«Álemning әmirshisi - enbek. Tek enbekpen ghana jemis ónbek, tek enbek qana bar qiyndyqty jenbek». Elbasymyz barshamyzdy el iygiligi jolyndaghy enbekke shaqyrghany belgili. Elbasynyng «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty baghdarlamasy da osy oidan tuyndasa kerek. Osy orayda biz Ontýstik Qazaqstan oblysynyng auyl sharuashylyghy basqarmasynyng tóraghasy Qanatbek Ospanbekov myrzagha birer saual tastaghan edik.

«Álemning әmirshisi - enbek. Tek enbekpen ghana jemis ónbek, tek enbek qana bar qiyndyqty jenbek». Elbasymyz barshamyzdy el iygiligi jolyndaghy enbekke shaqyrghany belgili. Elbasynyng «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty baghdarlamasy da osy oidan tuyndasa kerek. Osy orayda biz Ontýstik Qazaqstan oblysynyng auyl sharuashylyghy basqarmasynyng tóraghasy Qanatbek Ospanbekov myrzagha birer saual tastaghan edik.

- Qanatbek Joldasbekúly, aitynyzshy, býginde suly jerding týginen may tartudy kózdegen qansha sharua óz baqshalyghyn tamshylatyp suaru әdisine kóshirip jatyr? Jalpy, osy әdis agroqúrylymdargha qanshalyqty tiyimdi dep oilaysyz?
- Búl súraghynyzgha jauap bermes búryn bir nәrseni aityp ótkim keledi. Oblysymyzda auylsharuashylyq salasynyng songhy jyldary dúrys jolgha qoyylyp, sharualarymyzdyng belgilengen mejeden artyq kórsetkishterge qol jetkizip kele jatqany qazirgi oblys basshysy Asqar Myrzahmetovtyng arqasy dep bilemin. Óitkeni Asqar Isabekúly osy salanyng myqty mamany. Kóp jyldar boyy jinaqtaghan tәjiriybesin osy salagha ayamay júmsap keledi.
Auyl sharuashylyghy salasynda ozyq tehnologiyalardy óndiriske keninen endiru salanyng enbek ónimdiligin arttyrudyng birden - bir joly. Osy maqsatta songhy jyldarda oblysta tamshylatyp sugharu әdisin endiru kólemi aitarlyqtay ósude. Atap aitar bolsaq, 2009 jyly tamshylatyp sugharu әdisi endirilgen alqap 2,1 myng gektar bolsa, býgingi kýnge atalghan әdis 20,0 myng gektargha jetip, respublikadaghy kórsetkishting 80 payyzynan asyp otyr. Tamshylatyp sugharu әdisi jemis-jiydek, jýzim, maqta, kókónis-baqsha jәne t.b. daqyldardy ósirude keninen qoldanyluda. Tamshy­la­typ suaru әdisi aghyn sudy 2,5 - 3 ese az tútynu­gha, miyneraldy tynaytqyshtardy tamshylatyp daqyldyng tek ózine beru arqyly alynatyn ónimdi eki-ýsh eseleuge mým­kindik beredi. Ónirlik damu baghdarlamasyna sәikes, 2015 jyly tamshylatyp sugharu tehnologiyasyn oblysta 50,0 myng gektargha jetkizu kózdelude.
- «Kazagromarketing» AQ-nyng mәlimetine sýiensek, oblysta 3,5 mln basqa juyq qoy bar eken. Búl kórsetkish qoy etin shetelderge meylinshe eksporttaugha qanshalyqty mýmkindik berip otyr?
- Oblysta 3,5 mln maldyng 2,4 mln (68-75 payyz) qúiryqty qoyy, 42000 (10-12 payyz) biyazy jýndi qoyy, 70000 (15-20 payyz) qarakól túqymdy qoylary qúraydy. Oblysta 89,3 myng tonna jalpy et óndiriletin bolsa 27,7 myng tonnasy qoy eti, yaghny barlyq etting 31 payyzyn qoy eti qúraydy.
Býgingi tanda eksportqa shygharylatyn qoy etining súranysyn biyazy jýndi qoy men qarakól qoylary ghana orynday alady. Búl degen sóz eksportqa 5-7 myng bas kóleminde qoy etin satugha bolady. Keleshekte eksportqa qoy etin kóp shygharu ýshin, ghalymdarmen birlesip, seleksiyalyq júmystaryn jandandyru arqyly jana tipti etti shyghymy mol beriletin qoylardy ghylymy negizde úshqyrly 2020 jylgha deyingi jospargha say júmystar jýrgizu arqasynda eksporttyng súranysyn oryndaugha bolady.
- Býginde sharualardy tolghandyratyn bir mәsele bar. Ol sharualargha nesie beretin úiymdardyng joghary payyzdyq mólsherlemesi. Osy jaghynan tiyisti qanday jenildikter qarastyryluda?
- Oblysta auyl sharuashylyghy tauar óndirushilerin nesiyelendirudi negizinen «QazAgro»ÚBH»AQ enshiles mekemeleri (QazAgroQarjy»AQ, «Agrarlyq nesie korporasiyasy»AQ, «Auyl sharuashylyghyn qarjylau qoldau qory»AQ, «Azyq-týlik kelisim shart korporasiyasy»AQ) jәne oblystyq «Maksimum»AIO»JShS-gi júmystar atqaruda. Atalghan qarjy instituttarynyng basqa qarjy mekemelerinen ereksheligi nesie qarjynyng jyldyq mólsherlemesi 6 - 9 payyzdyng kóleminde. Osy instituttar arqyly OQO agroónerkәsiptik keshenine 2009 jyldan býgingi kýn aralyghynda tauar óndirushilerge 53 mlrd tengeden astam nesie qarjylary berilip, 11,0 myngha juyq iri, orta jәne shaghyn jobalar qarjylandyryldy. Nәtejiyesinde mal sharuashylyghyn damytu jәne mal bordaqylau boyynsha 7000 astam jobalar, 3500 gektar erge tamshylatyp sugharu әdisin endiru jobalary, 95 gektar alqapqa jylyjaylar keshenderin salu, 39 auyl sharuashylyghy ónimderin qayta óndeytin kәsiporyndary, syiymdylyghy 70 myng tonnalyq jemis-kókónis saqtau qoymalary, 1500 astam әr-týrli zamanauy auyl sharuashylyghy tehnikalary, «Sybagha» baghdarlamasy boyynsha 8,5 myng bas­tan astam IQM alynyp, 839 basqa reproduktor úiymdastyru jәne t.b auyl sharuashylyghyn damytu jobalary iske asyryldy.
Degenmen elimizdegi auyl sharuashylyghy tauar óndirushilerining 36 payyzy Ontýstik Qazaqstan oblysynda ornalasqandyghyn eskersek, auyl sharuashylyghy tauar óndirushilerin qoldau sharalaryn jyldan-jylgha ontaylandyryp, jetildiru qajettiligin kórsetedi. Osyghan baylanysty qazirgi tanda auyl sharuashylyghy ministrligi tarapynan kepildendiru qoryn qúru jәne lizingke alynghan auyl sharuashylyghy tehnikalarynyng payyzdyq mólsherlemesin subsidiyalau esebinen auyl sharuashylyghy tauar óndirushilerin nesiyelendiru qol jetimdiligin keneytu mәseleleri qarastyryluda.
- Ónirde mal bordaqylau isin qolgha alghan sharua qojalyqtarynyng sany jyl sanap artyp keledi. Aytynyzshy, osy baghytta óz kәsibin órge dóngeletip jýrgen sharualardyng jem-shóp mәselesi qalay sheshilip jatyr?
- 2012 jyly jonyshqa 137 myng gektar jerge egilse, kelesi jyly 167 myng gektar bolyp, 30 myng gektar jonyshqalyq qosylatyn bolady. Ár gektardan 50 sentner jonyshqa jinalatyn bolady. 2013 jyly jýgeri alqaby 27 myngha úlghaysa, 2014 jyly 35 myng gektargha jetetin bolady. Ár gektardan 40 sentner dәndik jýgeri alynsa, jýgeri payasynan әr gektaryna 150 sentner sýrlemdik azyq dayyndalatyn bolady.
Býgingi kýnge 2570 su kózderi, 5532 myng gektar jayylymdy paydalanugha eseptelgen. Qazirgi tanda júmys jasap túrghan 1276 su kózderi 2800 myng gektar jayylymdyq jerlerdi paydalanugha mýmkindik beredi.
Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Sayram-Ógem MÚTP - 18500 gektar jayylymdyqty paydalanudy úsynghan. Osy jerlerdi tiyimdi paydalanu nәtiyjesinde 2000 bas qoy, 643 bas iri qara mal basyn jaygha jәne 500 gektar jerden 5000 tonna shóp dayyndaugha bolady.
Oblysta mal bordaqylau isin qolgha alghan sharualardyng jem-shóp mәselesi, eng negizgisi ózderining jerlerine egilgen egisten alynatyn sapaly ónimining joghary boluy, uaqytynda arzan baghada qajetti mal azyghyn satyp aluy jәne ony malgha júghymdy etip beru, intensivti tehnologiya paydalanyp otyru arqyly nәtiyjege jetu. Degenmen 2011-2012 jyldardaghyday quanshylyq bolatyn bolsa, sharualargha mal azyghyn dayyndau kóp qiyndyqtar tughyzatyn bolady. Búl orayda, sharualargha jeinldikter jasau ýshin ókimetting qajetti mólsherde subsidiya beru arqyly sheshu qajet siyaqty. Búl sharualardyng jem-shóp mәselesin sheshuine ýlken septigin tiygizip, tiyisti kómek kórsetilgen bolar edi.
- Oblys ortalyghyndaghy qansha bazarda auylsharuashylyq ónimderin satatyn әleumettik qatarlar qarastyrylghan?
- Azyq-týlik tauarlardyng baghasyn túraqtandyru, oblys túrghyndaryn tómen baghadaghy auyl sharuashylyghy ónimderimen qamtamasyz etu baghytynda jýieli júmystar atqarylyp keledi.
Osy maqsatta, jyl basynan beri Shymkent qalasynda 85 ret auyl sharuashylyghy ónimderining jәrmenkesi úiymdastyrylyp, oghan qala aumaghyna jaqyn ornalasqan Sayram, Týlkibas, Ordabasy, Otyrar, Qazyghúrt jәne Tóleby audandarynyng sharua qojalyqtary men tauar óndirushileri óz ónimderin qala halqyna deldalsyz bazar naryghynan 20-30 payyz tómen baghada tútynushylargha úsyndy.
Shymkent qalasynda úiymdastyrylatyn jәrmenkege óz ónimderin deldalsyz satu ýshin, qala әkimdigi men azyq-týlik ónimderin óndirushi kәsiporyn basshylarymen әleumettik manyzy bar azyq-týlik tauarlaryn qol jetimdi baghamen qala halqyna úsynu maqsatynda ózara yntymaqtastyq turaly memorandumgha qol qoyyp, júmystar jýrgizilude.
Sonymen qatar, Shymkent qalasyndaghy bazarlarda «Ayna» - 60, «Samal» - 30, «Alash» - 50, «Qaplanbek» - 20, «Jana Shahar» - 20, «Darhan» - 100, «Kóktem» - 10 jәne «Bazar» AQ - 50, barlyghy 340 әleumettik sauda oryndary auyl sharuashylyghy ónimderining negizgi týrleri, onyng ishinde et, kókónis ónimderin satugha qarastyrylghan.
Qalada «Atameken korporasiyasy» JShS 15 әleumettik sauda dýkenderi júmys jasap, qala halqyna bazar naryghynan 10-15 payyzgha arzandatylghan ónimderdi satuda.
- Mektepterding janynan jylyjay salu iydeyasy qaydan tudy? Jalpy, oblystaghy jylyjaylardyng jaghdayyna toqtalyp ótseniz?
- Mektepterding janynan jylyjay salyp, mektep oqushylaryn ózderinde óndirilgen ónimmen qamtamasyz etu iydeyasyn oblys әkimi Asqar Myrzahmetov úsynghan edi. IYә, alghashynda osynday úsynys aitylghan kezde iydeyanyng iske asyp ketuine kýmәn keltirgender kóp boldy. Qazaqta «Kóz qorqaq, qol batyr» degen sóz bar. Bir jaghadan bas, bir jennen qol shyghara otyryp, jan-jaqty zerdeley kele iske kirisip kettik. Mine, býgin sol iydeya ózining jemisin berip keledi.
Túrghyndardy jyl boyy jana pisken, kókónis ónimderimen qamtamasyz etude jәne kókónisterding mausymaralyq jetimsizdigin boldyrmauda jylyjay keshenderining manyzy zor ekendigi osy sharuashylyqty damytqan sayyn aiqyn angharyla týsude. 2009 jyly oblysta jylyjaylardyng kólemi 124 gektar bolsa, 2011 jyly búl kórsetkish 371 gektardy qúrap, odan 50,0 myng tonnadan astam kókónis ónimderi alynyp, oblys, respublika túrghyndaryn jergilikti ónimdermen qamtamasyz etude ýlken septigin tiygizdi.
Sonymen qatar, oblys әkimining úsynysymen mektepter janynan jylyjaylar salu qolgha alyndy. Búl óz kezeginde oqushylardy enbekke baulugha, bolashaqta oqushylar ózderin júmyspen qamtuyna ýlken septigin tiygizedi.
Aghymdaghy jyly qosymsha 140 gektar salynyp, jalpy jylyjaylar kólemin 511 gektargha jetip, respublikalyq kórsetkishting 87 payyzyn qúrap otyr.
- Biyl Ontýstik Qazaqstannyng sharua­lary qansha ónim jinady?
- Biylghy aua rayynyng sharualargha jaysyzdyghyna qaramastan, 54,3 myng gektardyng әr gektarynan 186,0 sentnerden ónim alynyp, búryn-sondy bolmaghan 1 mln. 10 myng tonna ónim jinaldy. Búl ótken jyldan 275,0 myng tonnagha artyq. Sonday-aq, әr gektardan alynghan ónim 186 sentnerge jetip, ótken jyldan 21 sentnerge artyq jinaldy.

Ángimelesken
Gýlzina BEKTASOVA