– Bilim reformasynyng basty múraty – onyng sapasyn jaqsartu. Osy salada qordalanghan mәseleler baryn bәrimiz de bilemiz. Diplom alyp shyghyp jatqan býgingi jas mamandarymyz naryq talabyna tolyq jauap bere ala ma? Bәsekege qabiletti me?
– Bilim sapasynyng naqty ólshep bere qoyatyn túraqty birligi joq, onyng kriyteriyleri de san salaly. Sodan kelip, әrkim ózine qaray tartady. Mektep te óz dәlelin keltiredi. Joghary oqu ornynyng da qoyatyn óz talaptary bar. Naryq bolsa, yaghny júmys berushi óz iyleuinen ótkizip, qayta dayarlap, kýndelikti kәsibine beyimdep jatady. Júmystan shyghyp qalu nemese qysqaru – bizding jastar ýshin ýlken tauqymet, psihologiyalyq jýk bolatyny sózsiz. Óitkeni jana orynnyng qabyldauy óz aldyna bir mashaqat, ekinshiden, kóp nәrsege qayta daghdylanugha tura keledi. Yaghny jas mamandardyng óz kәsibine beyimdiligi tómen boluymen qatar, ózgermeli jaghdayda tez qayta ýirenip kete almaydy. Onyng artynda, bizding joghary oqu oryndarymyz naryqtyq talaptardy eskere bermeydi, júmys berushi mekemelerding talabynan alys degen mәsele túr.
– Qansha degenmen qabiletti jastar bar emes pe?

– Bilim reformasynyng basty múraty – onyng sapasyn jaqsartu. Osy salada qordalanghan mәseleler baryn bәrimiz de bilemiz. Diplom alyp shyghyp jatqan býgingi jas mamandarymyz naryq talabyna tolyq jauap bere ala ma? Bәsekege qabiletti me?
– Bilim sapasynyng naqty ólshep bere qoyatyn túraqty birligi joq, onyng kriyteriyleri de san salaly. Sodan kelip, әrkim ózine qaray tartady. Mektep te óz dәlelin keltiredi. Joghary oqu ornynyng da qoyatyn óz talaptary bar. Naryq bolsa, yaghny júmys berushi óz iyleuinen ótkizip, qayta dayarlap, kýndelikti kәsibine beyimdep jatady. Júmystan shyghyp qalu nemese qysqaru – bizding jastar ýshin ýlken tauqymet, psihologiyalyq jýk bolatyny sózsiz. Óitkeni jana orynnyng qabyldauy óz aldyna bir mashaqat, ekinshiden, kóp nәrsege qayta daghdylanugha tura keledi. Yaghny jas mamandardyng óz kәsibine beyimdiligi tómen boluymen qatar, ózgermeli jaghdayda tez qayta ýirenip kete almaydy. Onyng artynda, bizding joghary oqu oryndarymyz naryqtyq talaptardy eskere bermeydi, júmys berushi mekemelerding talabynan alys degen mәsele túr.
– Qansha degenmen qabiletti jastar bar emes pe?
– Oghan eshkimning dauy joq. Qazaq jastary airyqsha qabiletti, daryndylary da jeterlik. Ángime sol jastargha sapaly bilim berip, dúrys baghdarlay bilude emes pe? Ókinishke qaray, bizde maman dayarlaudyng tasqyndy jýiesi kenes dәuirinen jalghasyp keledi. Aytalyq, Qazaqstannyng barlyq joghary oqu oryndary derlik zanger mamandardy dayarlaydy, jylyna birneshe myng adam osy salanyng diplomyn alyp jatady. Al sonyng qanshasy óz mamandyghy boyynsha júmysqa kiristi, eshkim anyqtap bere almaydy. Ángime mamandyq boyynsha dayarlaudy qysqartu turaly emes. Ras, halyqtyng qúqyqtyq bilimi artqanynan biz tek útamyz, әngime onyng tiyimdiliginde bolyp túr. Anyghynda sol mamandy dayarlaugha júmsalghan qarjy, ústazdar enbegi aqtaldy ma? Naryq termiynimen aitsaq, bilim kapitalynyng qaytarymy qanday, investisiyamyz tabys әkele me?! Ádette, zanger mamandyghyna keletinder kóbine aqyly oqidy. Yaghny ata-anasy balasynyng bolashaghyna qarjy salady. Zangerdi qansha kóp dayarlap jatsaq ta, óte sauatty bilikti mamangha súranys bar. Ony joqqa shyghara almaymyz. Kóp basshylar, júmys berushiler osy paradokstyng sebebin bilim sapasynda dep biledi. Osyndayda oy qylang beredi, bizde diplom da devalivasiyagha úshyraghan ba dep jaghamyzdy ústaymyz. Mysaly, oblystyq gazetterding birinde «Júmysqa zangerdi shaqyramyz. Jergilikti uniyversiytet týlekteri qajet emes» degen sipatta habarlama berilgenin kózimiz shaldy. Bir kezderde JOO basshylary tabys kózi osy eken dep, san quyp ketkeni aqiqat. Ontýstiktegi kópshilik oqu oryndarynda studentterding sany 20 mynnan asyp jyghyldy. Aqiqatynda, kommersiyalyq oqu diplom taratugha deyin alyp keldi. Ekinshi, ýshinshi diplom alu degen de әnge ainaldy. Biraq odan bilim sapasy jaqsaryp ketti dey almaymyn.
– Endeshe, qaytpek kerek?
– Ózim jaqsy biletin jurnalistika salasynan bir mysal keltireyin. Aldymen, alys Almaniyany oisha kezeyik. Nemisting «Gruner und Yar» (Gruner & Jahr) atty baspa konserni bar, ol ózine qajetti mamandardy ózi dayarlaydy, Genry Nannen atyndaghy arnayy jurnalistik mektebi júmys isteydi. Mine, sol oqu ornyna Europanyng barlyq elderinen nemis tilin biletinder aghylady, 1 oryngha 50 adamdyq bayqau bolady. (Bizde 1 grantqa 5-6 adam). Jylyna ne bary 60 qana shәkirt qabyldaydy, oqu tegin, qarjysyn konsern kóteredi, oghan qosa ay sayyn 700 evro shәkirtaqy tóleydi. Oqu «men siyaqty iste!» (learning by doing) prinsiypi boyynsha jýrgiziledi, yaghny ústaz-tәlimger jetektep jýrip, jurnalistik sheberlikting qyr-syryna baulidy, maman dayarlap shygharady. Baghy janghandar 10 aida jurnalistik diplom alyp shyghady. Mine, bolashaq maman men júmys berushi mýddelerining toghysqan jeri. Shәkirt oqugha qabyldanghan kýni-aq bolashaq júmys ornyn biledi jәne soghan beyimdelip, oqu baghdaryn anyqtaydy, artyq-kemi joq, naqty bilim alyp, jurnalistik karieragha jol ashady. Sol siyaqty, Dortmund tehnikalyq uniyversiyteti de ghylymiy-tehnikalyq progresti nasihattaytyn jurnalisterdi ózinde dayarlaydy. Bakalavr jýiesi boyynsha bolashaq jurnalister 3 jyl jalpy jәne kәsiby bilim alady, 1 jyl tәjiriybeden (internatura) ótedi, yaghny BAQ salasynda júmys istep baryp, ózin shygharmashylyq iyesi retinde kórsetkennen keyin diplomgha ie bolady. Kórip otyrghanymyzday, Batysta bizdegidey lekti maman dayarlau emes, naqty, daralap (shtuchno) túlgha shygharugha den qoyady. Osy ýrdis Reseyde de ýrdiske enip jatqan jayy bar. Uniyversiytetter qanshama jurnalist dayarlap, diplom berip jatqanymen, bilikti maman bәribir jetispeydi. Ásirese «Birinshi kanal» men Resey telearnalary osy qajettilikti sezinse kerek, onyng basshylary K.Ernst pen O.Dobradeev qúryltayshy, әri qamqorshylar kenesine kirip, Mәskeu memlekettik uniyversiyteti janynan Joghary televiziyalyq mektep ashty. 2008 jyldan bastap maman dayarlaugha kiristi. Osy ýlgini bizding holdingter de ónege etse ghoy. Júmys berushi men oghan maman dayarlaytyn oqu oryndarynyng birlesip júmys isteui naryq talabynan tuyndaydy jәne múny kirigu (konvergenttik) ýrdisteri dep bilemin. Bir dәlel keltireyin: bizding fakulitetti jylyna 100-den asa jurnalist bitiredi. Biraq kóp boldy, audandyq gazetke barghan bir jurnalisti bilmeymin. Oblystyq gazetke ornalasyp jatqandary da sausaqpen sanarlyq. Al jergilikti baspasózde maman mәselesi ótkir túr, jastar joq, kil zeynet jasyna jaqyndaghandar. Sodan gazet sapasy da tómen, oqyrmangha da obal! Tipti, XXI ghasyrda Qazaqstanda aralas tilde audandyq gazet shyghady degen ne masqara! Ol gazetting barynan joghy, nege jauyp tastamasqa! Bәri nashar degen de bolmas. Atyrau qalasynda bolghanda jaqsy tәjiriybege kóz jetkizdim. «Atyrau aqparat» memlekettik kәsiporny eki oblystyq gazet, baspahana jәne birneshe audandyq gazetterdi biriktirip, janasha jýie qúrghan, ózara maman mәselesin sheshken, basqa da ónegeli tәjiriybesi mol. Tayauda ghana osy bastama Shyghysta qoldau tauyp, Óskemende, tipti qalalyq qazaq tilinde gazet shygharu isi qolgha alyndy. Mine, osylay, jergilikti, ortalyq biylik birlese júmys istese, maman sapasyn jaqsartugha yqpal etip, jalpy jurnalistikanyng sapalyq ósuine kómegi tiyer edi. Kóp jay Astanadaghy Mәdeniyet jәne aqparat ministrligine jәne qarjyny shoghyrlandyrghan holdingterge de baylanysty. Osy arada bir úsynys bildiruding reti kelip túr. Audandyq, oblystyq gazetterding súranysyn eskerip, mamangha qajettiligin anyqtap, solardyng arnayy joldamasymen jurnalistika fakulitetine jiberse, solar ýshin 10 ailyq kursty ashugha, jataqhanasymen qamtamasyz etuge jәne intensivti oqytugha, jana әdis-tәsilder men tehnologiyamen qarulandyrugha bolar edi. Sodan keyin olar ózine joldama bergen gazetke baryp, júmys isteui