– ءبىلىم رەفورماسىنىڭ باستى مۇراتى – ونىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ. وسى سالادا قوردالانعان ماسەلەلەر بارىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ديپلوم الىپ شىعىپ جاتقان بۇگىنگى جاس ماماندارىمىز نارىق تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرە الا ما؟ باسەكەگە قابىلەتتى مە؟
– ءبىلىم ساپاسىنىڭ ناقتى ولشەپ بەرە قوياتىن تۇراقتى بىرلىگى جوق، ونىڭ كريتەريلەرى دە سان سالالى. سودان كەلىپ، اركىم وزىنە قاراي تارتادى. مەكتەپ تە ءوز دالەلىن كەلتىرەدى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دا قوياتىن ءوز تالاپتارى بار. نارىق بولسا، ياعني جۇمىس بەرۋشى ءوز يلەۋىنەن وتكىزىپ، قايتا دايارلاپ، كۇندەلىكتى كاسىبىنە بەيىمدەپ جاتادى. جۇمىستان شىعىپ قالۋ نەمەسە قىسقارۋ – ءبىزدىڭ جاستار ءۇشىن ۇلكەن تاۋقىمەت، پسيحولوگيالىق جۇك بولاتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى جاڭا ورىننىڭ قابىلداۋى ءوز الدىنا ءبىر ماشاقات، ەكىنشىدەن، كوپ نارسەگە قايتا داعدىلانۋعا تۋرا كەلەدى. ياعني جاس مامانداردىڭ ءوز كاسىبىنە بەيىمدىلىگى تومەن بولۋىمەن قاتار، وزگەرمەلى جاعدايدا تەز قايتا ۇيرەنىپ كەتە المايدى. ونىڭ ارتىندا، ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىمىز نارىقتىق تالاپتاردى ەسكەرە بەرمەيدى، جۇمىس بەرۋشى مەكەمەلەردىڭ تالابىنان الىس دەگەن ماسەلە تۇر.
– قانشا دەگەنمەن قابىلەتتى جاستار بار ەمەس پە؟

– ءبىلىم رەفورماسىنىڭ باستى مۇراتى – ونىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ. وسى سالادا قوردالانعان ماسەلەلەر بارىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ديپلوم الىپ شىعىپ جاتقان بۇگىنگى جاس ماماندارىمىز نارىق تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرە الا ما؟ باسەكەگە قابىلەتتى مە؟
– ءبىلىم ساپاسىنىڭ ناقتى ولشەپ بەرە قوياتىن تۇراقتى بىرلىگى جوق، ونىڭ كريتەريلەرى دە سان سالالى. سودان كەلىپ، اركىم وزىنە قاراي تارتادى. مەكتەپ تە ءوز دالەلىن كەلتىرەدى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دا قوياتىن ءوز تالاپتارى بار. نارىق بولسا، ياعني جۇمىس بەرۋشى ءوز يلەۋىنەن وتكىزىپ، قايتا دايارلاپ، كۇندەلىكتى كاسىبىنە بەيىمدەپ جاتادى. جۇمىستان شىعىپ قالۋ نەمەسە قىسقارۋ – ءبىزدىڭ جاستار ءۇشىن ۇلكەن تاۋقىمەت، پسيحولوگيالىق جۇك بولاتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى جاڭا ورىننىڭ قابىلداۋى ءوز الدىنا ءبىر ماشاقات، ەكىنشىدەن، كوپ نارسەگە قايتا داعدىلانۋعا تۋرا كەلەدى. ياعني جاس مامانداردىڭ ءوز كاسىبىنە بەيىمدىلىگى تومەن بولۋىمەن قاتار، وزگەرمەلى جاعدايدا تەز قايتا ۇيرەنىپ كەتە المايدى. ونىڭ ارتىندا، ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىمىز نارىقتىق تالاپتاردى ەسكەرە بەرمەيدى، جۇمىس بەرۋشى مەكەمەلەردىڭ تالابىنان الىس دەگەن ماسەلە تۇر.
– قانشا دەگەنمەن قابىلەتتى جاستار بار ەمەس پە؟
– وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. قازاق جاستارى ايرىقشا قابىلەتتى، دارىندىلارى دا جەتەرلىك. اڭگىمە سول جاستارعا ساپالى ءبىلىم بەرىپ، دۇرىس باعدارلاي بىلۋدە ەمەس پە؟ وكىنىشكە قاراي، بىزدە مامان دايارلاۋدىڭ تاسقىندى جۇيەسى كەڭەس داۋىرىنەن جالعاسىپ كەلەدى. ايتالىق، قازاقستاننىڭ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارى دەرلىك زاڭگەر مامانداردى دايارلايدى، جىلىنا بىرنەشە مىڭ ادام وسى سالانىڭ ديپلومىن الىپ جاتادى. ال سونىڭ قانشاسى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا كىرىستى، ەشكىم انىقتاپ بەرە المايدى. اڭگىمە ماماندىق بويىنشا دايارلاۋدى قىسقارتۋ تۋرالى ەمەس. راس، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ءبىلىمى ارتقانىنان ءبىز تەك ۇتامىز، اڭگىمە ونىڭ تيىمدىلىگىندە بولىپ تۇر. انىعىندا سول ماماندى دايارلاۋعا جۇمسالعان قارجى، ۇستازدار ەڭبەگى اقتالدى ما؟ نارىق تەرمينىمەن ايتساق، ءبىلىم كاپيتالىنىڭ قايتارىمى قانداي، ينۆەستيتسيامىز تابىس اكەلە مە؟! ادەتتە، زاڭگەر ماماندىعىنا كەلەتىندەر كوبىنە اقىلى وقيدى. ياعني اتا-اناسى بالاسىنىڭ بولاشاعىنا قارجى سالادى. زاڭگەردى قانشا كوپ دايارلاپ جاتساق تا، وتە ساۋاتتى بىلىكتى مامانعا سۇرانىس بار. ونى جوققا شىعارا المايمىز. كوپ باسشىلار، جۇمىس بەرۋشىلەر وسى پارادوكستىڭ سەبەبىن ءبىلىم ساپاسىندا دەپ بىلەدى. وسىندايدا وي قىلاڭ بەرەدى، بىزدە ديپلوم دا دەۆالۆاتسياعا ۇشىراعان با دەپ جاعامىزدى ۇستايمىز. مىسالى، وبلىستىق گازەتتەردىڭ بىرىندە «جۇمىسقا زاڭگەردى شاقىرامىز. جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى قاجەت ەمەس» دەگەن سيپاتتا حابارلاما بەرىلگەنىن كوزىمىز شالدى. ءبىر كەزدەردە جوو باسشىلارى تابىس كوزى وسى ەكەن دەپ، سان قۋىپ كەتكەنى اقيقات. وڭتۇستىكتەگى كوپشىلىك وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەردىڭ سانى 20 مىڭنان اسىپ جىعىلدى. اقيقاتىندا، كوممەرتسيالىق وقۋ ديپلوم تاراتۋعا دەيىن الىپ كەلدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى ديپلوم الۋ دەگەن دە انگە اينالدى. بىراق ودان ءبىلىم ساپاسى جاقسارىپ كەتتى دەي المايمىن.
