýstine, júmystyng qiyndyghyn kórgen son, kóbisi zytyp beredi. Banktegi júmys ta tura sol sot oryndaushylary sekildi. Biraq ondaghy jalaqy bizdegige qaraghanda ýsh esege kóp.
Soghan qaramastan, kezinde 30-40 jyl sot oryndaushylary bolghan aghalarymyz da bar. Kóbisi qazir sol beynetting zeynetin kórip otyr. Jaqynda elimizge Fransiyadan Miysheli degen sot oryndaushysy kelip ketti. Ol ata-babasynan beri sot oryndaushysy eken. Ózi – sot oryndaushysy bolyp otyrghan besinshi úrpaq. Odan basqa júmys istemeymin deydi. «Qazir bes jasar balam bar. Ol altynshy úrpaq bolyp, sot oryndaushysy bolady» dep qarap otyr… Búl degen ne? Túraqtylyqty bildiredi. Bizde kóbisi keledi de ketedi. Ras aitasyn, qyzmettik baspaldaq dep qana biledi.
Tosyn oi
Bes sausaq birdey emes. Adam balasy ala da bolady, qúla da bolady. Kemshilikteri bolady. Biraq Otangha, elge qyzmet kemshilikti kótermeydi. Degenmen әrtýrli ministrlikterde, densaulyq saqtau salasynda, әkimdikte kemshilikter boluy mýmkin. Onda adam balasy otyr. Biz siyaqty júmyrbasty pende. Al sot salasynda onday kemshilik bolmauy kerek. Ol jerde kәsiby maman otyruy tiyis. Ol bir adamnyng taghdyryn sheshedi. Tipten sottyng bir sheshimining artynda kýlli adamzattyng taghdyry túruy da mýmkin. Átten, biz sonday qoghamgha әli de bolsa qol jetkize almay otyrmyz. Abyroyly qyzmet – baylyqtyng kilti emes. Kóptegen azamattarymyz, ókinishke qaray, qyzmetti osylay týsinedi. Oghan tek kýndelikti júmys pen halyq aldyndaghy jauapkershiligi mol mindet dep qana qaraghan dúrys.

Súhbattasqan Býrkit Núrasyl
“Alash ainasy” gazeti 14 shilde 2009 jyl