Shalghayy keng shapannyng kimdiki ekenin oqyrman jaghy bek týsinip otyrghan shyghar degen oidamyz. Sondyqtan «ay baghyp, aspan sharlamay» aitpaghymyzgha kósheyik.

Álem alpauyttarynyng auylyna baryp jayghasqan orys milliarderlerining bir shoghyry Qazaqstanda biznes «sauyp» jýr. Olar kimder deysiz ghoy. Olar - 15,3 mlrd dollary bar Aleksandr Mordashev degen kisi. 13,5 mlrd AQSh dollaryn alaqanynda aunatyp ústaghan Vagit Alekperov deytin aghay. 10,8 mlrd dollardyng buyna pisken Andrey Melinichenko deytúghyn bay-patsha. Mihail Fridman (13,4 mlrd dollardyng iyesi, aryqaray jaqshanyng ishinde orys shonjarlarynyng qarajat kólemi sipyrmen jazylady). Petr Aven (4,3), German Han (8,5), Aleksey Kuzimichev (6,7), Oleg Deripaska (8,8) Aleksandr Nesis (3,1) Aleksandr Mamut (2,1) Igori Altushkin (1,6) dep keletin yghay men syghaylardyng sәndi-saltanatty shoghyry. Osylardyng qay-qaysysy bolmasyn qazaq jerindegi qazba baylyqtyng ýstinde, jilikting mayy sorghalaghan basyn ghana soryp, shaljiyp  jatyr. Mysaly, Nordgold kompaniyasynyng qojayyny Aleksandr Mordashov birneshe jerden geologiyalyq barlau júmystaryn jýrgizip, sonyng ishinde Jerek tauynyng eteginen altyn «terip» jýr. Nordgold kompaniyasynyng «kerzi etigin» kiygender kezip ótken ken oryndarynda  5,24 tonna mys, 8,2 tonna altyn qorynyng qoymasy bary anyqtalypty. Mordashev Jerekten 2003-ten beri qaray  jyl sayyn 1,6 tonna altyn óndirip bastady.

Shalghayy keng shapannyng kimdiki ekenin oqyrman jaghy bek týsinip otyrghan shyghar degen oidamyz. Sondyqtan «ay baghyp, aspan sharlamay» aitpaghymyzgha kósheyik.

Álem alpauyttarynyng auylyna baryp jayghasqan orys milliarderlerining bir shoghyry Qazaqstanda biznes «sauyp» jýr. Olar kimder deysiz ghoy. Olar - 15,3 mlrd dollary bar Aleksandr Mordashev degen kisi. 13,5 mlrd AQSh dollaryn alaqanynda aunatyp ústaghan Vagit Alekperov deytin aghay. 10,8 mlrd dollardyng buyna pisken Andrey Melinichenko deytúghyn bay-patsha. Mihail Fridman (13,4 mlrd dollardyng iyesi, aryqaray jaqshanyng ishinde orys shonjarlarynyng qarajat kólemi sipyrmen jazylady). Petr Aven (4,3), German Han (8,5), Aleksey Kuzimichev (6,7), Oleg Deripaska (8,8) Aleksandr Nesis (3,1) Aleksandr Mamut (2,1) Igori Altushkin (1,6) dep keletin yghay men syghaylardyng sәndi-saltanatty shoghyry. Osylardyng qay-qaysysy bolmasyn qazaq jerindegi qazba baylyqtyng ýstinde, jilikting mayy sorghalaghan basyn ghana soryp, shaljiyp  jatyr. Mysaly, Nordgold kompaniyasynyng qojayyny Aleksandr Mordashov birneshe jerden geologiyalyq barlau júmystaryn jýrgizip, sonyng ishinde Jerek tauynyng eteginen altyn «terip» jýr. Nordgold kompaniyasynyng «kerzi etigin» kiygender kezip ótken ken oryndarynda  5,24 tonna mys, 8,2 tonna altyn qorynyng qoymasy bary anyqtalypty. Mordashev Jerekten 2003-ten beri qaray  jyl sayyn 1,6 tonna altyn óndirip bastady.

«Lukoyldin» aksioneri,  әri  «Lukoyldin» enshilesi  «Lukoyl Oversiyz» kompaniyasynyng iyesi  Alekperov «Torghay-Petroleum» (Qúmkól jәne Shyghys Qúmkól), «Qarashyghanaq», Buzachi Operating Ltd (Soltýstik Búzaushy), «Qaraqúdyqmúnay» JShS, «Qazaqoyl-Aqtóbe» JShS (Álimbekmola, Qojasay), Jambay, Ontýstik Zaburyn siyaqty qara altyngha bay ónirler men  qazaqstandyq kәsiporyndargha basshylyq jasap, jylyna syrtqa 34,4 million barreli múnay eksporttaydy.

Oleg Deripaska Qazaqstandaghy kómir sharuashylyghynyng kólemdi bir púshpaghyn ústady.

Mihail Fridman, Petr Aven, German Han, Aleksey Kuzimichev - «Alifa-grupp» konsorsiumnyng aksionerleri.  «Bilayn» dese júrttyng bәri biletin brendi bar  «Vympelkom» kompaniyasy osy újymnyng menshigi. «Vympelkomnyn» enshilesi - «Vympelkom» JShS Qazaqstandaghy úyaly baylanys operatorlarynyng jetekeshisi  «Kar-Telge» qarap otyr. Mine, osylay kete beredi... Forbes jurnalynyng túraqty keyipkerlerine ainalghan búl adamdar - Jer  planetasynyng eng bay túrghyndary, jyldyq tabysy tek milliardpen esepteletin әigili alpauyttar kóshining basyndaghy túlghalar. Kórip otyrsyzdar, orys shonjarlary qazaq jerinde ayaqty alshang basyp, qúlashty qalay sermeyin dese de erikti. Onyng ýstine baylyqtan basy ainalyp, balaghynan biyti tógilgen  «Euraziyagrupp», Lakshmy Mitalldardyng «milliardttar ónidertin plantasiyasy» bolyp túrghan Qazaqstangha «berse qolynan, bermese jolynan» alyp ýirengen orystar nege ónmendey úmtylmasqa, nege auyzdy aranday ashyp salmasqa? Áribiriden song jogharyda biz aty-jónin ataghan orystar qazaq jerindegi en baylyqty babadan qalghan múra - enshili dýniyesindey kórip, ózgelerden ólerdey qyzghanyp jýrgen bolsa, oghan esh tandanbaymyz. Biraq osy arada bir ghana «no» bar. Sol «no» qazaqtyng búrynghy noqtaly basyn orystyng qolyna erkin tiygizbey túr. Erkin tiygizbeytin sebebi - Qazaqstan qazir tәuelsiz el. Putin aitpaqshy, «HH ghasyrdyng alapat súmdyghyn» paydalanyp bodandyqtan bostandyqqa jetken elding biri (Putin KSRO-nyng kýireuin alapat súmdyqqa - katastrofagha tenegen bolatyn), BÚÚ-nyng mýshesi. Qazaqstannyng Birkken Últtar Úiymyna mýshe ekendigin ashu ýstinde aiqaylap otyryp senat deputaty Ghany Qasymov ta esine týsirdi (qaranyz: http://masa.kz/article/view/id/3904 ). Demek, Qazaqstandy búrynghyday búltsha tónip kelip, búltaqqa jibermey «bútqa qysyp alyp jatu» qate. Áytkenmende әzelgi dәstýrden orys biyligi de, orys alpauyty da janylghan joq. Ol dәstýr - qazaqty kóp qiqangha jetkizbey basudyng dәstýri. Mәselenki, Putin biylikke keldi de Kaspiy tenizining sol jaghalauynan qazaq dalasyna dýrbi saldy. Kórdi, bәri ornynda eken. Myzghymapty. Endi ne túrys? Qazaqstangha resmy sapardy jiyiletip jiberip edi, orys patshasyn ýsh ghasyr tolghandyrghan jayttyng bәri tolayym retin tapty. «Qazaqstan derbes memeleket. Óz mizamy ózinde. Óz nanyn ózi tauyp jeytin jaghdayda. Ash qalsa, asyramaymyz. Auyp ketse, aldynan tospaymyz. Biraq, yrqymyzdan shygharmay, yghymyzda ústaymyz. Qazyna baylyghyn aldymen orys shonjarlarynyng qolyna ústatyp, sodan song Resey memleketining menshigine tize beremiz. Búdan artyq ne kerek?» Osylay qisyndauymyzgha mysal: Vasiliy Anisimov mәselenkiy,  2010 jyly qazaq uranyn Reseyding memlekettik  ARMZ holdingine satyp ketti. Bylay ghoy әngime: Anisimov Bәske degen jigit Reseyden salang etip Qazaqstangha kele salady da  jerdýniyening halqy jútynyp qarap otyrghan qazaq jerindegi urangha qojayyn bolyp shygha keledi. Sóitedi de, ony biraz ainaldyryp, әuirelep, qyzyghyn kórip bolghan song Reseydin  memlekettik holdingine satyp kete barady. Al, «uran qory esebinen qazaq ekinshi orynda» dep biz jýrmiz mynda bórkimizge syimay. Endi migha salyp kórinizshi: ne boldy? Uran qayda, qazaq qayda? Aytpaqshy, sol urandy «ózimiz óndiremiz, ózimiz óndire almasaqta oryssyz óndiremiz» dep talaptanghan bir qazaq týrmede jatyr. Múhtar Jәkishov. Esinizde me? Ol bayqústy osy kýni izdep, súrap qoyatyn pende joq. Áyteuir, «úrlapty» «ishipti, «jeptimen» isti boldy da abaqtygha qamaldy. Sonymen, «qazaq qayda?» dedik-au. Qazaq - abaqtyda. Abaqtyda emes, qazaqy shapan jamylghan otyrashyldyqtyng tar shengelinde. Qazaqtyng býgingi de-ngre týrindegi Tәuelsizdikti týsine almay jýruining sebebi de osynda. Qara bazarda qap arqalap, birer qaranyng (maldyn) sýmesine qaraghan qazaq bylay túrsyn, toqsanynshy jyldardyng basynda tәp-tәuir kәsip bastaghan azamattardyng ózi búl zamanda tentirep ketti. Danial Ahmetovting ýkimeti bir, Kәrim Mәsimovting ýkimeti eki - ezgige sala bergen song sorlylardyng aldy qashyp, arty auzyn jauyp auylda jýr. Almatynyng irgesindegi shaghyn bir eldimekende tauyqqa júmyrtqa bastyryp, ónimin Mәskeuge deyin aparyp satqan, qazaqshamyzben qayyrsaq, «júmyrtqadan jýn qyrqqan» Marghúlan Seysenbaev siyaqty iskerlerding qazir bar-joghy belgisiz. «Astana-motors», taghy qaysysy edi Qúday-au, bәrining ýni óshti. Mine, endi «jyghylghangha júdyryq» - kedendik odaq kәrine mindi. Ángime bastabyndaghy orys baylarynyng qazaq jerindegi ken oryndaryn menshikteuine oralsaq, kedendik odaq Nazarbaevqa da, Putinge de emes, aldymen sol alpauyttargha kerek bolghan siyaqty. Óitkeni «iskerler qauymy» qayda barsa da óz zanyn qaltasyna salyp barghandy, óz saltymen ómir sýrgendi qalaydy. Ózgelerdi ózderi belgilegen tәrtippen órgizudi ózderine mindet sanaydy. Onday mýmkindikke jetu ýshin aldymen qabaq baghyp, anys andyp kórgen abzal: baspasózben júmys istey bilu qajet. Orys baylary osyny qapysyz úghyp Qazaqstandaghy orystildi baspasózge auqym tudyrumen boldy. Astyrtyn qarjylandyrdy, baryn tókti, ayamady. Nәtiyje tamasha. Orystildi baspasóz tabandap otyryp Qazaqstandy Reseyding shoularyna shomyldyryp, kópshilik tútynatyn mәdeniyetting erkine eliktirip, últtyq sanany sansyratyp, ne deseng soghan ylyghatyn tútas tobyrgha ainaldyryp bere saldy. Qyzyq qylghanda, osynyng bәrin kóre, bile túra, qazaq baylary aitysqa avtomobili tartu etkennen arygha barghan emes. Shamasy, qazaqtyng bayshykeshteri últty ruhany týletetin, últty múratty, maqsatty jolgha bastaytyn, isin ilgeri ozdyratyn «Últtyq joba» --  aytys dep týsinetin bolsa kerek. Óitkeni, qazaq baspasózimen birigip, qazaq baspasózi arqyly qazaq biznesin qorghaytyn, últtyq-azamattyq qogham qúru iydeyasyna qazaq kәsipkerleri әli bas qatyra qoyghan joq. Kýnderding kýninde ras, qazaq burjuaziyasy da oyanar, últtyng qamyn kýiitter, biraq oghan deyin qazaq pen qazaq baspasózining esesi әrkimge ketip, sózi ótpey qorynyp qana ómir sýreri anyq. Áytpese, «orystan dosyng bolsany...» qazaqtyng qaqsap aitqanyna qay zaman, biraq sony qúlaqqa iler pende kem.