– ەندەشە، قايتپەك كەرەك؟
– ءوزىم جاقسى بىلەتىن جۋرناليستيكا سالاسىنان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. الدىمەن، الىس المانيانى ويشا كەزەيىك. نەمىستىڭ «گرۋنەر ۋند يار» (Gruner & Jahr) اتتى باسپا كونتسەرنى بار، ول وزىنە قاجەتتى مامانداردى ءوزى دايارلايدى، گەنري ناننەن اتىنداعى ارنايى جۋرناليستىك مەكتەبى جۇمىس ىستەيدى. مىنە، سول وقۋ ورنىنا ەۋروپانىڭ بارلىق ەلدەرىنەن نەمىس ءتىلىن بىلەتىندەر اعىلادى، 1 ورىنعا 50 ادامدىق بايقاۋ بولادى. (بىزدە 1 گرانتقا 5-6 ادام). جىلىنا نە بارى 60 قانا شاكىرت قابىلدايدى، وقۋ تەگىن، قارجىسىن كونتسەرن كوتەرەدى، وعان قوسا اي سايىن 700 ەۆرو شاكىرتاقى تولەيدى. وقۋ «مەن سياقتى ىستە!» ء(learnىng by ءdoىng) ءپرينتسيپى بويىنشا جۇرگىزىلەدى، ياعني ۇستاز-تالىمگەر جەتەكتەپ ءجۇرىپ، جۋرناليستىك شەبەرلىكتىڭ قىر-سىرىنا باۋليدى، مامان دايارلاپ شىعارادى. باعى جانعاندار 10 ايدا جۋرناليستىك ديپلوم الىپ شىعادى. مىنە، بولاشاق مامان مەن جۇمىس بەرۋشى مۇددەلەرىنىڭ توعىسقان جەرى. شاكىرت وقۋعا قابىلدانعان كۇنى-اق بولاشاق جۇمىس ورنىن بىلەدى جانە سوعان بەيىمدەلىپ، وقۋ باعدارىن انىقتايدى، ارتىق-كەمى جوق، ناقتى ءبىلىم الىپ، جۋرناليستىك كارەراعا جول اشادى. سول سياقتى، دورتمۋند تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى دە عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستى ناسيحاتتايتىن جۋرناليستەردى وزىندە دايارلايدى. باكالاۆر جۇيەسى بويىنشا بولاشاق جۋرناليستەر 3 جىل جالپى جانە كاسىبي ءبىلىم الادى، 1 جىل تاجىريبەدەن (ينتەرناتۋرا) وتەدى، ياعني باق سالاسىندا جۇمىس ىستەپ بارىپ، ءوزىن شىعارماشىلىق يەسى رەتىندە كورسەتكەننەن كەيىن ديپلومعا يە بولادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، باتىستا بىزدەگىدەي لەكتى مامان دايارلاۋ ەمەس، ناقتى، دارالاپ (شتۋچنو) تۇلعا شىعارۋعا دەن قويادى. وسى ءۇردىس رەسەيدە دە ۇردىسكە ەنىپ جاتقان جايى بار. ۋنيۆەرسيتەتتەر قانشاما جۋرناليست دايارلاپ، ديپلوم بەرىپ جاتقانىمەن، بىلىكتى مامان ءبارىبىر جەتىسپەيدى. اسىرەسە «ءبىرىنشى كانال» مەن رەسەي تەلەارنالارى وسى قاجەتتىلىكتى سەزىنسە كەرەك، ونىڭ باسشىلارى ك.ەرنست پەن و.دوبرادەەۆ قۇرىلتايشى، ءارى قامقورشىلار كەڭەسىنە كىرىپ، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان جوعارى تەلەۆيزيالىق مەكتەپ اشتى. 2008 جىلدان باستاپ مامان دايارلاۋعا كىرىستى. وسى ۇلگىنى ءبىزدىڭ حولدينگتەر دە ونەگە ەتسە عوي. جۇمىس بەرۋشى مەن وعان مامان دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى نارىق تالابىنان تۋىندايدى جانە مۇنى كىرىگۋ (كونۆەرگەنتتىك) ۇردىستەرى دەپ بىلەمىن. ءبىر دالەل كەلتىرەيىن: ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتى جىلىنا 100-دەن اسا جۋرناليست بىتىرەدى. بىراق كوپ بولدى، اۋداندىق گازەتكە بارعان ءبىر ءجۋرناليستى بىلمەيمىن. وبلىستىق گازەتكە ورنالاسىپ جاتقاندارى دا ساۋساقپەن سانارلىق. ال جەرگىلىكتى باسپاسوزدە مامان ماسەلەسى وتكىر تۇر، جاستار جوق، كىل زەينەت جاسىنا جاقىنداعاندار. سودان گازەت ساپاسى دا تومەن، وقىرمانعا دا وبال! ءتىپتى، ءXXى عاسىردا قازاقستاندا ارالاس تىلدە اۋداندىق گازەت شىعادى دەگەن نە ماسقارا! ول گازەتتىڭ بارىنان جوعى، نەگە جاۋىپ تاستاماسقا! ءبارى ناشار دەگەن دە بولماس. اتىراۋ قالاسىندا بولعاندا جاقسى تاجىريبەگە كوز جەتكىزدىم. «اتىراۋ اقپارات» مەملەكەتتىك كاسىپورنى ەكى وبلىستىق گازەت، باسپاحانا جانە بىرنەشە اۋداندىق گازەتتەردى بىرىكتىرىپ، جاڭاشا جۇيە قۇرعان، ءوزارا مامان ماسەلەسىن شەشكەن، باسقا دا ونەگەلى تاجىريبەسى مول. تاياۋدا عانا وسى باستاما شىعىستا قولداۋ تاۋىپ، وسكەمەندە، ءتىپتى قالالىق قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ ءىسى قولعا الىندى. مىنە، وسىلاي، جەرگىلىكتى، ورتالىق بيلىك بىرلەسە جۇمىس ىستەسە، مامان ساپاسىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتىپ، جالپى جۋرناليستيكانىڭ ساپالىق وسۋىنە كومەگى تيەر ەدى. كوپ جاي استاناداعى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە جانە قارجىنى شوعىرلاندىرعان حولدينگتەرگە دە بايلانىستى. وسى ارادا ءبىر ۇسىنىس ءبىلدىرۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. اۋداندىق، وبلىستىق گازەتتەردىڭ سۇرانىسىن ەسكەرىپ، مامانعا قاجەتتىلىگىن انىقتاپ، سولاردىڭ ارنايى جولداماسىمەن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە جىبەرسە، سولار ءۇشىن 10 ايلىق كۋرستى اشۋعا، جاتاقحاناسىمەن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ينتەنسيۆتى وقىتۋعا، جاڭا ءادىس-تاسىلدەر مەن تەحنولوگيامەن قارۋلاندىرۋعا بولار ەدى. سودان كەيىن ولار وزىنە جولداما بەرگەن گازەتكە بارىپ، جۇمىس ىستەۋى مىندەتتى. اڭگىمە قارجىلاندىرىلۋىندا! «قانشا، كىم؟» دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. اۋىل جاستارىنىڭ الەۋەتى ەسكەرىلىپ، تەك گرانت بولۋى مۇمكىن. يدەيادان وي تۋىندايدى، ءتىپتى ارقايسىسىنا وقۋعا قابىلدانعاندا 1 نوۋتبۋك پەن ديكتوفون سىيلاۋ كەرەك! ول شەت ايماقتارعا تەحنيكالىق ىلگەرىلەۋدى، جاڭاشا ويلاۋدى جەتكىزەدى. ايتالىق، جىل سايىن 30-40 مامان ءبىلىم الىپ شىقسا، 200-دەن اساتىن اۋداندىق گازەتتەرگە 4-5 جىلدا قان جۇگىرەر ەدى. قازۇۋ-دە وقۋ قۇنىن ەسكەرسەك، جىلىنا 15-20 ميلليون تەڭگە. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، شەشۋگە بولاتىن ماسەلە. مەدياحولدينگتەرىمىزدىڭ شىعىنىمەن مولشەرلەيتىن بولساق، تامشى عانا. ەڭ باستىسى، ناقتى اقشاعا ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، اۋداندىق گازەتتەردەگى مامان ساپاسىن كوتەرەمىز. ونىڭ ار جاعىندا، مىڭداعان وقىرماننىڭ تالعامى مەن قوعامدىق ساناسىنا دا قوسالقى ىقپال ەتەمىز. بۇل تاجىريبەنىڭ ۇشقىنى كورشى وزبەكستاندا بار. تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە 2 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى بار، ول تولىق مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلادى.
– ال قازىرگى مەملەكەتتىڭ قاراجاتىنا وقىپ جاتقاندار شە؟
– جوعارىدا ايتىلعانداي، ولار ءىرى مەگاپوليستەر مەن باق ورتالىقتارىنان ۇزامايدى. ول دۇرىس تا شىعار: ويتكەنى مەدياەليتا وسىلاردان قالىپتاسۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا بولىنەتىن مەملەكەتتىك گرانت از، جىلىنا 70 ورىن، ونىڭ ءوزى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە بولىنەدى. وسى ورايدا تاعى ءبىر ۇسىنىستىڭ قيسىنى بار: وسى گرانتقا وقيتىن ستۋدەنتتەردى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنە بەكىتۋ كەرەك. نە ءۇشىن؟ مەملەكەتتىك قارجىنىڭ قايتارىمى مەن تيىمدىلىگىن باقىلاۋ ءۇشىن. ول ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس، ديپلوم بەردى، جۇمىسقا ورنالاستى، بولدى. جۇمىس دەمەكشى، ادەتتە، ول ءبىر جاپىراق انىقتاما قاعازبەن بىتەدى. گرانت يەسى ديپلوم الماي تۇرىپ، بولاشاق جۇمىس ورنىنان ءمور باسىلعان انىقتاما وتكىزسە بولدى، 100 پايىز جۇمىس تاپتىنىڭ ساناتىنا كىرىپ كەتەدى، جوو ميسسياسى اياقتالادى. كوپ جاعدايدا، جالعان، فورمالدى قاعاز وتكىزىلەدى. ال باق سالاسىنداعى بۇكىل ساياساتتى جاساۋشى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتى ءبىلىمدى، تالانتتى جۋرناليستەردى ءوز كادر رەزەرۆىندە ۇستاسا، قايدا ىستەيدى، قايدا اۋىستى، ءوستى مە، الدە باسقا سالاعا كەتتى مە، بولماسا بوس قىزمەتتىك ورىندارعا لايىق پا دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىلىپ وتىرادى، ءارى العان ءبىلىمىنىڭ ساپاسىنا باعا بەرە الادى. ءتىپتى ونىڭ وكىلدەرى نەمەسە مەدياحولدينگ باسشىلارى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندەگى ديپلوم قورعاۋداعى مەملەكەتتىك اتتەستاتتاۋ كوميسسياسىن باسقارۋى ءتيىس. بىرەر اپتا ۋاقىت ءبولىنۋى مۇمكىن، ەسەسىنە بولاشاق جۋرناليستەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى قانداي، جاس زەرتتەۋشىلەر قانداي ماسەلە كوتەرۋدە، جاڭا شەشىم مەن تۇجىرىمدار بار ما دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىنا قانىعادى. مەملەكەتتىك قارجىنى بىزدەگىدەي سۇراۋسىز شاشۋ قيسىنسىز، وقۋ گرانتتارىن شوعىرلاندىرۋ، وقۋ ورنىنا تالاپتى كۇشەيتۋ كەرەك. مىسالى، گرانت بويىنشا تەك جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىندە وقىتىلۋى ءتيىس. ول ازىرگە، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عانا بار. ال فاكۋلتەت دارەجەسىن ۇستاپ تۇرعان وقىتۋشى-پروفەسسورلار قۇرامى، شىعارماشىلىق الەۋەت، ۇلكەن عىلىمي مەكتەپ، قۋاتتى ماتەريالدى-تەحنيكالىق بازا بار. تاياۋدا عانا 40 ميلليون تەڭگەگە جابدىقتار ساتىپ الىنىپ، تەلە جانە راديوستۋديالار تولىق ەڭ وزىق تەحنيكامەن جابدىقتالدى. 6 تسيفرلى بەينەكامەرا، جىلجىمالى ءتۇسىرۋ مونتاجداۋ ستانتسياسى، تەلەسۋفلەر، 3 كومپيۋتەرلىك تسيفرلىق مونتاج كەشەندەرى، جارىق بەرۋ قۇرالدارى قاراپايىم تەلەسيۋجەت تۇسىرۋدەن باستاپ، كۇردەلى دەرەكتى فيلم جاساۋعا، اۋقىمدى توك-شوۋدى تىكەلەي ەفير رەجيمىندە جازۋعا دەيىنگى مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىز دە نەمىستەگى سياقتى «حابار جاساۋدىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ۇيرەن» دەگەن وقۋ ادىستەمەسىن ۇستاناتىن دارەجەگە جەتتىك. استانادا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە فاكۋلتەت ىرگەسى قالانۋدا. قالعان جۋرناليستيكا بولىمشەلەرى مەن كافەدرالارى تەك اقىلى نەگىزدە وقىتسىن، گرانتقا تالاسۋ ءۇشىن، وقۋ ءۇردىسىن فاكۋلتەت تالابىنا دەيىن كوتەرسىن!

