كەشەندى وزگەرىستەردى كەمەل تۇلعالار جاسايدى
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياسي رەفورمالاردىڭ جاڭا پاكەتىن كۇزگە قالدىرماي، وسى ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا جاريالاۋدى جوسپارلاپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى.
دەمەك، پرەزيدەتىمىزدىڭ كەشەندى ساياسي رەفورما جاساۋعا دەگەن ىنتاسى وتە زور. جاڭا وزگەرىستەرگە حالىق قانا ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە اسىعىپ وتىر دەگەن ءسوز – بۇل.
وكىنىشكە وراي، ازاماتتىق قوعام مەن ساياسي پارتيا جەتەكشىلەرىندە ساياسي ەرىك-جىگەر بولعانىمەن، ناقتى، لايىقتى ۇسىنىس بايقالمايدى. ءبارى «وزگەرىس كەرەك!»، «رەفورما كەرەك!» دەگەن سەكىلدى جالپىلاما سوزدەن ارىعا بارىپ جاتقان جوق. ودان قالسا، ەرەۋىلدەتۋ... مۇمكىن مەن دۇرىس بايقاماعان شىعارمىن...
مەنشە، مۇحتار جاكىشەۆ، دوسىم ساتباەۆ باستاعان «ەل بولاشاعى» قوزعالىسىنىڭ تالاپتارى دەڭگەيىندە ساياسي رەفورما جاساۋ – قاسىم-جومارت توقاەۆ ءۇشىن ونشا قيىن ەمەس، ءتىپتى ءبىرشاما جەڭىل بولعالى تۇر.
ەگەر، وسىدان ءۇش جىل ورتاعا قويعان «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسى مەن «قاسىرەتتى قاڭتار» كوتەرىلىسىنەن كەيىن بەرگەن سۇحباتىندا ايتقان: «ماجىلىستە بىرنەشە مىقتى پارتيا بولۋعا ءتيىس. ولار ءتىپتى ۇكىمەتتى قۇرۋدا دا ءتىل تابىسا ءبىلۋى كەرەك. بىزگە وسىنداي وزگەرىستەرمەن بىرگە ساياسي مادەنيەت دەڭگەيىن كوتەرىپ، ساياسي تۇلعالاردى تاربيەلەۋ قاجەت»، - دەگەن ءسوزىن ەسكە الساق، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ناۋرىزدا ۇسىناتىن ساياسي رەفورمالاردىڭ جاڭا پاكەتى بىرنەشە زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزۋمەن، جاڭا زاڭدار قابىلداتۋمەن عانا شەكتەلمەي، الدەقايدا اۋقىمدى بولادى دەپ ويلايمىن.
ازىرگە كۇشتى پرەزيدەنت بولعانىمەن، «ىقپالدى پارلامەنت» پەن «ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» باقالمايدى. زاڭمەن بەكىتىلگەن «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا» دا ءوزىن كورسەتە العان جوق.
سوندىقتان، مەملەكەت باسشىسى ول وزگەرىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت»، - دەگەن تۇسىنان باستاۋى مۇمكىن.
وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىت ىشىندە ءبىز پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە بولدىق، ناتيجەسىن كوردىك. پايدالى جاعى دا، كەمشىن تۇسى دا بولدى.
«بيدايدىڭ بارار جەرى – ديىرمەن» دەمەكشى، قازاقستان دا ءتۇبى پارلامەنتاريزمگە بارماي تىنبايدى.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ساياسي رەفورما تۋرالى سول سوڭعى سۇحباتىندا تاعى: «مۇنىڭ ءبارى مەن پرەزيدەنت بولىپ تۇرعاندا ورىندالعانىن قالايمىن»، - دەدى.
