«Qazaq bop ómir sýru qanday qyzyq!» degen eken bir aghamyz. Qazir sonyng qyzyghymen qatar qiyndyghy da az emes.

Taraqan jәne tiyanaqtylyq

Keyingi jyldary bizde eki nәrse úshty-kýili joghalyp ketti. Biri - taraqan, ekinshisi - tiyanaqtylyq.

Áriyne, alghashqysynan «ayrylyp qalghanymyzgha» ókinip jýrgen biz joq. Óziniz de «joghalmasa, odan әrmen!» dep, mәz-meyram shygharsyz. Ásirese taraqan kórse talyp qala jazdaytyn әielder qauymynyng kónili qosh. Al jaghymsyz jәndiktermen «aralas-qúralastyghy» shamaly býgingi jastar siz ben bizding búl quanyshymyzdy bólisuge asa qúshtar emes. Jo-joq, «olar taraqandardyng qúryghanyna qatty qapalanyp jýr» degeli otyrghan joqpyn. Olargha múrty jybyrlaghan әlgi múndarlardyng bar-joghy bәribir, óitkeni, Almatygha osydan 20-30 jyl búryn kelgen biz sekildi pәterde qojayynmen jәne taraqanmen birge túryp, birge ómir sýrip kórgen joq.

Ýige kirip, jaryqty jaghyp kep qalghanda tym-tyraqay beze jóneletin sol súmpayylardyng nege joq bolyp ketkeni turaly byltyr elimizding birqatar taraqantanushylary taratyp-aq jazdy, sondyqtan oghan toqtalyp jatpaymyn.

«Qazaq bop ómir sýru qanday qyzyq!» degen eken bir aghamyz. Qazir sonyng qyzyghymen qatar qiyndyghy da az emes.

Taraqan jәne tiyanaqtylyq

Keyingi jyldary bizde eki nәrse úshty-kýili joghalyp ketti. Biri - taraqan, ekinshisi - tiyanaqtylyq.

Áriyne, alghashqysynan «ayrylyp qalghanymyzgha» ókinip jýrgen biz joq. Óziniz de «joghalmasa, odan әrmen!» dep, mәz-meyram shygharsyz. Ásirese taraqan kórse talyp qala jazdaytyn әielder qauymynyng kónili qosh. Al jaghymsyz jәndiktermen «aralas-qúralastyghy» shamaly býgingi jastar siz ben bizding búl quanyshymyzdy bólisuge asa qúshtar emes. Jo-joq, «olar taraqandardyng qúryghanyna qatty qapalanyp jýr» degeli otyrghan joqpyn. Olargha múrty jybyrlaghan әlgi múndarlardyng bar-joghy bәribir, óitkeni, Almatygha osydan 20-30 jyl búryn kelgen biz sekildi pәterde qojayynmen jәne taraqanmen birge túryp, birge ómir sýrip kórgen joq.

Ýige kirip, jaryqty jaghyp kep qalghanda tym-tyraqay beze jóneletin sol súmpayylardyng nege joq bolyp ketkeni turaly byltyr elimizding birqatar taraqantanushylary taratyp-aq jazdy, sondyqtan oghan toqtalyp jatpaymyn.

Ekinshi mәselege kelsek, biz bir nәrseni aqyry bastaghan song ayaqtau, tapsyrylghan isti tiyanaqty oryndau, jan-jaqty tekseru degendi, yaghni, tiyanaqtylyqty mýlde úmytyp bara jatqandaymyz. Mysaly, jaqynda biz túratyn audandaghy mekemening birinde oqystan órt shyqty. Bireu temekisin tartyp bolyp, dúrys sóndirmey ketken be, әlde elektr jelilerinen bir aqau shyqqan ba, órtting neden tútanghany belgisiz. Mәsele әri-beriden song onyng sebebinde de bolyp túrghan joq. Ulap-shulaghan júrt dereu órt sóndirushilerdi shaqyrmay ma? Alabajaq kiyimin kiyip, asay-mýseyin asynghan olar da qyp-qyzyl mәshiynesin anyratyp tez jetti («Jedel jәrdemi» týskir de osylarday asyqsa ghoy, shirkin!). Biraq tez jetkenin qayteyik, anakondasha shúbatylghan shlangilerin qansha búlghaqtatsa da, olarynyng auzynan bir tamshy tamsashy! Sóitsek, sabazdarymyz, әlgi anekdottaghy asygham jýrip dep ýidegi tolghaq qysqan әielin ala shyghudy úmytyp, perzenthanagha jalghyz barghan әumeser jigitshe, kólikte su bar ma, joq pa, qarap almay, qasqayyp kele beripti ghoy...