<!--pagebreak-->
– ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، مەملەكەتتىك گرانت جانە اقىلى وقۋدىڭ اراسىندا نەندەي ايىرماشىلىق بار؟
– وقۋ ۇدەرىسىندە وزگەشەلىك بولماعانىمەن، ناتيجەسىندە، ءبىلىم ساپاسىندا ايىرما بار. ايتالىق، پاۆلودارداعى ۋنيۆەرسيتەتكە 1 گرانت يەسى وقۋعا قابىلداندى. وعان 20 اقىلى وقيتىن ستۋدەنت قوسىلدى. جاڭا ورتا پايدا بولدى، ءبىر جىلدان سوڭ ۇزدىك ستۋدەنتىڭىزدىڭ دەڭگەيى قۇلديلاپ كەتۋى مۇمكىن. پسيحولوگ ماماندار ءبىلىم ساپاسىنا شەشۋشى ىقپال ەتەتىن فاكتورلار قاتارىنا ورتانىڭ ساپالىلىعىن جاتقىزادى، ىشكى كوزگە كورىنبەيتىن باسەكە، تۇرتكىلەر بولماسا وقۋ دا جاقسارمايدى. مەن ەڭبەك ەتەتىن قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ باستى جەتىستىگى مەن ماقتانىشى دا وسىنداي ينتەللەكتۋالدى، ءبىلىمپاز ورتانىڭ بولۋىندا. بىرىنشىدەن، 75 جىلدىق تاريحىندا قالىپتاسقان باي ءداستۇر شاڭىراعىن بيىكتەتىپ تۇر. ەكىنشىدەن، ۇستازدىق، عىلىمي مەكتەپ بار، شىعارماشىلىق ىزدەنىس قولداۋ تاباتىن جۇيە قالىپتاسقان، بىلىمگە تالاپ جوعارى. ۇشىنشىدەن، وقيتىن جاستاردىڭ وزىعى كوپ، سودان ولار ءبىرىن-ءبىرى تاربيەلەيدى، ونەگە ەتەدى. ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر دە اركەلكى. ايتالىق، ۇشتەن ءبىرى ۇزدىك، بىلىمدە بولسىن، ونەردە بولسىن وزىق، تالانتتى، ناعىز جاڭا زاماننىڭ جاستارى. ەندىگى ۇشتەن ءبىرى تالاپكەر، ەڭبەكقور، نامىسشىل. جان-جاعىنا قاراپ، تىربانادى، ۇيرەنەدى، جۋرناليستىك ورتادا ىسىلادى، كەيبىرەۋلەرى اشىلىپ، الدىڭعى لەككە قوسىلادى. مىنە، وسى ەكى توپتان جاقسى جۋرناليستەر شىعادى. ەندىگى قالعان بولىگىن مەن تاعى ەكىگە بولگەن بولار ەدىم. وكىنىشكە قاراي، جۋرناليستيكاعا كەزدەيسوق كەلەتىندەر بار، ەلىكتەۋدەن اسا المايدى، ءتۇرىم بولسا بولدى، ەكراننان ادەمى كورىنەم دەيدى، وعان دا قابىلەتى جەتپەيدى. ولاردان جۋرناليست تە شىقپايدى. ەندىگى ءبىر بولىگىنەن ورتاڭقول مامان شىعادى، ادەتتە جۋرناليستيكادان العان ءبىلىمىن باسقا ساباقتاس سالالاردا كادەگە جاراتادى. وسى ماسەلەنىڭ تامىرىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ۇزدىك گرانت يەگەرى مەن اقشاسىنا سۇيەنگەن ستۋدەنتتى قاتار جانە ارالاستىرىپ وقىتۋ زياندى! شەتەلدەردە، سونىڭ قاتارىندا كورشى قىتايدا جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءوز قىتايى اقىلى وقي المايدى، قانشا قاراجاتىڭ بولسا دا، سەن بەلگىلى ءبىر وقۋ ورىندارىنا ەش تۇسە المايسىڭ. كوممەرتسيالىق بەيىمدەگى وقۋ ورىندارىنىڭ دارەجەسى باسقا، كەلەسى ساتىدا. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر جوعارى مارتەبەسىنە سايكەس وسىلاي اقىلى وقۋدى شەكتەسە، بولماسا قويىلاتىن تالاپتى كۇشەيتسە، جالپى ءبىلىم ساپاسىنا، جوو يميدجىنە دە وڭ ىقپال ەتەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ، مەملەكەتتىك وقۋ گرانتى ءۇشىن بيۋدجەتتەن تولەنەتىن قارجى دا ەدەۋىر ءوسىپ وتىر. وسى قادامعا سايكەس جاڭا وقىتۋ ستراتەگياسى قالىپتاسسا، ءبىلىم باسەكەلەستىگىنىڭ ءمانىن وزگەرتكەن بولار ەدى. مىسالى، مەن ينتەرنەت جۋرناليستيكا دارىستەرىن وقيمىن. ادەتتە توپتىڭ قابىلەتى جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، ءۇش دەڭگەيلى: بىرەۋلەرى العىر، ەكىنشىسى ورتاشا، ءۇشىنشىسى سەلقوس. سودان پەداگوگ-پسيحولوگ رەتىندە كومپروميس ىزدەيمىن، ۇزدىكتەرىن شەكتەۋگە تۋرا كەلەدى، ولارمەن كوبىرەك جەكە جۇمىس ىستەۋگە تىرىساسىڭ، السىزدەرىن قىزىقتىراسىڭ، اندا-ساندا ءتۇرتىپ، «وياتۋعا» تۋرا كەلەدى. توپ كۇشتى بولسا، ساباقتىڭ ناتيجەلىلىگى دە جوعارى بولادى. وكىنىشكە قاراي، ستۋدەنتتەردىڭ وسكەلەڭ تالابىنا وقىتۋشىنىڭ ورەسى جەتە قويمايتىن جاعدايلار دا كەزدەسىپ قالادى. وعان ستۋدەنتتەردىڭ دە جاۋابى ءازىر، ونداي ساباقتارعا قاتىسپاي، قاشقاقتايدى. وسى وقىتۋشى مەن ستۋدەنتتىڭ ءبىلىم ساپاسىنا دەگەن مۇددەلىگىنىڭ توقايلاسپايتىندىعىنان پارا بەرۋ، اقشا الۋ، باعانى ساتۋ سياقتى كەلەڭسىز قۇبىلىستار ورىن الادى.
– ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، تالاپكەر جاستاردىڭ بىلىمگە ۇمتىلىسىنىڭ السىزدىگىنەن پاراقورلىق، جەمقورلىق سياقتى كەسەلدەر تىيىلماي وتىر عوي.
– ارينە، بۇل كەلەڭسىزدىكتەرگە ءتورت تاراپ بىردەي كىنالى: وقىتۋشى الاقولدىلىعى ءۇشىن، ستۋدەنت بىلىمدىلىگىن قورعاۋدىڭ ورنىنا، وڭاي جول ىزدەگەنى ءۇشىن، جوعارى وقۋ ورنىنىڭ باسشىلىعى دۇرىس جۇيە قالىپتاستىرماعانى ءۇشىن، اتا-انا دا وسى الشاقتىقتى سەزبەگەنى، بولماسا اڭعارماعانى ءۇشىن. ستۋدەنت كۇننەن ءدامىن تاتقان پاراقورلىق ەرتەڭ مەملەكەتتىك ىرىستى تالان-تاراجعا سالعان جەمقورلىققا اپارمايتىنىنا كىم كەپىل؟ مەن بىلىمگە تويىمسىز، «اش» جاستاردى كوبىرەك كەزدەستىرگىم كەلەدى. مەملەكەت پەن جوو باسشىلىعى ونىڭ تالاپ-تىلەگىنە سايكەس جۇيە قۇرا ءبىلۋى ءتيىس. سوڭعى جىلدارى بىزگە وقۋعا كەلەتىن تالاپكەرلەردىڭ بىلىمگە ۇمتىلىسى مەن تالابى ءبىرشاما جاقساردى. سوعان قاراپ، مەكتەپتە ءبىلىم بەرۋدە قانداي وزگەرىستەر بولىپ جاتقانىنا باعا بەرەمىن. ال ءبىر جىلدارى جان قينالاتىنداي دا كەز بولدى. سەلقوس، ءبىلىمى تاياز، اينالاسىنداعى قۇبىلىستارعا باعا بەرە المايتىن تالاپكەرلەر دە وقۋعا ءتۇسىپ جاتتى. ءتىپتى «ماعجان جۇماباەۆ كىم؟» دەپ سۇراساڭ، «قاي تەلەارنادا جۇمىس ىستەۋشى ەدى؟» دەپ ويلانعانداردى دا كورىپ، جەرگە كىرىپ كەتەردەي قىسىلعان كۇندەرىمىز ءوتتى. ورتا مەكتەپتە ءبىلىم ساپاسى وسىلاي قۇلدىراپ بارىپ كوتەرىلگەنىن دە جاسىرىپ قاجەتى جوق. سول داناگوي جۇماباەۆ، ايرىقشا سەزىمتال اقىن ماعجان وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى «پەداگوگيكا» وقۋلىعىن جازىپ، ءبىلىم ەڭ الدىمەن، بالانىڭ قابىلەتىندە، سودان كەيىن، ءبىلىم-تاربيە ىڭعايىندا جانە قورشاعان ورتاسىندا دەپ ءدوپ باسىپ ايتىپ كەتكەن ەدى. جازعاندا ەرمەك ءۇشىن جازعان جوق، كۇندىز جۇمىستان بەل شەشپەي، ءتۇن كوز ىلمەي، وركەنيەت كوشىنەن جۇرتتا قالىپ بارا جاتقان قازاق ءۇشىن جۇرەگى قان جىلاپ، قابىرعاسى قايىسىپ تۇرىپ جازدى. ال سول قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى قارنى توق، كوڭىلى حوش بولعانىمەن، جەتىلىپ ءوسىپ كەتكەنى دە شامالى، رۋحى باسەڭ، نامىسى جوقتارى بار. سول ماعجان كەمەڭگەر قازاقتار ءۇشىن ماماندىق تاڭداۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى دا ءپاتۋالى ويلارىن جازىپ قالدىرادى، عىلىم مەن تەحنيكا ءتىلىن بىلۋگە، جەتىك مەڭگەرۋگە ۇندەيدى. بۇل دا كەيبىر قازاق جاستارىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىمىن تابا الماي كەلە جاتقان ماسەلەسى. ءبىر ماماندىقتى تاڭداپ، ديپلوم الىپ، كەيىن اۋىسىپ، باسقا سالادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مىڭداعان قازاق جاستارى بار. قايران، ەسىل كەتكەن ۋاقىت؟ باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن ونىڭ دا شەشىمىن تاپپاساق بولماس. «اكە بالاعا سىنشى» دەگەن قاعيدامەن وسكەن، «شەشەسىنە قاراپ، تون پىشكەن» ەل ەدىك، قالاي ساباقتاستىقتى ءۇزىپ الدىق. وسى ارادا كەڭەستىك جۇيەنى سىناماسقا لاجىم جوق. قازاق مادەنيەتى مەن بىلىمىنە وتكەن عاسىر سۇبەلى ۇلەس قوسقانىمەن، ۇلتتىق رۋحتى سىندىرىپ، قۇلدىق سانانى قان تامىرىمىزعا جىبەرىپ، قازاقى ويلاۋ جانە ءبىلىم جۇيەمىزدىڭ كۇل-پارشاسىن شىعارىپ كەتتى دەپ باعالايمىن.
