Jaqynda alystan at arytyp kelgen dosymyzben ótken-ketkendi eske alysyp, arqa-jarqa әngime-dýken qúrmaq bolyp Almatydaghy bir kafelerding birine shaqyrghan edim. Danghyrlaghan danghaza muzyka, ishimdik pen kók týtinge oranghan ghimarat ishinde sәlden son-aq shu shyqty. «Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» demekshi, tóbelesting «tóresin» qyzdar alysyp-júlysqanda sezinedi ekensin. Áldeqanday ayaghy auyr beybaqtyng shashyna (әlde kelinshek) ýsh qyz ash keneshe jabysyp, onaylyqpen bosatar emes.

Boqtyq sózderding nebir soraqy týrleri «arulardyn» «kәriz auyzdarynan» tógilip týsip jatyr. Búl uaqytta qúr­saghynda sәbii bar jaqtyng jaqtastary «maydangha» at­tan­day qosylyp, múny bayqaghan qarsy taraptyng ózge syl­qymdary da «shayqas dalasynan» syrt qalmady. Top-top bolyp bólinip, úrys salghan búrymdylardy arashalaugha qarauyldar men jigitter júmylyp-aq ja­tyr. Bir qoldarymen bet tyrnap, ekinshi qoldarymen shash­tan qatyp ústaghan qyzdardy bir-birinen bólip, eki jaqqa tartqan sayyn qarakólenkedegi apyr-topyr úrys­ta qolda qalyp ketip jatqan shashtyng obaly kimning moy­nynda ekenin anyqtau da auyrgha soghady. Keyin estip bilgenimiz, jenil jýristi ekiqabat qyzdyng qúrsaghyna biy­lep jýrgen әldebir qyzdyng qoly tiyip ketse kerek. Syragha sylqiya toyghan biykeshter tipti әi-shәigha qara­mastan, mәseleni birden júdyryqpen sheship tastaugha tyrysqangha úqsaydy. Múndaghy bayqaghanymyz, býgingi әielder tóbelesining erkekterden aiyrmashylyghy - birden shart-shúrt shayqasa ketetindigi, yza-kekke, ósh­pendilikke sheksiz beriletindigi, sol sebepti onaylyqpen tóbelesten bas tartpauy, bet tyrnap, shash júlugha beyim­­digi.

Qazaq qarakózderining búryn-sondy qúlaq estimegen boqtyq sózderi, erkekting ózine ersi kóriner әdepsiz ym-isharalary búzaqylardyng búlalyqtaryn jolda qal­dyrarday-au tegi. Yrdu-dyrdu, aiqay-shudan mezi bol­ghan biz juyq mandaghy jәne bir kafege bas súqtyq. Onda da jarty saghat óter-ótpesten-aq aldynghy taqy­lettes oqigha oryn aldy. Taghy da mas eki-ýsh kelinshek әldebir erkektermen biyleymin dep olardyng әiel­deri­men mýiizdesip qaldy. Qyzghanyshtyng qyzyl iyti ne istet­peydi?

Áyelderding aiqasy, qatyndar­dyng qaqtyghysy múnda kýzetshile­r­ding arqasynda әlgindey úzaqqa sozy­la qoymady.