سول ءۇشىن، وسىناۋ قازاقستاندى قۇرۋدىڭ العاشقى جىلداردان باسى-قاسىندا بولعان، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىن ءوز قولىمەن جاساعان، بۇۇ-دا باسشىلىق قىزمەت اتقارعان، الەمدەگى باسقارۋ جۇيەلەرىنىڭ ءبارىن بىلەتىن بىرەگەي تۇلعا مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاپ تۇرعان كەزدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن وزگەرتىپ، ءبىر ادام بولسا دا العا جىلجي بەرگەنىمىز – پرەزيدەتتىك-پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە وتكەنىمىز جاقسى-اق، بولار ەدى، ارينە.
قىسقاسى، «ناۋرىز رەفورماسىنىڭ» توركىنى وسى جاقتا جاتقان سەكىلدى.
قازىر جۇرتتىڭ قاتتى تالاپ ەتىپ وتىرعانى – ءادىل سايلاۋ ءتارتىبىن ورناتۋ. ەندەشە، كوپ پارتيالى مىقتى پارلامەنت بولۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە شىنايى باسەكەلەستىككە قۇرىلعان ءادىل سايلاۋ ءوتۋى كەرەك. مەن ايتپاسام دا جۇرت ابدەن بىلەدى، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى مەملەكەتتەردە ەشقاشان ءادىل سايلاۋ بولمايدى. جانە ءادىل سايلاۋ وتكىزبەيمىن دەيتىن پرەزيدەنت تە بولعان ەمەس.
بارلىق ەلدىڭ پرەزيدەنتى «ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرمىن» دەپ، «كونستيتۋتسياعا» وڭ قولىن قويىپ تۇرىپ انت ەتەدى، «ءادىل سايلاۋ وتكىزەمىن» دەپ حالقىنا ۋادە بەرەدى دەيدى. بىراق، ءبارىبىر ءادىل سايلاۋ وتكىزەمىن دەسە دە، وتكىزە المايسىڭ. وعان پرەزيدەنت كىنالى ەمەس، قالىپتاسقان جۇيە جول بەرمەيدى. نەگە دەسەڭىز، بۇل جەردە كىمگە قانشا سايلاۋشىنىڭ داۋىس بەرگەنى ماڭىزدى ەمەس، سول داۋىستى كىمنىڭ سانايتىندىعى ماڭىزدى.
ەگەر، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسى پرەزيدەتتىك-پارلامەنتتىك بولىپ وزگەرسە، وندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» زاڭىنان باستاپ، بارلىق زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتار اۆتوماتتى تۇردە وزگەرەدى. پارلامەنتكە شىن مانىندەگى وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ وكىلدەرى كەلىپ، پرەزيدەنت ايتقان «ىقپالدى پارلامەنت» ورنىعا باستايدى.
«ەل بولاشاعى» قوزعالىسى ۇسىنىپ وتىرعان جاڭا زاڭدار سول كەزدە قابىلدانۋى مۇمكىن.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» زاڭىنا پارتيالىق تىزىممەن قاتىسقان قانديداتتاردىڭ ىشىنەن ءار دەڭگەيدەگى دەپۋتتاتتاردى سايلاۋشىلاردىڭ وزدەرى تاڭدايتىن قۇقىق بەرەتىن نورما ەنگىزۋ; بارلىق دەڭگەيدەگى داۋىس سانايتىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ وكىلدەرىن ەنگىزۋ دەگەن نورمالار تۋرالى سوزدەردى دە سول كەزدە بارىپ ايتقان دۇرىس. ناعىز باقىلاۋ تەتىگى سوندا بارىپ ىسكە قوسىلادى. «ىقپالدى پارلامەنت» ۇكىمەتتەن ەسەپ الىپ، ونىڭ جۇمىسىنا ساياسي باعا بەرەتىن مۇمكىندىك تە سول كەزدە تۋادى...
قىسقاسى، قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ايتقانداي، قوعامدى تولعاندىرىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەلەر كوشەدە ەمەس، پارلامەنتتە جانە ازاماتتىق ديالوگ اياسىندا تالقىلانىپ، شەشىمىن تاباتىن بولادى. ساياسي مادەنيەتتىڭ دەڭگەيى دە بىردەن كوتەرىلە باستايدى.
ەستەرىڭىزدە بولسا، پرەزيدەنت 2020 جىلعى جولداۋىندا «نەگىزگى پروبلەما اتقارۋشى بيلىكتىڭ ءار قادامىنىڭ زاڭمەن شەكتەلىپ، ادىمىنىڭ اشىلماۋىندا بولىپ وتىر. ءبىز مينيسترلەر مەن اكىمدەرگە زور تالاپ قويامىز، بىراق ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرى زاڭدار مەن قاۋلىلاردىڭ ناقتى نورمالارىنىڭ اياسىندا شەكتەلەدى. بۇل جاعداي مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ عانا ەمەس، پارلامەنتتىڭ دە جۇمىسىن قيىنداتادى» دەگەن بولاتىن.
بۇل – تيمۋر قۇلىباەۆ باستاعان قانسورعىشتاردىڭ ىقپالىمەن كەشەگى-بۇگىنگى نوتوريۋس پارلامەنت قابىلداعان زاڭدار ەكەنى انىق.
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ايتىپ وتىرعان وسى نەگىزگى پروبلەما اتقارۋشى بيلىك پەن پارلامەنتتىڭ عانا ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ دە ادىمىن اشتىرماي كەلگەنى بەلگىلى.
ارينە، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ – قاسىم-جومارت توقاەۆ ورناتقان جۇيە ەمەس، بۇل – مەملەكەت باسقارۋدىڭ قازاقستاندىق، ياعني نازارباەۆتىق مودەلى. مۇنداي باسقارۋ جۇيەسىنىڭ پايداسى دا، زيانى دا بار.
پايداسى – باتىل رەفورمالار جاساۋعا مول مۇمكىندىك بەرەدى;
زيانى – بارلىق جاۋاپكەرشىلىك ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانىپ قالعان جەردە، بيلىكتىڭ وزگە بۇتاقتارىنىڭ قىزمەتىن باقىلاۋ، ەسەپ الۋ قيىنعا سوعادى.
ادىلەتتىلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى – بيلىك تارماقتارىنا بيلىكتىڭ تەڭ بولىنگەندىگىمەن ولشەنەدى. ادىلەتتىكتى بيلىك ورناتپايدى، تاۋەلسىز سوت قانا ورناتا الادى. بيلىك سوعان مۇمكىندىك جاراتىپ بەرۋشى. پارلامەنتى كۇشتى ەلدەردىڭ ءوزى دە كۇشتى بولاتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى ايتىپ، جازىپ كەلەدى.
«قالپاعىنا قاراي قىرعىزى» دەمەكشى، كەشەندى رەفورمالار مەن زور وزگەرىستەردى تەك كەمەل تۇلعالار عانا جاسايدى. بۇل – اكسيوما! ەندەشە، مەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ «ىقپالدى پارلامەنتى» مەن «ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتىنىڭ» وسىنداي جولمەن دۇيەگە كەلگەنىن قالايمىن.
ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەل سەكىلدى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە. ولاردىڭ ىشىندە قىرعىزستان بىردە پارلامەنتتىك، بىردە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇەيسىنە كوشۋمەن كەلەدى.
داۋ جوق، وتىز جىل ىشىندە قازاقستان دامۋ جاعىنان كورشى مەملەكەتتەردەن كوش ىلگەرى العا كەتتى. ونىڭ ءبىر باستى سەبەبى – قازاقستاندى ينتەللەكتۋالدى تۇلعالاردىڭ باسقارعاندىعى.
«قاسىرەتتى قاڭتار» كوتەرىلىسى قازاقتارعا دا توڭكەرىستىڭ «ءدامىن» تاتىرعانداي بولدى. ەرتەڭ بيلىك باسىنا قانداي ادامنىڭ قايسى جولمەن كەلەتىنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماسى انىق. ونى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى.
ەگەر، جاقسى باسقارۋ جۇيەسى بولسا، «جامان» پرەزيدەنت كەلسە دە مەملەكەتتىڭ ىرگەسى شايقالمايدى، ونى ىقپالدى پارلامەنت تاپجىلتپاي ۇستاپ قالادى!
اۋىت مۇقيبەك
Abai.kz