Osy siyaqty mysaldardy kóptep keltiruge bolady. Qúrylysshylarymyz jospar oryndaugha asygha ma, әlde eng qajetti materialdardy ózderi qymqyryp, túrghyzylyp jatqan ýilerdi eski-qúsqy, jaramsyz dýniyelermen ildaldalay sala ma, әiteuir jana ýige kirgenine jarty jyl bolmay jatyp, adamdardyng ómirine qauip tóne bastaydy: ne qabyrghasy qisyq (amal joq, jihazynyz da Piza múnarasynday qisayyp túrady), ne gazyn qosyp-jabu tetigi dúrys istemeydi (ýide balalardy jalghyz qaldyrugha qorqasyz), ne balkonynyzdyng búryshynan bir armatura sorayady... Qaybir jyly on jyl tentirep jýrip, pәterge әreng qoly jetken jerlesimizdi qúttyqtap barsaq, bayghús bala-shaghasymen tas qaranghyda otyr. «Áli jaryq berip ýlgermegen shyghar, jana ýiding aty jana ýy ghoy endi» deyin desek, tómengi qabattarda «Iliich shamy» kóz úyalta jarqyrap túr. Baqsaq, eng jogharghy qabatqa da elektr jelilerin jetkizu kerek ekeni qúrylysshylardyng «esinen shyghyp» ketipti!..

Múnday kinәrattan ýkimet te kende emes. Sonau 1997 jyly qabyldanghan «Til turaly» zanda naqty atap kórsetilgen mindetting biri - memlekettik tildi biliktilik talaptaryna sәikes jәne qajettiligine oray belgili bir dengeyde biluge tiyis lauazymdar tizimin jasau mәselesi-túghyn. «Ony qashan jәne qalay týzudi ýkimet ózi sheshsin» delingen bolatyn sol kezde. Biraq atqarushy biylikting onsyz da atqarugha tiyisti sharuasy shash-etekten ghoy, qarbalas júmystan qoly bosamady ma, әlde moyny jar bermedi me, әiteuir tizimi týskir sol kýii jasalmady. 2003 jyly ghana úmytshaq ýkimetting esine eleusiz qalghan eski mindeti týsti. Onda da ózdiginen emes, jogharydan týsken eskertuden son. Taghy da qyzu talqylau bastalyp ketti de, kóp úzamay basylyp qaldy.

Jana jyldyng aldynda osy mәsele qayta qozghaldy. Taghy da sóz kýiinde qaldy. Nege? Óitkeni, bizde onday mindetter kileng qazaqshany ózi jetistirmeytin basshylargha tapsyrylady. Olardyng osy iske janashyrlyqpen, jany qalmay kirisetinine qalay senuge bolady? Olar memlekettik tildi qanshalyqty mengeruge tiyistilerding tizimin ózine jәne ózi siyaqtylargha tiyimdi etip (mәselen, «ministrlik, agenttik basshylaryna qazaqsha 20-30 sóz bilse de jetedi» degendey bap engizip) jasamasyna kim kepil? Búl - til mәselesine kelgende aldana-aldana sharshaghan halyqty taghy da uaqytsha aldarqatu emes pe?

Jalpy, osy tizimdi jasau qanshalyqty aqylgha syiymdy? Osyny oilap kórgen adam bar ma? Qanday lauazymdaghy adamnyng qazaq tilin qanshalyqty dengeyde biluin nesine shektep, tizbeleymiz? Onsyz da keybir kompaniyalarda qazir osy siyaqty tizimder jetkilikti. Olar óz qyzmetkerlerin ýsh sanatqa bólip tastap, «birinshiler kýndelikti qyzmet babynda tútynushylarmen týsinisuge qajetti 100 sóz bilui kerek, ekinshilerding qúryghanda 50-60 sózdi bilui súralady, al ýshinshilerge ýsh auyz sóz de jetedi» degen tәrizdi baghdarlama jasap alghan. Búl - tildi qorlau emes pe? Konstitusiyada «Qazaq tili - memlekettik til» dep jazylghany ras pa, demek, ony Qazaqstan azamattarynyng barlyghy da JETIK mengerui kerek. Eshkimdi alalap, jenildik jasaudyng qajeti joq. Qyzmet babynda qajet bolatyn, yaghni, ózi biletin 50 sózdi kerekti-kereksiz jerding bәrinde taqyldap aita beretin, al basqa taqyrypqa kelgende auzyn asha almaytyn Qazaqstan azamatynyng ne keregi bar? Onda qazaq tilin nemenesine memlekettik til dep dәripteymiz?

Biyl zandaghy osy talapqa 15 jyl tolady. Ýkimet sol 15 jyldan beri qanday lauazymdaghy qyzmetkerlerding qazaq tilin qanshalyqty bilui kerektigin «anyqtay» almay, basy qatyp jýr. Sóitip jýrip, bizden - qarapayym halyqtan tiyanaqtylyq talap etetinin qaytersiz...

Últtyq maqtanysh

Mektepte oqityn balama ústazy «shygharma jazyp kelinder» dep tapsyrypty. Taqyryby - «Últtyq maqtanysh».

Qazirgi balalardyng qarym-qabiletin óte joghary baghalay ma eken, әlde aqyrzamannyng ainalayyndaryn ainalasyna qaraugha múrshasyn keltirmey, osylay oqytu kerek dep eseptey me, әiteuir býgingi oqu baghdarlamasy tym qiyndap ketti. Besinshi synyptyng oqushysyna berilgen esepti kórip, tehnika ghylymdarynyng kandidaty bop jýrgen matematik dosymnyng ózi jelkesin qasyp, oilanyp qaldy. Birinshi synyptaghy qyzyma tabaqtay eki bet mәtindi oqyp, týsingenin aityp beru mindettelgen eken, ol mәtindegi sózderding jartysynyng mәnin de týsingen joq. Al jetinshi synypta oqityn úlyma kýn sayyn referat jazyp kelu tapsyrylady. Múnyng bәrin búl múrny tership otyryp ózi jaza ma, әlde ghalamtordan kóshirip kele me, múghalimder ýshin bәribir siyaqty. Osyndayda Alla Pugachevanyng bayaghy «Pesenka pervoklassnika» degen әni oigha oralady. Esinizde me, bylay edi ghoy:

Nagrujati vse bolishe nas

Staly pochemu-to.

Nynche v shkole pervyy klass

Vrode instituta.

A u nas stryaslasi beda -

Sochiynenie snova.

Lev Tolstoy v moy goda

Ne pisal takogo!

Qyryq jyl búryn әzil sipatynda jazylghan әn býginde aqiqatqa ainaldy.

«Jaraydy, shygharma jazsa jazsyn» dedim. Biraq búl ózi «últtyq maqtanysh» degenning ne ekenin týsine me desenizshi.

- Týsinem, - deydi balam, - әr halyqtyng ózining maqtan tútatyn túlghalary bolady, mysaly, Bauyrjan Momyshúly...

- Toqtay túr. Túlghalardy qadir tútqanymyz dúrys qoy, biraq býgingi kýndi alyp qarasaq, Qazaq eli әlemde nesimen belgili? Nesimen maqtana alady? Osyny oilanyp kórseyshi.

Oqushym oilanyp qaldy.

- Qazaqstan - tәuelsiz memleket, - dedi sosyn.

- Dýnie jýzinde tәuelsiz memleket kóp, - dedim men. - Jaraydy, onda bylay eteyik. Ár elding ózining maqtanyshy bolyp ketken búiymdary bar ghoy. Mәselen, myna sen dýkennen alyp ishetin sýtinning qoraby - tetra-paket qay eldiki?

Balam iyghyn qiqang etkizdi.

- Shvesiyanyki. Myna radioqabyldaghysh she?

- Qytaydyki, - dep ar jaghynan qyzym taq ete qaldy.

- Dúrys. Teledidar she?

- Koreyadan shyqqan.

- Dәl taptyn. Astymyzgha tósegen kilemimiz she?

Qyzym dereu as ýidegi sheshesine jýgirdi.

- Irandyki eken, - dedi qaytyp kelip.

- Sol siyaqty Qazaqstan, qazaq nesimen maqtana alady, oilanyp, sosyn baryp shygharmandy jaz, - dedim men úlyma.

Bala-shagham dereu kirisip ketti. Shygharma jazugha emes, әriyne, ýidegi zattardyng qay eldiki ekenin anyqtaugha. Kiyim shkafy - Reseydiki, kompiuter - Japoniyanyki, divan - Belarusitiki, tonazytqysh - Finlyandiyanyki, shansorghysh - Qytaydiki, tis pastasy - Ukrainaniki, jelim - Koreyanyki... Basymyz auyryp, baltyrymyz syzdaghanda baryp ashatyn әielimning qobdishasyndaghy qobyraghan dәrining kópshiligi Ýndistandiki bolyp shyqty. Keshegi satushynyng «alynyz, óz baghymda ósken!» dep ózeurey maqtaghan eki keli almanyng ózi Qyrghyzstannan әkelingen, nәr-sóli joq dәmsiz birdeme eken. Qyl-ayaghy sirinke qorabynyng syrtynan «izgotovleno v Cherepovse, Rossiya» degen jazudy kórgen balamnyng basy salbyrap ketti.

Bәlening bәrin bastap alyp, ózim de ókinip qaldym. Kýlli әlemning dýniyesin ýiimizge ýiip alyp otyr ekenbiz-au, shynynda da... Ózimiz eshtene óndirmeytin bolyp túrmyz ba sonda? Álde sapasy syn kótermegen son, mýlde almaymyz ba?

- Qymyz bar ghoy, qazaqtyng últtyq maqtanyshy deuge layyq, - dedi bir kezde әielim әngimege aralasyp.

- Bar ghoy, biraq onyng ózin qazir nemister iyelenip, sertifikatyn alyp qoyghan. Byltyr Almatygha kelip, qymyz ónimderin óndiru jóninen qazaqqa dәris oqyp ketken joq pa? - dedim men.

- Solay eken-au...

«Shygharma taqyrybyn asha týssek» degen oiym bizdi mýlde basqa arnagha auytqytyp jibergenin týsindim. Múny balam da bayqasa kerek:

- «Bauyrjan Momyshúly - últymyzdyng maqtanyshy» dep, baghanaghy óz oiymmen bastap, jaza bersem qaytedi? - dedi.

Kelistim. Kýrsindim...

Telefon mәdeniyeti

Ýidegi telefon shyryldady. Tútqany kóterdim.

- Qalaysyn? - deydi beytanys bireu.

- Jaqsy, - dedim.

- Ne janalyq?

- Pәlendey janalyq joq. - Dauysynan kim ekenin ajyrata alar emespin.

- Bala-shagha shauyp jýr me? - deydi ol etene aralasatyn jansha erkin sóilep.

- Shauyp jýr. - «Bireuding bala-shaghasynda júmysyng qansha, kimsing ózin?» degim kelip túrsa da, sabyr saqtadym. Tanys kisilerding biri bolyp shyghuy da mýmkin ghoy.

- Meni tanydyng ba? - dedi ol tura sol oiymdy oqyp qoyghanday.

- Jygha tanymay túrghanym... - dep kýmiljidim, «Shymkent-shoudaghy» Kýlpash kelinshe «Tanitynday «MuzArt» pa edin, ne?» dey jazdap.

- Nege tanymaysyn? - deydi anau syzday týsip. - Kisi bop ketting be?..

- Kisilikting qatysy qansha búghan, kim boldynyz endi, aitsanyzshy?

Kergip otyryp, meni tergep-tekserip otyryp, aqyry kim ekenin aitty-au. Sóitsem, aralaspay ketkenimizge jeti-segiz jyl bolghan bir eski tanysym bolyp shyqty. Sonsha jyl sóilespegen adamdy men birden tanuym kerek eken. Qyzyq, ә!

Birde (búrynyraqtaghy oqigha) júmysta edim, telefon taghy bezildey jóneldi. Ayaday kabiynette alty adam otyramyz, telefon maghan jaqyn túr edi:

- Áleu, - dey qoydym.

- Kómekbay, әlgi Sәbethannyng toyy saghat neshede edi? - deydi symnyng ar jaghyndaghy bireu.

- Keshiriniz, men Kómekbay emespin, qazir shaqyrayyn ony, - dep tútqany kabiynetting ana shetindegi qyzmettesime berdim...

...«Mәdeniyet» degende biz ony negizinen teatr, kino, muzyka, muzey, beyneleu óneri salalaryna ghana tәn týsinik dep bilemiz. Qarym-qatynas mәdeniyeti, sóz mәdeniyeti, sóileu mәdeniyeti degen úghymdardyng da bar ekenin, onyng manyzy basqalardan tipti de kem emestigin eskere bermeymiz. Qoghamdyq oryndarda, kóshede, jiyn-toylarda adam ózin-ózi qalay ústap, qalay sóileui kerek degen mәselelerge de mәn berudi úmytqandar az emes. Endi, mine, tym bolmasa telefon arqyly tildesuding jón-josyghyn biludi ózine teng sanamaytyndar da shyqty.

Mәselen, jeti-segiz jyldan beri sóilespegen adam әueli «esinde me, úmytyp qalghan joqsyng ba, men Pәlenshemin ghoy» dep ózining kim ekenin aityp, amandyq-saulyqty sosyn súraghany jón emes pe? Al mekemege qonyrau shalyp otyrghan kisi bir kabiynette jalghyz Kómekbay otyrmaytynyn, tútqany basqa bireuding de kóterui mýmkin ekenin oilap, birinshi sәlemdesip alyp, sonan song ghana «Kómekbaydy telefongha shaqyryp jiberinizshi» dep ótinse bolmas pa edi? Bala emes, shagha emes, darday adamdargha osynday úsaq-týiekti de eskertip, ýiretip otyru kerek pe sonda? Týsiniksiz.

Telefon tang atpay shyryldasa da, týnning bir uaghynda bezildese de, «Apyr-ay, búl kim eken, tynyshtyq bolsa jarar edi...» dep, kez kelgen adam sekem alyp qalady. Keyde sonday qorqynyshtan úiqynyz shayday ashylyp, tútqagha jarmasqanda estiytininiz - «Men ghoy, әli túrmaghansyng ba, nemene? Jay, keshe qol tiymegesin, býgin habarlasyp jatqanym ghoy...» nemese «Jatyp qalmap pa edinder, baghana kýndiz aitudy úmytyp ketippin, әlgi she...». Sondaghy aitatyndary - bolmaytyn әngime, kәkir-shýkir, úsaq-týiek. Solardy qúlqyn sәride nemese jeti týnde emes, tәulikting habarlasugha qolayly basqa uaqytynda da aitugha bolady emes pe?.. «Negizinde, oqys oqigha bolyp qalmasa, tanghy saghat 8-ge deyin, sosyn keshki saghat 10-nan keyin telefon soghugha bolmaydy» dep jas balanyzgha ýiretersiz, al sony somaday bolghansha sanasyna sinirmegen sabazdargha qalay týsindirmeksiz...

Úyaly baylanys payda bolghaly beri jaghday tipti ushygha týsti. Endi júrt uaqyt esepteudi de qoydy, kýn demey, týn demey qolynan telefon týspeuge ainaldy. Nomerin jasyryp qonyrau shalu deytin ýrdis shyqty. Siz kim ekenin bile almaysyz, biraq ol oiyna kelgenin istey alady, qysqa qonyrau tastap, mazaq qylady. Qayyra habarlasayyn deseniz, nomeri kórsetilmegen. Búrqyldap-búrqyldap, ózinizge óziniz úrsyp, aqyry basylasyz.

...Birde týnning bir uaghynda telefon taghy baj ete týsti.

- Allo, Serik bar ma eken? - deydi bir jastau jigit.

- Qaydaghy Serik? Búl ýide onday adam túrmaydy.

- A-a-a... Al siz kimsiz?

Ne júmysy bar? Ábden jynym keldi. Jeti týnde mazany alghanymen qoymay, taghy mening kim ekenimdi súraydy.

- Shyraghym, Serikting búl ýide túrmaytynyn bildin, endi mening kim ekenimde ne sharuang bar? Jalpy, qazir saghat týngi bir, múnday uaqytta qonyrau shaludyng әdepke qayshy ekenin bilmeysing be?

- Óziniz týngi birde neghyp úiyqtamay otyrsyz?

Múnday adamgha daua joq ekenin úqqan men qolymdy bir siltep, Ospanhansha aitqanda, telefondy tura úryp jyqtym...

«Abai.kz»