Búl bir-aq kýnde kózben kórgen qos oqiy­gha qazaq qarakózderining azghyndau jo­ly­na týbegeyli bet búryp bara jatqan­dyghyn naqty aighaqtay týsedi. «Áyel súlu bolmaydy kórkimenen, minezine kóz jetpey kónil bólme» deydi úly Abay. Eldegi esepsiz ajyrasular osynday kesel minez­ding kesirinen emes dep kim aita alar? Kóz qaryqtyrghan qalalyq súlulardyng ózining kóbining ana tilinen jerigendigin, jalanash tәnin jalpaq júrtqa jariyalaugha «yntyq­ty­ghyn» aitpasaq ta, ishiniz biledi. Qalalyq jastar ana tilinsiz, auyldyq jastar bilimsiz qalsa, sapaly úrpaqty sanyrauqúlaqtyng arasynan tauyp ala salamyz ba? «Bala neni bilse jastan, qiyadan, óle-ólgenshe sony tanyr qiyadan» degen Jýsip Balasú­ghyn­nyng ósiyeti ómi­rimiz­ge ainymas temir­qazyq bolsa iygi. Ayaghy auyr bolsa da, eser әuen tyndap, esirik ishimdik iship, budaq-budaq týtin týtetip, auzyna kelgenin oy eleginen ótkizbesten laq etkizetin, janjal dese, jan alysyp, jan berispey tynbaytyn sylqymdar erteng qanday úrpaq әkele­di, qanday ana bolady? Kez kelgen jaqsy­lyq manday ter, taban aqymen kelse, ja­man­dyq atauly júqpaly dert. Onyng qan­men ótip jeti atagha deyin qalmaytyndyghy ghaly­mdar tarapynan qatqan qaghidaday dәlel­dendi búl kýni. «Áyelder tendigi» degen kenestik kezenning úrany endi genderlik sayasatqa úlasty. Er-azamatqa sýieu bolu­dyng ornyna, jaghasyna jarmasyp, jarlyq shy­gharatyn «jarty patshalardy» әrbir ekin­shi otbasydan kezdestiresiz qazir. Mú­ny kórip ósken úl men qyz qanday bolmaq? Nen­dey ýlgi almaq? Al birin-biri «moyyn­daghy­sy» kelmeytin jas júptardyng talaq etisui taghdyr-talaylaryna jazyp qoyghan­day qúddy.      

Shirkin, esikten kirmey túryp kele jat­qan­dyghynan habar berip sholpysy synghyr qaqqan, kýmis kýlkisi kýy bolyp tógilgen, er azamatqa tike qadap kóz salmaytyn, bú­ry­my tirsek qaqqan, jer syzghan býrmeli kói­le­gining etegi tenizdey shalqyghan, nәzik jý­regi, kórkem minezi kónil marqaytqan, kór­kine aqyly say aidyn kóldegi aqquday aq ker­bez arulary qayda ketken qazaqtyn? Ata-babalarymyz qyz balany qonaghynday qa­dirlep kýtkenimen, qyryq ýiden tyiymdy da úmytpaghan. Ýide jasyrghan qylyghyn týz­de kórsetetin qarakózderding tәrbiyesine bý­gin­gi ata-ananyng nege beygham qarap otyr­ghany týsiniksiz. Ústamdylyqtan ada, úyat­tan júr­day, ashyq-shashyq kiyinuge әdet­ten­gen syl­qymdarymyz nekesiz tastandy ba­la­lar­dyng da qataryn arttyryp otyr. Osy ru­h­any mýgedek balalardyng taghdy­ry­na kim ja­uap beredi? Jenil jýriske boy úratyn­dar­dyng da basym bóligi - studentter. Sondyqtan, joghary oqu orny studentterine ashyq kiyinuge, temeki men ishimdik tútynugha zanmen tyiym salynatyn kez jetkendey.

Bauyrjan ORAYZAYÚLY, pedagog-psiholog:

Qazaq jastary, onyng ishinde qazaq qyzdarynyng búzyluyna sheteldik ekspansiyanyn, batystyq baghdarlamalar men filimderding әseri mol. Qazaq iydeologiyasy otbasydan bastalady. Eng birinshi ýy tәrbiyesin týzeu qajet. Qazir ýide teledidar ghana tәrbie beredi. Auylda ósken qyzdar qalagha oqugha kelip, ózderin bostandyqqa jettim dep erkin sezinedi. Otbasy, oshaq qasynda «qazaq» degen sózdi, tәrbiyelik úghymdy jetkizuge tyrysu da bayqalmaydy. Qazaq qoghamynda dastarqandaghy tәrbiyening manyzy orasan. Últymyz qyzyn dastarqanyng tórine otyrghyzyp, jat júrttyq qonaq retinde syilaghan. Basqa ýiding týtinin týtetuge psihologiyalyq túrghydan dayyn etip ósirgen. Qazir qyz balany óz ornymen tәrbiyeleu jetispeydi. Uniyversiytetterde últtyq tәrbie degen pәn ashyldy. Múnday pәn tek uniyversiytetter ghana emes, balabaqsha men mektepterden bastap oqytylghanyn jón kóremin. Býgingi jastardyng janyn sau etip ósiruding joly - sol.

Avtor: Arman SERIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti