Qantar oqighasynan sabaq aldyq pa?

Qazaq tarihyna qaraly kýn bolyp engen qantar oqighalaryna da birshama uaqyt boldy. Sodan beri búl oqigha qazaq qoghamyndaghy jii talqylanatyn  mәselege ainaldy.

Talqylaulardy saralaytyn bolsaq, qazirgi qazaq qoghamynyng búl oqighalardan әli sabaq almaghanyn kóruge bolady. Egerde talqylaular búdan ary qaray osy baghytta jalghasa beretin bolsa, keshegi qantar oqighalarynan da qaterli de qasiretti oqighalargha úryndyruy mýmkin ekendigin eshkim oilap ta, oilanyp ta jýrgen joq. Eng bastysy osy qantar oqighalaryna sebepker bolghan negizgi kinәliler mýlde úmytylyp, bar kinәni Preziydent Q.Toqaevtyng basyna ýiip-tóguge halyq bel sheshe kirisken siyaqty. Alghashqy kýnderi el ishinde býlinshilikti shygharghan top belgili bolatyn.

Halyqtyng narazylyghyn paydalanyp, memlekettik tónkeris jasamaq bolghan toptyng kimder ekeni, olardyng qanday kýshterge arqa sýiegeni bәri aiqyn, bәri belgili bolatyn. Preziydent Q.Toqaev: «Elge 20 myng terrorist basyp kirdi. Memleketti qorghauymyz kerek», - degeni jay sóz emes edi. Shyndyq bolatyn!

Elimizde uahhabiylik-salafiylik aghym ókilderining úiymdasqan qaterli kýshke ainalghanyn kórip te, bilip te jýrdik. Olardyng kýnderding kýninde el ishinde býlik salyp, qandy qyrghyn jasaytynyn sayasattan az-kem habary barlardyng barlyghy derlik sezdi, sezindi desek, artyq aitqandyq emes. Osy mәselemen úzaq jyldar boyyna ainalysyp, zerttegen maman retinde keshegi qantar oqighalarynyng basty qozghaushy kýshi sol uahhabiylik-salafiylik baghyttaghy arnayy dayyndalghan toptar bolghandyghyna kýmәndanbaymyn. Al, olardyng artynda osy uahhabiylik-salafiylik baghyttaghy kýshterge arqa sýiep, memleket biyligin basyp aludy kózdegen toptyng bolghandyghyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Al, olardyng kimder ekendigin sausaqpen kórsetuding qajeti joq. Barlyghy keshegi Elbasynyng ainalasyna toptasqan biylikten de, baylyqtan da airylmaudy maqsat etken top ekendigi jasyryn emes.

Eng bastysy – Preziydent Q.Toqaevqa «Elge 20 myng qaruly jasaq kirgizdik, orynyndy bosat»,- dep, shart (ultimatum) qoyghan da osy biylik pen baylyqty qolyna shoghyrlandyrghan toptyng ókili bolghandyghyna mening kýmәnim joq. Áytpese, Preziydent elge 20 myng terroristing basyp kirgenin qaydan biledi? Mәsele osynday jaghdayda, Preziydentting sheginbey sonyna deyin kýresuge bel baylaghandyghyn ol kisining mәlimdemesinen kórdik. Elde tótenshe jaghday jariyalap, eskertusiz atugha búiryq berui – sol qaterli sәtting talaby desek artyq aitqandyq emes. Onyng ýstine kýshtik qúrylymdardyng sol kezende Preziydent jarlyghyna baghynbay, baykot jariyalaghanyn da kórdik. Búl Preziydentti shet elden kómek súraugha mәjbýr etti. Ókinishke oray, osy oqighalargha әr bir qazaq kuә boldy.

Men esitpedim, kórmedim dep aita eshkim aita almaydy. Osy qantar qyrghynyn bastaghan negizgi kinәliler bola túra, olardy ysyryp tastap, qoghamnyng basty kinәni bir Preziydent Q.Toqaevtyng basyna artuy eshqanday qisyngha syimaydy. Eng ókinishtisi, halyqtyng aq pen qarany ajyratudan qalghan sauatsyzdyghy, tәrtipke moyynúsynbauy bolghandyghyna eshkim kónil bóletin emes. Bauyrjan Momyshúly atamyzdyn: «Tәrtipke baghynghan el qor bolmaydy, Tәrtipke baghynbaghan júrt el bolmaydy», degen ataly sózining osy jerde qanshalyqty manyzy barlyghyn  әli de bolsa, týsinbeuimiz, bolashaqta el bolyp qala alamyz ba degen kýdikti oilardyng tuyndauyna mәjbýr etedi.

Áytpese, tótenshe jaghday jariyalanghannan keyin kóshege shyghu – adamnyng óz basyn qaterge tigu ekendigin esi dúrys adam týsinui kerek edi. Búl jerde halyqtyng Qazaq memleketi qabyldaghan zandardy ayaqqa taptauy anyq kórinip túr. Osy jerde elimizde úzaq jyldar ómir sýrip, zerttegen bir sheteldik azamattyng qazaq qoghamyna bergen baghasyna qarap, keshegi qantar oqighalaryndaghy bolghan qyrghyn qogham sanasynda qalyptasyp qalghan zangha degen kózqarasymyzben sabaqtas ekendigine kóz jetkizesin.

Ol kisiden: «Sen Amerika men Qazaqstan halyqtary arasyndaghy aiyrmashylyqty qysqasha sipattap bershi», - degen saualgha ol bylay dep jauap beripti: «Amerikandyq qansha qysym, qiynshylyq kórsem de, zandy búzbadym», - dep maqtanady. Al, qazaqstandyq bolsa, zandy qaytip búzghanymen, qalay jazadan qútylghanyn aityp maqtanady. Mine, keshegi qantar oqighalaryndaghy qanshama adamnyng ómirining qiyluy osy zangha moyynúsynbaumen tikeley baylanysty ekendigin eshkim moyyndaghysy joq.

Elde tótenshge jaghday jariyalandy ma? Jariyalandy. Sol jarlyqqa baghynu, moyynúsynu kerek edi. Baghynudyng ornyna, kerisinshe, «Biz terrorist emespiz», - dep plakat jazyp, alangha qayta shyqty. Sol qaraly kýnderi adam ólimining kóp boluyna aldymen halyqty ýgittep, alangha shygharghan, zangha, jarlyqqa moyynúsynbaghan belsendiler kinәli. Zandy, jarlyqty ayaqqa taptau tek adam emes, Qúday aldynda da keshirilmeytin kýnә. Óitkeni, adamzat qoghamy týgil, bar on segiz myng ghalam belgili zandylyqtar boyynsha qozghalady. Egerde әlemning zandylyq jýiesi búzylatyn bolsa, onda myna әlem bylay ýilesimdilikte qozghala almaghan bolar edi. Ol týgil әr bir adam aghzasyndaghy kletkalar sol zandylyqtargha baghynyp әreket jasaydy. Bir adam aghzasynda 100 mlrd kletka bar jәne olardyng әrqaysysy ózine tiyisti qyzmetin atqarady. Al, adam balasyna bizdi jaratqan Qúdiret IYesi Ruhty, oghan qosa, aqyl men sezimdi bergende, Adam myna jerdegi bar jaratylysqa iyelik etip, basshylyq qylsyn, dep jibergen bolatyn. Ár últ pen úlysqa ózine say әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerin bere otyryp, olardyng genetikalyq kodyn qalyptastyrdy. Odan ary qarayghy qoghamdy basqaru jýiesin belgili zandylyqtar negizinde qajetine qaray oilastyryp, jasau adamzattyng ózine qaldyrdy. Sondyqtan adam balasy búl zangha da Qúdaydyng zanyna qalay moyynsúnsa, solay moyynúsynuy qajet boldy.

Al bizding qogham ózimizdi jaratqan Tәnir Taghalanyng da, ózimiz qalyptastyrghan Qazaqstan Respublikasynyng zanyn da belinen basyp, ayaqqa taptaudy әdetke ainaldyrghanbyz. Keshegi qantar oqighasyndaghy adam ólimining kóp boluy – sol zandylyqtardyng saqtalmauyna jibergen Tәnir Taghalanyng jazasy dep týsingenimiz abzal. Sol qandy qyrghynda dýniyeden ótken bozdaqtardyng әruaqtaryna salauat aityp, aldarynyng jaryq boluyn tileyik. Odan basqa ol әruaqtargha basqa kómek jasay almaymyz. Búl aitylghandardan shyghatyn qorytyndy – qantar oqighalarynda adam shyghynynyng kóp boluyna Preziydent Toqaevtyn: «Eskertusiz atyndar», - degen jarlyghy emes, zangha baghynbay, kóshege shyghyp, ereuildetkender kinәli. Qansha ashy, qansha auyr bolsa da osyny moyyndauymyz kerek.

Kelesi Preziydentke taghylyp jatqan aiyptyng biri – «20 myng terrorist qayda? Kóshege shyqqandar eshqanday terrorist emes, beybit túrghyndar edi. Preziydent solardy atugha búiryq berdi», - dep taqqan aiyby da bir jaqty. Olay deytinim – qazirgi mening qolymda jinaqtalghan mәlimetter sol ereuilshiler qatarynda uahhabiy-salafiylerding bolghanyn dәleldeydi. Jәne olar bireu-ekeu emes, toptalyp jýrgenin sol ereuil kezinde týsirilgen viydeolardan kóruge bolady. Mysaly, Últtyq muzeyge basyp kirgen toptyng barlyghy uahhabiy-salafiyler bolghandyghyn sol jerde bolghan muzey qyzmetkerleri bayandap bergen joq pa? Qarularyn qasyna qoyyp, namaz oqyp jatqan sodyrlardyng da viydeosy jýr. Nemese aeroportty basyp alu ereuilshilerge ne ýshin qajet boldy? Memlekettik tónkeris jasaushylar ýshin bolmasa, onday әreketke ereuilshilerding barmasy anyq. Keluge tiyisti qaruly jasaqtardyng keluine kedergi keltirgen Preziydent Q.Toqaevtyng ÚQShÚ әskerlerin shaqyruy bolsa kerek.

Odan basqa da sol ereuilge qatysqan kuәgerlerding aituynsha aralarynda saqaldylardyng bolghanyn joqqa shygharmaydy. Bir Almatynyng ózinde 2500 týrmeden jana bosatylghan salafiyler, jeltoqsannyng basynan bastap tәuliktik pәterlerde osy oqighany kýtip jatqan. Aldymen 16 jeltoqsandy kýtken, odan keyin jana jyldyng basyn kýtken. Solardyng barlyghy qantar oqighalaryna belsene aralasqanyna kýmәn joq. Onyng ýstine olardyng kózge týspey, birden joq bolyp ketuining ózi kýdik tudyrady. Búghan qosa Reseyding syrtqy barlau qyzmetining basshysy Naryshkiyn: «Barlau qyzmetinde Qazaqstanda bir súmdyqtyng dayyndalyp jatqany jayly aqparattar boldy ma?», degen súraqqa, ol bylay dep jauap berdi: «Áriyne boldy. Eng aldymen Siriyadaghy DAISh sodyrlary talqandalghan son, Ortalyq Aziyagha kelgenin bildik. Búl bizge de, ózge elderge de qúpiya emes aqparat edi. Olardyng kelui kimning jasyryp-qolpashtauymen iske asyrghany da belgili boldy. Búl mәsele boyynsha aimaqtaghy barlyq elder alandaushylyq tanytty. Biz búl aqparattarmen ÚQShÚ qúramyndaghy eldermen bólistik, әriyne Qazaqstanmen de».

Demek, búl tónkeris operasiyasy óte yjdaqattylyqpen dayyndalyp, iske asyrylghan. Operasiya sәtsizdikke úshyraghan jaghdayda «saqaldylardyn» aman qalu joldary da jiti oilastyrghandyghy bayqalady. Sonymen birge, Almaty, Taraz, Taldyqorghan qalalarynda ÚQK qyzmetkerlerining óz qyzmet oryndaryn tastap, qaru-jaraqtaryn sol kýiinde qaldyruy jәidan-jay emes, oilastyrylghan is-әreket bolghanyn joqqa shyghara almaydy. Onyng ýstine ÚQK men IIM-ning jogharghy shendi birneshe qyzmetkerlerining ózderine qol saluy da kóp nәrseden habar beredi. Jalpy BAQ-tardyng habarlauynsha, 3600-dan asa qaru qoldy bolsa, sol qaru-jaraqtyng bary-joghy 900 ghana tabylypty. Al, qalghan qaru-jaraq qayda? Olar elimizde ertengi kýni qaytalanugha tiyis kelesi býlikti kýtip jatyr degen sóz.

Kelesi mәsele jazyqsyz jandardyng týrmelerge qamalyp, japa shegui de zandy. Halyqty qalayda Preziydent Q.Toqaevqa qarsy qoiydyng oilastyrylghan jospary dep qaraghan abzal. Eng bastysy olardyng qolynda búrynnan belsendilik tanytyp, shyryldap jýrgen patriottardyng tizimi bar. Solardy jiyp alyp, qinap, qysym kórsetse, olar moynyna alady degen senimde boldy. Olay bolghan jaghdayda polisiya eki qoyandy bir oqpen atatyn edi. Birinshisi, Preziydent Q.Toqaevqa qarsy halyqtyng narazylyghyn kýsheytedi. Ekinshisi, uahhabiy-salafiylerding búl oqighagha eshqanday qatysy bolmaghandyghyn dәleldeydi. Óitkeni, ÚQK men IIM qyzmetkerleri әrkezde Nazarbaevtar әuletine berile qyzmet etti. Esesine búl organdardyng qyzmetkerleri jalghandy jalpaghynan basty. Áulet ókilderining biylikke kelui olardyng molshylyqtaghy ómirin ary qaray jalghastyrugha mýmkindik beretin edi. Sondyqtan búl organdardyng qyzmeti ýshin әli Q.Toqaev jauap bere almaydy. Egerde qaramaghyndaghy kýshtik qúrylymdar senimdi bolghanda ÚQShÚ-nan kómek súrar ma edi? Joq.

Qantar qyrghynynyng adamnyng janyn auyrtatyn taghy bir jeri jas sәbiylerding qúrban boluy. Eng bastysy olardyng sheteldik mergenderding (snayperlerdin) oghynan mert boluy. Olardyng qaydan kelgeni belgili - Reseyden. Biraq, olar elge Resey әskerlerimen birge keldi me? Álde, tónkeris úiymdastyrushylar ózderi әkeldi me? Búl anyqtaudy qajet etetin mәsele. Sondyqtan bar kinәni Preziydentting moynyna arta bermey, ózmiz de jauapkershilikti moynymyzgha alyp ýireneyik. Ol sәbiylerdi mergender ýiinde otyrghanda atqan joq qoy. Ata-anasymen kóshede jýrgende atty. Demek, búl jerde sol halqymyzdyng qúqyqtyq jәne sayasy mәselede sauatsyzdyghy. Kóshede oq atylyp, adam ólimi bolyp jatqanda jas balamen adam kóshege shyghady ma?

Endigi mәsele qantar qyrghyny elimizding bolashaghyna qalay әser etedi? Ózining tәuelsizdigin bolashaqta saqtap qalugha shamasy jetedi me? Joq pa? Mәsele osynda. Preziydentting songhy kýnderi Qytay men Reseyge barghan saparlar syngha alynuda. Áriyne, qazirgi kýnder Preziydent ýshin óte auyr. Eng bolmasa, sonynda tirep túrghan, senetin halqy joq. Dәl qazirgi kýni halyqtyng kópshiligi jep qonggha әzir. Onyng sebepterin jogharyda sanamalap bayandadyq. Egerde Preziydent sol syn saghatta minez kórsetip, tótenshe jaghday jariyalamaghanda, tónkerisshilderding aitqanyn istep eldi tastap ketkende, biylik kimning qolyna kósher edi? Oilanyp kórdik pe? Sol elbasy әuletining qolyna kóshken bolar edi. Qazirgi  narazylyq әleumettik jelilerde osylay jalghasa beretin bolsa, ertengi kýni taghy da narazylyq sheruleri taghy da búryq ete qaluy mýmkin. Preziydentti ornynan ketirermiz. Biraq sol kezde biylik kimning qolyna kóshedi? Taghy sol uahhabiylik-salafiylik baghytta arqa sýiegen әulet ókilderining qolyna tiyedi. Olay deytinim – qazirgi tanda Qazaqstanda olardan ózge birde-bir sayasy úiymdasqan kýsh joq. Qazaq halqynyng qazirgi kýni aty bar da, zaty joq. Ruhany tútastyq turaly aitpasaq ta bolady. Diny tanym negizinda qazirgi qazaq qoghamy toz-toz bolyp bara jatyr. Ony týsinetin adam taghy joq. Qazaqstan músylmandar diny basqarmasy sol uahhabiy-salafiylerding shotyn shauyp, әruaqpen arpalysyp әure. Olargha qarsy tәnirshilder shep qúruda. Odan basqa qanshama dini, diny emes aghymdar bar. Olardyng әrqaysysynyng sonyna ertken qanshama azamattary bar. Bir iyegova kuәgerlerinin, osydan onshaqty jyl búryn, 500 myng adamy bar delinetin. Osylardyng bәrin esepke alatyn bolsaq, onda qazirgi Preziydentke qarsy shyghu – qalt-qúlt etip túrghan myna memleketti kýiretu bolyp tabylady. Sondyqtan әrbir qazaq ekpinimizdi basyp, aqylgha salyp, myna memleketting irgesin qaytsek bekitemiz degen maqsatta boluymyz kerek. Olay bolmayynsha biz memleket retinde úzaqqa barmaymyz. Qazaqstan memleketining irgesin bekitu ýshin aldymen qazaq halqynyng diniy-ruhaniy-mәdeny tútastyghyn qaytadan qalpyna keltirui kerek. Ol ýshin týrki halyqtarynyng Temirqazyghy bolghan, Ruhany әlem men adamzat ruhyn qayta baylanystyryp, әlemdi aqyrzaman apatynan aman saqtap qalghan Qoja Ahmet Yasauiyding jolyna bet búrghanymyz abzal. Qazaq ýshin basqa jol joq.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz