Memleket basshysynyng sayasy reformalardyng jana paketin kýzge qaldyrmay, osy nauryz aiynyng ortasynda jariyalaudy josparlap otyrghany belgili boldy.

Demek, Preziydetimizding keshendi sayasy reforma jasaugha degen yntasy óte zor. Jana ózgeristerge halyq qana emes, Preziydentting ózi de asyghyp otyr degen sóz – búl.

Ókinishke oray, azamattyq qogham men sayasy partiya jetekshilerinde sayasy erik-jiger bolghanymen, naqty, layyqty úsynys bayqalmaydy. Bәri «Ózgeris kerek!», «Reforma kerek!» degen sekildi jalpylama sózden arygha baryp jatqan joq. Odan qalsa, ereuildetu... Mýmkin men dúrys bayqamaghan shygharmyn...

Menshe, Múhtar Jәkishev, Dosym Sәtbaev bastaghan «El bolashaghy» qozghalysynyng talaptary dengeyinde sayasy reforma jasau – Qasym-Jomart Toqaev ýshin onsha qiyn emes, tipti birshama jenil bolghaly túr.

Eger, osydan ýsh jyl ortagha qoyghan «Kýshti Preziydent – yqpaldy Parlament – esep beretin Ýkimet» formulasy men «Qasiretti qantar» kóterilisinen keyin bergen súhbatynda aitqan: «Mәjiliste birneshe myqty partiya bolugha tiyis. Olar tipti Ýkimetti qúruda da til tabysa bilui kerek. Bizge osynday ózgeristermen birge sayasy mәdeniyet dengeyin kóterip, sayasy túlghalardy tәrbiyeleu qajet», - degen sózin eske alsaq, Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng nauryzda úsynatyn sayasy reformalardyng jana paketi birneshe zandargha ózgeris engizumen, jana zandar qabyldatumen ghana shektelmey, әldeqayda auqymdy bolady dep oilaymyn.

Ázirge kýshti Preziydent bolghanymen, «Yqpaldy Parlament» pen «Esep beretin Ýkimet» baqalmaydy. Zanmen bekitilgen «Parlamenttik oppozisiya» da ózin kórsete alghan joq.

Sondyqtan, Memleket basshysy ol ózgeristi Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 2-babynyng birinshi tarmaghyndaghy «Qazaqstan Respublikasy - preziydenttik basqaru nysanyndaghy birtútas memleket», - degen túsynan bastauy mýmkin.

Otyz jylgha tayau uaqyt ishinde biz preziydenttik basqaru jýiesinde boldyq, nәtiyjesin kórdik. Paydaly jaghy da, kemshin túsy da boldy.

«Bidaydyng barar jeri – diyirmen» demekshi, Qazaqstan da týbi parlamentarizmge barmay tynbaydy.

Qasym-Jomart Kemelúly sayasy reforma turaly sol songhy súhbatynda taghy: «Múnyng bәri men Preziydent bolyp túrghanda oryndalghanyn qalaymyn», - dedi.

Sol ýshin, osynau Qazaqstandy qúrudyng alghashqy jyldardan basy-qasynda bolghan, Qazaqstannyng syrtqy sayasatyn óz qolymen jasaghan, BÚÚ-da basshylyq qyzmet atqarghan, әlemdegi basqaru jýielerining bәrin biletin biregey túlgha memleket tizginin ústap túrghan kezde preziydenttik basqaru jýiesin ózgertip, bir adam bolsa da algha jyljy bergenimiz – PREZIYDETTIK-PARLAMENTTIK basqaru jýiesine ótkenimiz jaqsy-aq, bolar edi, әriyne.

Qysqasy, «Nauryz reformasynyn» tórkini osy jaqta jatqan sekildi.

Qazir júrttyng qatty talap etip otyrghany – әdil saylau tәrtibin ornatu. Endeshe, kóp partiyaly myqty parlament bolu ýshin, eng birinshi kezekte shynayy bәsekelestikke qúrylghan әdil saylau ótui kerek. Men aitpasam da júrt әbden biledi, preziydenttik basqaru jýiesindegi memleketterde eshqashan әdil saylau bolmaydy. Jәne әdil saylau ótkizbeymin deytin preziydent te bolghan emes.

Barlyq elding preziydenti «azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildik bermin» dep, «Konstitusiyagha» ong qolyn qoyyp túryp ant etedi, «әdil saylau ótkizemin» dep halqyna uәde beredi deydi. Biraq, bәribir әdil saylau ótkizemin dese de, ótkize almaysyn. Oghan preziydent kinәli emes, qalyptasqan jýie jol bermeydi. Nege deseniz, búl jerde kimge qansha saylaushynyng dauys bergeni manyzdy emes, sol dauysty kimning sanaytyndyghy manyzdy.

Eger, memleketting basqaru jýiesi PREZIYDETTIK-PARLAMENTTIK bolyp ózgerse, onda «Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly» zanynan bastap, barlyq zandar men normativtik qújattar avtomatty týrde ózgeredi. Parlamentke shyn mәnindegi oppozisiyalyq partiyanyng ókilderi kelip, Preziydent aitqan «Yqpaldy Parlament» ornygha bastaydy.

«El bolashaghy» qozghalysy úsynyp otyrghan jana zandar sol kezde qabyldanuy mýmkin.

«Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly» zanyna partiyalyq tizimmen qatysqan qandidattardyng ishinen әr dengeydegi deputtattardy saylaushylardyng ózderi tandaytyn qúqyq beretin norma engizu; barlyq dengeydegi dauys sanaytyn Ortalyq saylau komissiyasynyng qúramyna oppozisiyalyq partiyanyng ókilderin engizu degen normalar turaly sózderdi de sol kezde baryp aitqan dúrys. Naghyz baqylau tetigi sonda baryp iske qosylady. «Yqpaldy Parlament» Ýkimetten esep alyp, onyng júmysyna sayasy bagha beretin mýmkindik te sol kezde tuady...

Qysqasy, Qasym-Jomart Kemelúly aitqanday, qoghamdy tolghandyryp otyrghan negizgi mәseleler kóshede emes, Parlamentte jәne azamattyq dialog ayasynda talqylanyp, sheshimin tabatyn bolady. Sayasy mәdeniyetting dengeyi de birden kóterile bastaydy.

Esterinizde bolsa, Preziydent 2020 jylghy Joldauynda «Negizgi problema atqarushy biylikting әr qadamynyng zanmen shektelip, adymynyng ashylmauynda bolyp otyr. Biz ministrler men әkimderge zor talap qoyamyz, biraq olardyng ókilettikteri zandar men qaulylardyng naqty normalarynyng ayasynda shekteledi. Búl jaghday memlekettik apparattyng ghana emes, Parlamentting de júmysyn qiyndatady» degen bolatyn.

Búl – Timur Qúlybaev bastaghan qansorghyshtardyng yqpalymen keshegi-býgingi notorius parlament qabyldaghan zandar ekeni anyq.

Qasym-Jomart Kemelúly aityp otyrghan osy negizgi problema atqarushy biylik pen Parlamentting ghana emes, Preziydentting ózining de adymyn ashtyrmay kelgeni belgili.

Áriyne, preziydenttik basqaru – Qasym-Jomart Toqaev ornatqan jýie emes, búl – memleket basqarudyng Qazaqstandyq, yaghni  Nazarbaevtyq modeli. Múnday basqaru jýiesining paydasy da, ziyany da bar.

Paydasy – batyl reformalar jasaugha mol mýmkindik beredi;

Ziyany – barlyq jauapkershilik bir adamnyng qolyna shoghyrlanyp qalghan jerde, biylikting ózge bútaqtarynyng qyzmetin baqylau, esep alu qiyngha soghady.

Ádilettilikting bir kórinisi – biylik tarmaqtaryna biylikting teng bólingendigimen ólshenedi. Ádilettikti biylik ornatpaydy, tәuelsiz sot qana ornata alady. Biylik soghan mýmkindik jaratyp berushi. Parlamenti kýshti elderding ózi de kýshti bolatynyn júrttyng bәri aityp, jazyp keledi.

«Qalpaghyna qaray qyrghyzy» demekshi, keshendi reformalar men zor ózgeristerdi tek kemel túlghalar ghana jasaydy. Búl – aksioma! Endeshe, men Qasym-Jomart Kemelúlynyng «Yqpaldy Parlamenti» men «Esep beretin Ýkimetinin» osynday jolmen dýiyege kelgenin qalaymyn.

Orta Aziya memleketterining bәri bizding el sekildi preziydenttik basqaru jýiesinde. Olardyng ishinde Qyrghyzstan birde parlamenttik, birde preziydenttik basqaru jýeysine kóshumen keledi.

Dau joq, otyz jyl ishinde Qazaqstan damu jaghynan kórshi memleketterden kósh ilgeri algha ketti. Onyng bir basty sebebi – Qazaqstandy intellektualdy túlghalardyng basqarghandyghy.

«Qasiretti qantar» kóterilisi qazaqtargha da tónkeristing «dәmin» tatyrghanday boldy. Erteng biylik basyna qanday adamnyng qaysy jolmen keletinine eshkim kepildik bere almasy anyq. Ony bir Qúdaydyng ózi ghana biledi.

Eger, jaqsy basqaru jýiyesi bolsa, «jaman» preziydent kelse de memleketting irgesi shayqalmaydy, ony yqpaldy Parlament tapjyltpay ústap qalady!

Auyt Múqiybek

Abai.kz