mindetti. Ángime qarjylandyryluynda! «Qansha, kim?» degen súraqtar tuyndaydy. Auyl jastarynyng әleueti eskerilip, tek grant boluy mýmkin. IYdeyadan oy tuyndaydy, tipti әrqaysysyna oqugha qabyldanghanda 1 noutbuk pen diktofon syilau kerek! Ol shet aimaqtargha tehnikalyq ilgerileudi, janasha oilaudy jetkizedi. Aytalyq, jyl sayyn 30-40 maman bilim alyp shyqsa, 200-den asatyn audandyq gazetterge 4-5 jylda qan jýgirer edi. QazÚU-de oqu qúnyn eskersek, jylyna 15-20 million tenge. Mening payymdauymsha, sheshuge bolatyn mәsele. Mediaholdingterimizding shyghynymen mólsherleytin bolsaq, tamshy ghana. Eng bastysy, naqty aqshagha naqty nәtiyjege qol jetkizip, audandyq gazetterdegi maman sapasyn kóteremiz. Onyng ar jaghynda, myndaghan oqyrmannyng talghamy men qoghamdyq sanasyna da qosalqy yqpal etemiz. Búl tәjiriybening úshqyny kórshi Ózbekstanda bar. Tashkent memlekettik uniyversiyteti jurnalistika fakulitetinde 2 jyldyq bilim beru jýiesi bar, ol tolyq memleket tarapynan qarjylandyrylady.
– Al qazirgi memleketting qarajatyna oqyp jatqandar she?
– Jogharyda aitylghanday, olar iri megapolister men BAQ ortalyqtarynan úzamaydy. Ol dúrys ta shyghar: óitkeni mediaelita osylardan qalyptasuy tiyis. Ókinishke qaray, jurnalistika mamandyghy boyynsha bólinetin memlekettik grant az, jylyna 70 oryn, onyng ózi qazaq jәne orys tilderine bólinedi. Osy orayda taghy bir úsynystyng qisyny bar: osy grantqa oqityn studentterdi Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining Aqparat jәne múraghat komiytetine bekitu kerek. Ne ýshin? Memlekettik qarjynyng qaytarymy men tiyimdiligin baqylau ýshin. Ol Bilim jәne ghylym ministrligi ýshin manyzdy emes, diplom berdi, júmysqa ornalasty, boldy. Júmys demekshi, әdette, ol bir japyraq anyqtama qaghazben bitedi. Grant iyesi diplom almay túryp, bolashaq júmys ornynan mór basylghan anyqtama ótkizse boldy, 100 payyz júmys taptynyng sanatyna kirip ketedi, JOO missiyasy ayaqtalady. Kóp jaghdayda, jalghan, formalidy qaghaz ótkiziledi. Al BAQ salasyndaghy býkil sayasatty jasaushy Aqparat jәne múraghat komiyteti bilimdi, talantty jurnalisterdi óz kadr rezervinde ústasa, qayda isteydi, qayda auysty, ósti me, әlde basqa salagha ketti me, bolmasa bos qyzmettik oryndargha layyq pa degen súraqtardyng jauabyn bilip otyrady, әri alghan bilimining sapasyna bagha bere alady. Tipti onyng ókilderi nemese mediaholding basshylary jurnalistika fakulitetindegi diplom qorghaudaghy memlekettik attestattau komissiyasyn basqaruy tiyis. Birer apta uaqyt bólinui mýmkin, esesine bolashaq jurnalisterding kәsiby biliktiligi qanday, jas zertteushiler qanday mәsele kóterude, jana sheshim men tújyrymdar bar ma degen súraqtardyng jauabyna qanyghady. Memlekettik qarjyny bizdegidey súrausyz shashu qisynsyz, oqu granttaryn shoghyrlandyru, oqu ornyna talapty kýsheytu kerek. Mysaly, grant boyynsha tek jurnalistika fakulitetterinde oqytyluy tiyis. Ol әzirge, әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetinde ghana bar. Al fakulitet dәrejesin ústap túrghan oqytushy-professorlar qúramy, shygharmashylyq әleuet, ýlken ghylymy mektep, quatty materialdy-tehnikalyq baza bar. Tayauda ghana 40 million tengege jabdyqtar satyp alynyp, tele jәne radiostudiyalar tolyq eng ozyq tehnikamen jabdyqtaldy. 6 sifrly beynekamera, jyljymaly týsiru montajdau stansiyasy, telesufler, 3 kompiuterlik sifrlyq montaj keshenderi, jaryq beru qúraldary qarapayym telesujet týsiruden bastap, kýrdeli derekti filim jasaugha, auqymdy tok-shoudy tikeley efir rejiyminde jazugha deyingi mýmkindik beredi. Biz de nemistegi siyaqty «habar jasaudyng býge-shigesine deyin ýiren» degen oqu әdistemesin ústanatyn dәrejege jettik. Astanada Euraziya Últtyq uniyversiytetinde fakulitet irgesi qalanuda. Qalghan jurnalistika bólimsheleri men kafedralary tek aqyly negizde oqytsyn, grantqa talasu ýshin, oqu ýrdisin fakulitet talabyna deyin kótersin!

<!--pagebreak-->
– Sizding pikirinizshe, memlekettik grant jәne aqyly oqudyng arasynda nendey aiyrmashylyq bar?
– Oqu ýderisinde ózgeshelik bolmaghanymen, nәtiyjesinde, bilim sapasynda aiyrma bar. Aytalyq, Pavlodardaghy uniyversiytetke 1 grant iyesi oqugha qabyldandy. Oghan 20 aqyly oqityn student qosyldy. Jana orta payda boldy, bir jyldan song ýzdik studentinizding dengeyi qúldilap ketui mýmkin. Psiholog mamandar bilim sapasyna sheshushi yqpal etetin faktorlar qataryna ortanyng sapalylyghyn jatqyzady, ishki kózge kórinbeytin bәseke, týrtkiler bolmasa oqu da jaqsarmaydy. Men enbek etetin QazÚU-dyng jurnalistika fakulitetining basty jetistigi men maqtanyshy da osynday intellektualdy, bilimpaz ortanyng boluynda. Birinshiden, 75 jyldyq tarihynda qalyptasqan bay dәstýr shanyraghyn biyiktetip túr. Ekinshiden, ústazdyq, ghylymy mektep bar, shygharmashylyq izdenis qoldau tabatyn jýie qalyptasqan, bilimge talap joghary. Ýshinshiden, oqityn jastardyng ozyghy kóp, sodan olar birin-biri tәrbiyeleydi, ónege etedi. Bizding studentter de әrkelki. Aytalyq, ýshten biri ýzdik, bilimde bolsyn, ónerde bolsyn ozyq, talantty, naghyz jana zamannyng jastary. Endigi ýshten biri talapker, enbekqor, namysshyl. Jan-jaghyna qarap, tyrbanady, ýirenedi, jurnalistik ortada ysylady, keybireuleri ashylyp, aldynghy lekke qosylady. Mine, osy eki toptan jaqsy jurnalister shyghady. Endigi qalghan bóligin men taghy ekige bólgen bolar edim. Ókinishke qaray, jurnalistikagha kezdeysoq keletinder bar, elikteuden asa almaydy, týrim bolsa boldy, ekrannan әdemi kórinem deydi, oghan da qabileti jetpeydi. Olardan jurnalist te shyqpaydy. Endigi bir bóliginen ortanqol maman shyghady, әdette jurnalistikadan alghan bilimin basqa sabaqtas salalarda kәdege jaratady. Osy mәselening tamyryna ýniletin bolsaq, ýzdik grant iyegeri men aqshasyna sýiengen studentti qatar jәne aralastyryp oqytu ziyandy! Shetelderde, sonyng qatarynda kórshi Qytayda jetekshi uniyversiytetterde óz qytayy aqyly oqy almaydy, qansha qarajatyng bolsa da, sen belgili bir oqu oryndaryna esh týse almaysyn. Kommersiyalyq beyimdegi oqu oryndarynyng dәrejesi basqa, kelesi satyda. Bizding últtyq uniyversiytetter joghary mәrtebesine sәikes osylay aqyly oqudy shektese, bolmasa qoyylatyn talapty kýsheytse, jalpy bilim sapasyna, JOO imidjine de ong yqpal eter edi. Onyng ýstine, jana oqu jylynan bastap, memlekettik oqu granty ýshin budjetten tólenetin qarjy da edeuir ósip otyr. Osy qadamgha sәikes jana oqytu strategiyasy qalyptassa, bilim bәsekelestigining mәnin ózgertken bolar edi. Mysaly, men Internet jurnalistika dәristerin oqimyn. Ádette toptyng qabileti jogharyda kórsetilgendey, ýsh dengeyli: bireuleri alghyr, ekinshisi ortasha, ýshinshisi selqos. Sodan pedagog-psiholog retinde kompromis izdeymin, ýzdikterin shekteuge tura keledi, olarmen kóbirek jeke júmys isteuge tyrysasyn, әlsizderin qyzyqtyrasyn, anda-sanda týrtip, «oyatugha» tura keledi. Top kýshti bolsa, sabaqtyng nәtiyjeliligi de joghary bolady. Ókinishke qaray, studentterding óskeleng talabyna oqytushynyng óresi jete qoymaytyn jaghdaylar da kezdesip qalady. Oghan studentterding de jauaby әzir, onday sabaqtargha qatyspay, qashqaqtaydy. Osy oqytushy men studentting bilim sapasyna degen mýddeligining toqaylaspaytyndyghynan para beru, aqsha alu, baghany satu siyaqty kelensiz qúbylystar oryn alady.
– Sizding pikirinizshe, talapker jastardyng bilimge úmtylysynyng әlsizdiginen paraqorlyq, jemqorlyq siyaqty keselder tyiylmay otyr ghoy.
– Áriyne, búl kelensizdikterge tórt tarap birdey kinәli: oqytushy alaqoldylyghy ýshin, student bilimdiligin qorghaudyng ornyna, onay jol izdegeni ýshin, joghary oqu ornynyng basshylyghy dúrys jýie qalyptastyrmaghany ýshin, ata-ana da osy alshaqtyqty sezbegeni, bolmasa angharmaghany ýshin. Student kýnnen dәmin tatqan paraqorlyq erteng memlekettik yrysty talan-tarajgha salghan jemqorlyqqa aparmaytynyna kim kepil? Men bilimge toyymsyz, «ash» jastardy kóbirek kezdestirgim keledi. Memleket pen JOO basshylyghy onyng talap-tilegine sәikes jýie qúra bilui tiyis. Songhy jyldary bizge oqugha keletin talapkerlerding bilimge úmtylysy men talaby birshama jaqsardy. Soghan qarap, mektepte bilim berude qanday ózgerister bolyp jatqanyna bagha beremin. Al bir jyldary jan qinalatynday da kez boldy. Selqos, bilimi tayaz, ainalasyndaghy qúbylystargha bagha bere almaytyn talapkerler de oqugha týsip jatty. Tipti «Maghjan Júmabaev kim?» dep súrasan, «qay telearnada júmys isteushi edi?» dep oilanghandardy da kórip, jerge kirip keterdey qysylghan kýnderimiz ótti. Orta mektepte bilim sapasy osylay qúldyrap baryp kóterilgenin de jasyryp qajeti joq. Sol danagóy Júmabaev, airyqsha sezimtal aqyn Maghjan ótken ghasyrdyng 20-jyldary «Pedagogika» oqulyghyn jazyp, bilim eng aldymen, balanyng qabiletinde, sodan keyin, bilim-tәrbie ynghayynda jәne qorshaghan ortasynda dep dóp basyp aityp ketken edi. Jazghanda ermek ýshin jazghan joq, kýndiz júmystan bel sheshpey, týn kóz ilmey, órkeniyet kóshinen júrtta qalyp bara jatqan qazaq ýshin jýregi qan jylap, qabyrghasy qayysyp túryp jazdy. Al sol qazaqtyng býgingi úrpaghy qarny toq, kónili hosh bolghanymen, jetilip ósip ketkeni de shamaly, ruhy bәsen, namysy joqtary bar. Sol Maghjan kemenger qazaqtar ýshin mamandyq tandaudyng manyzdylyghy turaly da pәtualy oilaryn jazyp qaldyrady, ghylym men tehnika tilin biluge, jetik mengeruge ýndeydi. Búl da keybir qazaq jastarynyng kýni býginge deyin sheshimin taba almay kele jatqan mәselesi. Bir mamandyqty tandap, diplom alyp, keyin auysyp, basqa salada júmys istep jýrgen myndaghan qazaq jastary bar. Qayran, esil ketken uaqyt? Bәsekege qabiletti bolu ýshin onyng da sheshimin tappasaq bolmas. «Áke balagha synshy» degen qaghidamen ósken, «sheshesine qarap, ton pishken» el edik, qalay sabaqtastyqty ýzip aldyq. Osy arada kenestik jýieni synamasqa lajym joq. Qazaq mәdeniyeti men bilimine ótken ghasyr sýbeli ýles qosqanymen, últtyq ruhty syndyryp, qúldyq sanany qan tamyrymyzgha jiberip, qazaqy oilau jәne bilim jýiemizding kýl-parshasyn shygharyp ketti dep baghalaymyn.
– Tym qatqyldau pikir emes pe?
– Eki alyptyng ortasyndaghy qazaq dalasy bir kezderi tehnologiyalyq, ekonomikalyq әleueti basymyraq Orys patshalyghyna beyimdelip, Batystan esik ashty. Jarylqamaq niyetpen bastaghan olardyng isi óktemdikke úlasty. Aldymen jerine ekpindey kirip, jaylady, dinge qarsy shyqty, shoqyndyru niyetin de jasyrmady. Odan týk shyqpaytynyn angharghan son, arnayy dayyndalghan tatar moldalaryn el ishine jiberdi. Ózi tityqtap túrghan bilim júrnaghynyng berekesin aldy, dýmshe moldalardyng ornyn sektant sәldeliler basty. Sodan Iliminskiy reformasy jetti, saharada orys-týzem mektepteri kóptep qúryla bastady. Al Ismail Gasprinskiy (1851-1914 j.j.) bas bolghan ziyalylar jadidtik (jana) mektep, medrese ýshin kýresti, yaghny tehnikalyq, gumanitarlyq jәne tabighat ghylymdarynyng keng oqyluyn jaqtap shyqty. Sodan revolusiyalar sherui ótti, asharshylyq, solaqay sayasat beleng aldy. Álipby birneshe ret ózgertildi, últ bilimdileri men oishyldary repressiyagha úshyrady. Kenester Odaghynyng keyingi kezeninde qazaq bilimi men ghylymy belgili bir biyikke kóterildi. Ony eshkim joqqa shygharmaydy. Degenmen biz bir asa manyzdy nәrseni joghalttyq. Ol qazaq halqynyng tól dili men dýniyetanymyna say bilim jýiesin joyyp, batystyq qalypqa týsirdik. Qazaq halqy balany erke ósirgen, yntalandyryp, qyzyqtyru jolymen tәrbiyeleytin, bilim berude jadyn shynyqtyrumen, auqymdy aqparattyng ózin jattap alatynday zerdeli etip oqytatyn. Eki jastyng biri úzaq dastandaryndy jatqa aitatyn, bir ret estigen kýidi qayta tartyp beretin alghyr da namysqoy edi. Oisha esepke jýirik boldy, qiyn mәselening onay sheshimin tabatyn, basynan sóz asyrmaytyn, oily sózge útqyr jauaby dayyn túratyn, aitys dese delebesi qozyp ketetin. Bәtualy sózge toqtay da biletin, aqylyna isi say halyq edik. Ór týrkilik minezimiz batystyq qalypqa týskende, aldymen juasydyq, erik-jigerimiz múqaldy, birtindep qúldyq sana búghauyna shyrmalghanymyzdy angharmay da qaldyq. Últtyq sana men bolmysta ol әli qylang berip keledi. Egemendik jyldary dýr silkingenimizben, qayta tirilter, qayta baghalar qúndylyqtarymyz óte kóp. Bilim jýiesi de janaruda, tek sonda ótkenning taghylymdary eskerilse eken... Bir ghana dәlel keltirip kóreyin. Ángime úl jәne qyz balalardyng birigip oquy turaly. Búl ózi kenestik imperiyanyng janashyldyghy, qaharly Stalinning ózi ony joymaq boldy, biraq myng syltaumen birikken synyptar keng tarap ketti. Qazir «genderlik pedagogika» degen ghylym salasy qalyptasty, san myng ghalym osy mәselemen ainalysyp, jagha jyrtyspasa da, soghan jaqyn bolyp jatyr. 2000 jyldan 2004 jylgha deyin kembridjdik ghalymdar keng auqymdy zertteu jýrgizip, «sabaqty úldar bólek, qyzdar bólek oqyghany jón» degen toqtamgha keldi. Onyng san qyrly sebepterin taratyp kórsetedi. Oghan toqtalyp jatpay, taghy bir avtordyng dәiegimen shekteleyin. Orys neyrofiziology Tamara Hrizman «Bilim beru men tәrbiyedegi densaulyqty qorghaugha baghyttalghan jana tehnologiyalar» atty maqalasynda bylay deydi:«Úl men qyz – eki týrli túlgha. Olardy eshqashan birdey tәrbiyeleuge bolmaydy. Olar әrtýrli qaraydy jәne kóredi, ózinshe tyndaydy jәne týsinedi, sóileydi nemese ýndemey qalady, әrqalay sezinedi jәne әserlenedi. Sondyqtan tabighat qalay jaratsa, solay tәrbiyeleuge úmtylayyq».
– Qyzyq eken. Sonda moldanyng eski oqu jýiesine qayta baruymyz kerek pe?
– Joq, әriyne. Degenmen san myndaghan oishyldardyn, әsirese psihologtardyng pikirine qúlaq aspasa bolmaydy. Búl pikirlerding salmaqtylyghyna dәleldi alystan izdep qajeti joq. Qazaqstanda keng qanat jayghan qazaq-týrik liyseylerining tәjiriybesine kónil audarsaq, jetkilikti. Úlgha úldyng beyimdiligi men qabileti eskerilip, sabaq ótkizilse, qyzdar liyseyining óz tәjiriybesi, әdis-tәsili bar. Nәtiyje óte joghary, jyl sayyn últtyq testileude onyng shәkirtteri óte biyik nәtiyje kórsetip jýr. Onyng syry tek úl men qyzdy bólek oqytuda emes. Eng bastysy, qazaq-týrik liyseyine irikteude bolyp túr. Olar 7-synypqa mektepting eng talantty shәkirtterin, onyng da qabilettilerin iriktep, arnayy testen ótkizip baryp qabyldaydy. Yaghny men aitqan bilimge qúshtar, «ash» balalardy tap basyp, iriktep oqytady. Qatang jýie qúrghan, balalardy mәjbýrlep te, qyzyqtyryp ta oqytady, yntalandyra da biledi, әri qauymshyl, bauyrmal etip tәrbiyeleydi, imandylyqty jýrekterine qúyady. Dәstýrli qazaqy tәrbiyege qaraghanda da, batystyq ýrdispen salystyrghanda da qatqyldau jýie. Nege ekenin qaydam, ishim jyly qabylday almasa da,, nәtiyjeliligi joghary. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining jana basshylyghy biyl respublikamyzdyng mektepterinde tendesi joq pәndik olimpiadalardy ótkizdi, oghan myndaghan talapker qatysty, talanttardy tanugha, olardy oqu ornyna tartugha iygilikti qadam jasady. Bolashaqta múnday jenimpazdar birden student qataryna qabyldanuy kerek. Ol tәjiriybe shetelderde keninen qanat jayghan. Múnday darabozdardyng qarjylyq shyghynyn әdette belgili bir qorlar kóteredi, keyin júmysqa tartady. M.Lomonosov atyndaghy Mәskeu memlekettik uniyversiytetining osynday olimpiadalarynyng salmaghy da, bedeli de óte joghary. S.Demiyreli atyndaghy uniyversiytette bayqaularda ýzdik kóringen jastardy birden oqugha tegin qabyldau ýrdisi bar. Qazaq-týrik liyseylerining taghy bir taghylymdy túsy – týrik jәne aghylshyn tilderin ýiretuge qatysty. Men balabaqshadan aghylshyn tilin ýiretuge ýzildi-kesildi týrde qarsymyn. Aldymen ana tilin boyyna tolyq sinirip, túlghalyq qasiyetterin damytyp, shygharmashylyq qabiletin oyatyp alghannan keyin, yaghny bilimge toyymsyzdyq tanytatyn jasta, 13-14 jasta til ýiretsek te kesh bolmaydy. Jogharydaghy qazaq-týrik liyseylerining tәjiriybesi osyny tolyq quattaydy. Mýmkin, bastauysh synyptarda jekelegen aghylshyn sózderin oiyn týrinde ýiretip, qyzyqtyryp qoi jón de shyghar. Yaghny yntyzarlyghy kýshti bolsa, keyin qúlshyna oqidy. Biz aralas mektepter arqyly últtyq dil men tәrbiyege orasan ziyan keltirdik, endi aghylshyn tilin tyqpyshtap, taghy kózsiz eksperiymentke barudamyz.
– Demek, ýsh túghyrly til túghyrnamasy...
– Men ýsh túghyrly til túghyrnamasyn psihologiyalyq, últtyq erekshelik túrghysynan jete zerttelmegen shala joba dep baghalaymyn. Japonnyng ataqty «Soni» kompaniyasynyng negizin qalaghan Masaru Ibuka janashyl mektep qúryp, onyng tәjiriybesin «3 jastan keyin kesh bolady» degen kitabynda tújyrymdaydy. Sonda doktor Suzukiyding jas skripkashylar mektebin bylay suretteydi: jana kelgen nәzik balagha birden skripka berilmeydi, ol oinap jýrip, tónireginde skripka tartqan ózindey balalardy kóredi, qabyldaudy ýirenedi, piesalar jadynda jattala bastaydy, boyy ýirenedi. Mine, qúlyghy babyna kelip, yntyzarlyghy artqanda baryp, alghash skripka tartady, endi ústaz iske kirisedi, ol da qosymsha yntalandyryp, «sen basqalardan da ýzdik tartasyn» dep bәigege qosyp kep jiberedi. Qalghanyn tuabitken qabilet jayghastyrady. Jas sәbiyding bolashaqta muzykant boluy mindetti emes, nәtiyjege jetudegi qajyrlylyq, kýreskerlik onyng minezin shynyqtyrady. Irgetasy myqty qalanghan balghyn qayda salsang da, tóske ozady. Bizding qazaq osy dәstýrdi joghaltyp alghanyn bir kisidey aitqan siyaqtymyn.
– Belgili bir dengeyde aqylgha qonymdy eken. Osy orayda 12 jyldyq bilim beru reformasyna da óz tújyrymynyz bar ma?