– تىم قاتقىلداۋ پىكىر ەمەس پە؟
– ەكى الىپتىڭ ورتاسىنداعى قازاق دالاسى ءبىر كەزدەرى تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق الەۋەتى باسىمىراق ورىس پاتشالىعىنا بەيىمدەلىپ، باتىستان ەسىك اشتى. جارىلقاماق نيەتپەن باستاعان ولاردىڭ ءىسى وكتەمدىككە ۇلاستى. الدىمەن جەرىنە ەكپىندەي كىرىپ، جايلادى، دىنگە قارسى شىقتى، شوقىندىرۋ نيەتىن دە جاسىرمادى. ودان تۇك شىقپايتىنىن اڭعارعان سوڭ، ارنايى دايىندالعان تاتار مولدالارىن ەل ىشىنە جىبەردى. ءوزى تيتىقتاپ تۇرعان ءبىلىم جۇرناعىنىڭ بەرەكەسىن الدى، دۇمشە مولدالاردىڭ ورنىن سەكتانت سالدەلىلەر باستى. سودان يلمينسكي رەفورماسى جەتتى، ساحارادا ورىس-تۇزەم مەكتەپتەرى كوپتەپ قۇرىلا باستادى. ال يسمايل گاسپرينسكي (1851-1914 ج.ج.) باس بولعان زيالىلار جاديدتىك (جاڭا) مەكتەپ، مەدرەسە ءۇشىن كۇرەستى، ياعني تەحنيكالىق، گۋمانيتارلىق جانە تابيعات عىلىمدارىنىڭ كەڭ وقىلۋىن جاقتاپ شىقتى. سودان رەۆوليۋتسيالار شەرۋى ءوتتى، اشارشىلىق، سولاقاي ساياسات بەلەڭ الدى. ءالىپبي بىرنەشە رەت وزگەرتىلدى، ۇلت بىلىمدىلەرى مەن ويشىلدارى رەپرەسسياعا ۇشىرادى. كەڭەستەر وداعىنىڭ كەيىنگى كەزەڭىندە قازاق ءبىلىمى مەن عىلىمى بەلگىلى ءبىر بيىككە كوتەرىلدى. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. دەگەنمەن ءبىز ءبىر اسا ماڭىزدى نارسەنى جوعالتتىق. ول قازاق حالقىنىڭ ءتول ءدىلى مەن دۇنيەتانىمىنا ساي ءبىلىم جۇيەسىن جويىپ، باتىستىق قالىپقا تۇسىردىك. قازاق حالقى بالانى ەركە وسىرگەن، ىنتالاندىرىپ، قىزىقتىرۋ جولىمەن تاربيەلەيتىن، ءبىلىم بەرۋدە جادىن شىنىقتىرۋمەن، اۋقىمدى اقپاراتتىڭ ءوزىن جاتتاپ الاتىنداي زەردەلى ەتىپ وقىتاتىن. ەكى جاستىڭ ءبىرى ۇزاق داستاندارىڭدى جاتقا ايتاتىن، ءبىر رەت ەستىگەن كۇيدى قايتا تارتىپ بەرەتىن العىر دا نامىسقوي ەدى. ويشا ەسەپكە جۇيرىك بولدى، قيىن ماسەلەنىڭ وڭاي شەشىمىن تاباتىن، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن، ويلى سوزگە ۇتقىر جاۋابى دايىن تۇراتىن، ايتىس دەسە دەلەبەسى قوزىپ كەتەتىن. ءباتۋالى سوزگە توقتاي دا بىلەتىن، اقىلىنا ءىسى ساي حالىق ەدىك. ءور تۇركىلىك مىنەزىمىز باتىستىق قالىپقا تۇسكەندە، الدىمەن جۋاسىدىق، ەرىك-جىگەرىمىز مۇقالدى، بىرتىندەپ قۇلدىق سانا بۇعاۋىنا شىرمالعانىمىزدى اڭعارماي دا قالدىق. ۇلتتىق سانا مەن بولمىستا ول ءالى قىلاڭ بەرىپ كەلەدى. ەگەمەندىك جىلدارى ءدۇر سىلكىنگەنىمىزبەن، قايتا تىرىلتەر، قايتا باعالار قۇندىلىقتارىمىز وتە كوپ. ءبىلىم جۇيەسى دە جاڭارۋدا، تەك سوندا وتكەننىڭ تاعىلىمدارى ەسكەرىلسە ەكەن... ءبىر عانا دالەل كەلتىرىپ كورەيىن. اڭگىمە ۇل جانە قىز بالالاردىڭ بىرىگىپ وقۋى تۋرالى. بۇل ءوزى كەڭەستىك يمپەريانىڭ جاڭاشىلدىعى، قاھارلى ءستاليننىڭ ءوزى ونى جويماق بولدى، بىراق مىڭ سىلتاۋمەن بىرىككەن سىنىپتار كەڭ تاراپ كەتتى. قازىر «گەندەرلىك پەداگوگيكا» دەگەن عىلىم سالاسى قالىپتاستى، سان مىڭ عالىم وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ، جاعا جىرتىسپاسا دا، سوعان جاقىن بولىپ جاتىر. 2000 جىلدان 2004 جىلعا دەيىن كەمبريدجدىك عالىمدار كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، «ساباقتى ۇلدار بولەك، قىزدار بولەك وقىعانى ءجون» دەگەن توقتامعا كەلدى. ونىڭ سان قىرلى سەبەپتەرىن تاراتىپ كورسەتەدى. وعان توقتالىپ جاتپاي، تاعى ءبىر اۆتوردىڭ دايەگىمەن شەكتەلەيىن. ورىس نەيروفيزيولوگى تامارا حريزمان «ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەدەگى دەنساۋلىقتى قورعاۋعا باعىتتالعان جاڭا تەحنولوگيالار» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى:«ۇل مەن قىز – ەكى ءتۇرلى تۇلعا. ولاردى ەشقاشان بىردەي تاربيەلەۋگە بولمايدى. ولار ءارتۇرلى قارايدى جانە كورەدى، وزىنشە تىڭدايدى جانە تۇسىنەدى، سويلەيدى نەمەسە ۇندەمەي قالادى، ارقالاي سەزىنەدى جانە اسەرلەنەدى. سوندىقتان تابيعات قالاي جاراتسا، سولاي تاربيەلەۋگە ۇمتىلايىق».