– Jogharyda aitqandardyng bәri, mening jeke kózqarasym, ol resmy organdardyng pozisiyasymen sәikes kelmeui mýmkin. Últtyq mýdde, psihologiya túrghysynan qarasaq, 12 jyldyq mektepke biz dayyn emespiz! Ángime onyng úzaqtyghynda da emes, bilim satylarynyng dúrys qoyyluynda. Psihologiyalyq motivasiya degen tylsym kýsh, buyrqanghan instingtik sezim bizdi údayy jeteleydi. Adam qansha mәdeniyetti bolsa da, qaru qoldanyp, birin-biri óltirudi tyighan joq qoy. Jaratylysty alday almaymyz. Qazirgi 11 jyldyng ózinde oqushy jalyghyp ketedi, erte eseygisi keledi, ol – zandylyq. Óz úlym 9-synypty bitirip jatyr, tәuir mektepterding birinde oqidy. Oghan tәtti berip te, aldamaq bolamyn, qamshyny da kórsetip, qabaq týiemin, aqylyna salyp ta, jón aitamyn. Degenmen, toq balamda bilimge degen «ashtyq» sezim joq. Qatarynan qalmasyn sezsem de, qabiletin tolyq ashugha kelgende dәrmensizbin. Songhy uaqytta jigittik minez kórsetetin boldy. Úlyma qaraymyn da, 12 jyl oqityn balanyng sory kóz aldyma elesteydi. Jahandanu arqasynda uaqyt ólshemi nyghyzdaldy deymiz de, tabighatqa qayshy, oqudyng merzimin ózgertkimiz keledi. Odan da sol oqu prinsipterin 11 jylgha syighyzghanymyz jón shyghar. Tayauda bir nemis mamanyna jolyqtym, Germaniyada kәsiptik tehnikalyq liysey salasynda oqytushy, Ortalyq Aziyada jobalary bar eken. Sonyng bir ghana mysaly, meni oilandyryp tastady. «Sizderding kolledjde 23 teoriyalyq pәn oqytylady eken. Germaniyada onday sabaqtar ýsheu: til bilimi, tarih jәne qoghamtanu. Biz mashyqqa ýiretip, naqty kәsipke tәrbiyeleymiz. Sizder ómirde qoldana bermeytin kóp salagha oqytady ekensizder» – dedi ol. Osy arada taghy bir mәsele boy kórsetedi. Joghary oqu oryndarynda Balon prosesi, kredittik tehnologiyalar degen sәndi ýrdister bar. Aldymen amerikalyqtar grantty mol berip, AQSh jýiesin tanyp-bildik, keyinnen «oy, biz Euraziya qúrlyghynanbyz, Europa bizge jaqyn» dep, atoylap jýrmiz. Batystyq bilim jýiesining ghasyrlyq tәjiriybesi bar, artyqshylyqtary kóp. Degenmen bizding diplomdy batystaghylardyng moyyndauy ghana basty ólshem be dep nege oilanbaymyz? Mәselening ekinshi qyry bar, bilim – ol orasan qarjy naryghy. Europalyqtar aghylyp kelip, Almatydan kredit jinamaydy, aqshasyn bizding kassagha tólemeydi. Kerisinshe, qazaqtyng aqshasy ýlken arnamen Batysqa qaray aghady. Osy túrghydan alghanda, biz maqtaghan jýiening jelilik marketingten ne aiyrmasy bar?! Qazirding ózinde «Bolashaq» baghdarlamasynan tys myndaghan qazaqstandyq shetelderde óz qarajatyna oqyp jatyr. Aytalyq, 10 myng jas desek, әrqaysysy orta eseppen 10 myng dollar oqugha tóleydi, jýrgen-túrghany taghy 10 myng dollar shyghyndatady. Sonda jylyna eng kemi 200 million dollar elden ketip jatyr. Ózimizdikin mansúq qylyp, Batys dep tamsana bersek, óz oqu oryndarymyz qalay kórkeyedi?!
– Elimizding joghary oqu oryndarynda talapkerlerding qújattaryn qabyldau jýrip jatyr. Maman retinde, últynyng qamyn oilaytyn azamat retinde osy jas jetkinshekterge, ertengi ózinizding shәkirtterinizge qanday tilek aitar ediniz?
– Maghjan aqyn bir óleninde «Men jastargha senemin» dep jastyq jigerdi janysa, shabyttandyrsa, bir maqalasynda mamandyq tandaudyn, ghylymdy iygeruding sonshalyqty manyzdy ekenin tausyla jazady. Árbir jas bilimge qúshtar bolyp, tandauda janylmasa eken deymin, bәigede baghy jansyn! Bilim – óz bolashaghyn qúrudyng manyzdy tetigi, sol arqyly ózi ghana «toq jәne bay» bolyp qoymaydy, elin, jerin kórkeytedi. Sol «iynemen qúdyq qazghanday» tirlikte de últtyq namys pen ruh biyik bolghany lazym. Qazaqtyng bәsekege qabilettigi jalghan úranshyldyq emes, otanshyldyq qaynarynan bastau alghan búlaq bolsa eken deymin. Ásirese últtyq mýddege sergek qaramasaq bolmaydy, san týrli qauipter jan-jaqtan qysqan almaghayyp zamanda ómir sýrudemiz. Reformalar uaqyty balagha da, biylikke de syn kezen! Soghan layyq aqyl, zerde, ystyq qayrat tileymin!

Ángimelesken Berik BEYSENÚLY
“Ayqyn” gazeti