– قىزىق ەكەن. سوندا مولدانىڭ ەسكى وقۋ جۇيەسىنە قايتا بارۋىمىز كەرەك پە؟
– جوق، ارينە. دەگەنمەن سان مىڭداعان ويشىلداردىڭ، اسىرەسە پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپاسا بولمايدى. بۇل پىكىرلەردىڭ سالماقتىلىعىنا دالەلدى الىستان ىزدەپ قاجەتى جوق. قازاقستاندا كەڭ قانات جايعان قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ تاجىريبەسىنە كوڭىل اۋدارساق، جەتكىلىكتى. ۇلعا ۇلدىڭ بەيىمدىلىگى مەن قابىلەتى ەسكەرىلىپ، ساباق وتكىزىلسە، قىزدار ليتسەيىنىڭ ءوز تاجىريبەسى، ءادىس-ءتاسىلى بار. ناتيجە وتە جوعارى، جىل سايىن ۇلتتىق تەستىلەۋدە ونىڭ شاكىرتتەرى وتە بيىك ناتيجە كورسەتىپ ءجۇر. ونىڭ سىرى تەك ۇل مەن قىزدى بولەك وقىتۋدا ەمەس. ەڭ باستىسى، قازاق-تۇرىك ليتسەيىنە ىرىكتەۋدە بولىپ تۇر. ولار 7-سىنىپقا مەكتەپتىڭ ەڭ تالانتتى شاكىرتتەرىن، ونىڭ دا قابىلەتتىلەرىن ىرىكتەپ، ارنايى تەستەن وتكىزىپ بارىپ قابىلدايدى. ياعني مەن ايتقان بىلىمگە قۇشتار، «اش» بالالاردى تاپ باسىپ، ىرىكتەپ وقىتادى. قاتاڭ جۇيە قۇرعان، بالالاردى ماجبۇرلەپ تە، قىزىقتىرىپ تا وقىتادى، ىنتالاندىرا دا بىلەدى، ءارى قاۋىمشىل، باۋىرمال ەتىپ تاربيەلەيدى، يماندىلىقتى جۇرەكتەرىنە قۇيادى. ءداستۇرلى قازاقى تاربيەگە قاراعاندا دا، باتىستىق ۇردىسپەن سالىستىرعاندا دا قاتقىلداۋ جۇيە. نەگە ەكەنىن قايدام، ءىشىم جىلى قابىلداي الماسا دا،، ناتيجەلىلىگى جوعارى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاڭا باسشىلىعى بيىل رەسپۋبليكامىزدىڭ مەكتەپتەرىندە تەڭدەسى جوق پاندىك وليمپيادالاردى وتكىزدى، وعان مىڭداعان تالاپكەر قاتىستى، تالانتتاردى تانۋعا، ولاردى وقۋ ورنىنا تارتۋعا يگىلىكتى قادام جاسادى. بولاشاقتا مۇنداي جەڭىمپازدار بىردەن ستۋدەنت قاتارىنا قابىلدانۋى كەرەك. ول تاجىريبە شەتەلدەردە كەڭىنەن قانات جايعان. مۇنداي دارابوزداردىڭ قارجىلىق شىعىنىن ادەتتە بەلگىلى ءبىر قورلار كوتەرەدى، كەيىن جۇمىسقا تارتادى. م.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وسىنداي وليمپيادالارىنىڭ سالماعى دا، بەدەلى دە وتە جوعارى. س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە بايقاۋلاردا ۇزدىك كورىنگەن جاستاردى بىردەن وقۋعا تەگىن قابىلداۋ ءۇردىسى بار. قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ تاعى ءبىر تاعىلىمدى تۇسى – تۇرىك جانە اعىلشىن تىلدەرىن ۇيرەتۋگە قاتىستى. مەن بالاباقشادان اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە قارسىمىن. الدىمەن انا ءتىلىن بويىنا تولىق ءسىڭىرىپ، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتىپ، شىعارماشىلىق قابىلەتىن وياتىپ العاننان كەيىن، ياعني بىلىمگە تويىمسىزدىق تانىتاتىن جاستا، 13-14 جاستا ءتىل ۇيرەتسەك تە كەش بولمايدى. جوعارىداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىنىڭ تاجىريبەسى وسىنى تولىق قۋاتتايدى. مۇمكىن، باستاۋىش سىنىپتاردا جەكەلەگەن اعىلشىن سوزدەرىن ويىن تۇرىندە ۇيرەتىپ، قىزىقتىرىپ قويۋ ءجون دە شىعار. ياعني ىنتىزارلىعى كۇشتى بولسا، كەيىن قۇلشىنا وقيدى. ءبىز ارالاس مەكتەپتەر ارقىلى ۇلتتىق ءدىل مەن تاربيەگە وراسان زيان كەلتىردىك، ەندى اعىلشىن ءتىلىن تىقپىشتاپ، تاعى كوزسىز ەكسپەريمەنتكە بارۋدامىز.
– دەمەك، ءۇش تۇعىرلى ءتىل تۇعىرناماسى...
– مەن ءۇش تۇعىرلى ءتىل تۇعىرناماسىن پسيحولوگيالىق، ۇلتتىق ەرەكشەلىك تۇرعىسىنان جەتە زەرتتەلمەگەن شالا جوبا دەپ باعالايمىن. جاپوننىڭ اتاقتى «سوني» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ماسارۋ يبۋكا جاڭاشىل مەكتەپ قۇرىپ، ونىڭ تاجىريبەسىن «3 جاستان كەيىن كەش بولادى» دەگەن كىتابىندا تۇجىرىمدايدى. سوندا دوكتور سۋزۋكيدىڭ جاس سكريپكاشىلار مەكتەبىن بىلاي سۋرەتتەيدى: جاڭا كەلگەن نازىك بالاعا بىردەن سكريپكا بەرىلمەيدى، ول ويناپ ءجۇرىپ، توڭىرەگىندە سكريپكا تارتقان وزىندەي بالالاردى كورەدى، قابىلداۋدى ۇيرەنەدى، پەسالار جادىندا جاتتالا باستايدى، بويى ۇيرەنەدى. مىنە، قۇلىعى بابىنا كەلىپ، ىنتىزارلىعى ارتقاندا بارىپ، العاش سكريپكا تارتادى، ەندى ۇستاز ىسكە كىرىسەدى، ول دا قوسىمشا ىنتالاندىرىپ، «سەن باسقالاردان دا ۇزدىك تارتاسىڭ» دەپ بايگەگە قوسىپ كەپ جىبەرەدى. قالعانىن تۋابىتكەن قابىلەت جايعاستىرادى. جاس ءسابيدىڭ بولاشاقتا مۋزىكانت بولۋى مىندەتتى ەمەس، ناتيجەگە جەتۋدەگى قاجىرلىلىق، كۇرەسكەرلىك ونىڭ مىنەزىن شىنىقتىرادى. ىرگەتاسى مىقتى قالانعان بالعىن قايدا سالساڭ دا، توسكە وزادى. ءبىزدىڭ قازاق وسى ءداستۇردى جوعالتىپ العانىن ءبىر كىسىدەي ايتقان سياقتىمىن.
– بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اقىلعا قونىمدى ەكەن. وسى ورايدا 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ رەفورماسىنا دا ءوز تۇجىرىمىڭىز بار ما؟
– جوعارىدا ايتقانداردىڭ ءبارى، مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم، ول رەسمي ورگانداردىڭ پوزيتسياسىمەن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن. ۇلتتىق مۇددە، پسيحولوگيا تۇرعىسىنان قاراساق، 12 جىلدىق مەكتەپكە ءبىز دايىن ەمەسپىز! اڭگىمە ونىڭ ۇزاقتىعىندا دا ەمەس، ءبىلىم ساتىلارىنىڭ دۇرىس قويىلۋىندا. پسيحولوگيالىق موتيۆاتسيا دەگەن تىلسىم كۇش، بۋىرقانعان ينستينگتىك سەزىم ءبىزدى ۇدايى جەتەلەيدى. ادام قانشا مادەنيەتتى بولسا دا، قارۋ قولدانىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋدى تىيعان جوق قوي. جاراتىلىستى الداي المايمىز. قازىرگى 11 جىلدىڭ وزىندە وقۋشى جالىعىپ كەتەدى، ەرتە ەسەيگىسى كەلەدى، ول – زاڭدىلىق. ءوز ۇلىم 9-سىنىپتى ءبىتىرىپ جاتىر، ءتاۋىر مەكتەپتەردىڭ بىرىندە وقيدى. وعان ءتاتتى بەرىپ تە، الداماق بولامىن، قامشىنى دا كورسەتىپ، قاباق تۇيەمىن، اقىلىنا سالىپ تا، ءجون ايتامىن. دەگەنمەن، توق بالامدا بىلىمگە دەگەن «اشتىق» سەزىم جوق. قاتارىنان قالماسىن سەزسەم دە، قابىلەتىن تولىق اشۋعا كەلگەندە دارمەنسىزبىن. سوڭعى ۋاقىتتا جىگىتتىك مىنەز كورسەتەتىن بولدى. ۇلىما قارايمىن دا، 12 جىل وقيتىن بالانىڭ سورى كوز الدىما ەلەستەيدى. جاھاندانۋ ارقاسىندا ۋاقىت ولشەمى نىعىزدالدى دەيمىز دە، تابيعاتقا قايشى، وقۋدىڭ مەرزىمىن وزگەرتكىمىز كەلەدى. ودان دا سول وقۋ پرينتسيپتەرىن 11 جىلعا سىيعىزعانىمىز ءجون شىعار. تاياۋدا ءبىر نەمىس مامانىنا جولىقتىم، گەرمانيادا كاسىپتىك تەحنيكالىق ليتسەي سالاسىندا وقىتۋشى، ورتالىق ازيادا جوبالارى بار ەكەن. سونىڭ ءبىر عانا مىسالى، مەنى ويلاندىرىپ تاستادى. «سىزدەردىڭ كوللەدجدە 23 تەوريالىق ءپان وقىتىلادى ەكەن. گەرمانيادا ونداي ساباقتار ۇشەۋ: ءتىل ءبىلىمى، تاريح جانە قوعامتانۋ. ءبىز ماشىققا ۇيرەتىپ، ناقتى كاسىپكە تاربيەلەيمىز. سىزدەر ومىردە قولدانا بەرمەيتىن كوپ سالاعا وقىتادى ەكەنسىزدەر» – دەدى ول. وسى ارادا تاعى ءبىر ماسەلە بوي كورسەتەدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا بالون پروتسەسى، كرەديتتىك تەحنولوگيالار دەگەن ءساندى ۇردىستەر بار. الدىمەن امەريكالىقتار گرانتتى مول بەرىپ، اقش جۇيەسىن تانىپ-بىلدىك، كەيىننەن «وي، ءبىز ەۋرازيا قۇرلىعىنانبىز، ەۋروپا بىزگە جاقىن» دەپ، اتويلاپ ءجۇرمىز. باتىستىق ءبىلىم جۇيەسىنىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسى بار، ارتىقشىلىقتارى كوپ. دەگەنمەن ءبىزدىڭ ديپلومدى باتىستاعىلاردىڭ مويىنداۋى عانا باستى ولشەم بە دەپ نەگە ويلانبايمىز؟ ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرى بار، ءبىلىم – ول وراسان قارجى نارىعى. ەۋروپالىقتار اعىلىپ كەلىپ، الماتىدان كرەديت جينامايدى، اقشاسىن ءبىزدىڭ كاسساعا تولەمەيدى. كەرىسىنشە، قازاقتىڭ اقشاسى ۇلكەن ارنامەن باتىسقا قاراي اعادى. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىز ماقتاعان جۇيەنىڭ جەلىلىك ماركەتينگتەن نە ايىرماسى بار؟! قازىردىڭ وزىندە «بولاشاق» باعدارلاماسىنان تىس مىڭداعان قازاقستاندىق شەتەلدەردە ءوز قاراجاتىنا وقىپ جاتىر. ايتالىق، 10 مىڭ جاس دەسەك، ارقايسىسى ورتا ەسەپپەن 10 مىڭ دوللار وقۋعا تولەيدى، جۇرگەن-تۇرعانى تاعى 10 مىڭ دوللار شىعىنداتادى. سوندا جىلىنا ەڭ كەمى 200 ميلليون دوللار ەلدەن كەتىپ جاتىر. وزىمىزدىكىن مانسۇق قىلىپ، باتىس دەپ تامسانا بەرسەك، ءوز وقۋ ورىندارىمىز قالاي كوركەيەدى؟!
– ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا تالاپكەرلەردىڭ قۇجاتتارىن قابىلداۋ ءجۇرىپ جاتىر. مامان رەتىندە، ۇلتىنىڭ قامىن ويلايتىن ازامات رەتىندە وسى جاس جەتكىنشەكتەرگە، ەرتەڭگى ءوزىڭىزدىڭ شاكىرتتەرىڭىزگە قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟
– ماعجان اقىن ءبىر ولەڭىندە «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ جاستىق جىگەردى جانىسا، شابىتتاندىرسا، ءبىر ماقالاسىندا ماماندىق تاڭداۋدىڭ، عىلىمدى يگەرۋدىڭ سونشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تاۋسىلا جازادى. ءاربىر جاس بىلىمگە قۇشتار بولىپ، تاڭداۋدا جاڭىلماسا ەكەن دەيمىن، بايگەدە باعى جانسىن! ءبىلىم – ءوز بولاشاعىن قۇرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى، سول ارقىلى ءوزى عانا «توق جانە باي» بولىپ قويمايدى، ەلىن، جەرىن كوركەيتەدى. سول «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» تىرلىكتە دە ۇلتتىق نامىس پەن رۋح بيىك بولعانى لازىم. قازاقتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگى جالعان ۇرانشىلدىق ەمەس، وتانشىلدىق قاينارىنان باستاۋ العان بۇلاق بولسا ەكەن دەيمىن. اسىرەسە ۇلتتىق مۇددەگە سەرگەك قاراماساق بولمايدى، سان ءتۇرلى قاۋىپتەر جان-جاقتان قىسقان الماعايىپ زاماندا ءومىر سۇرۋدەمىز. رەفورمالار ۋاقىتى بالاعا دا، بيلىككە دە سىن كەزەڭ! سوعان لايىق اقىل، زەردە، ىستىق قايرات تىلەيمىن!

اڭگىمەلەسكەن بەرىك بەيسەنۇلى
“ايقىن” گازەتى