Ótkende memleketimizding basshysy, býkil týrki elining býgingi aqsaqaly Núrsúltan Ábishúly Týrkiyagha saparalap qaytty. Ne desekete, osy osman-týrkilerding qazaq-týrkilerge degen yqylasy týzu, peyili erekshe. Qazaqstan KSRO-nyng qúramynda egemen el retinde endi bilinip jatqan tústa Elbasymyz Týrkiyagha barghan eken, sol kezdesudi kózimen kórgen Hasan Oraltay agha «týrikter qazaq basshysyn AQSh Preziydenti kelgendey asa zor qúrmetpen qarsy aldy» dep jazady «Elimaylap ótken ómir» kitabynda. Osman-týrkterding sol qúrmeti - qúrmet. Osy joly da Nazarbaevty aghayyndyq ystyq jýrekpen qarsy aldy. Auzyna qarady. Aytqanyn yqylaspen tyndady. «Týrk kәsipkerleri, biriginder!» dep úran tastap edi, tipti qandary qyzyp, qiqulap jibere jazdady. Qazaq statistikalyq agenttigi juyrda jariya etken derekke qarasaq, Nýrekemizding «týrikter, biriginder» deytindey jóni bar eken. Sebebi, qazaqtyng ken oryndaryn, jyly-júmsaghyn orystar basyp qalypty. Resmy aqpargha kóz jýgirtiniz:

Qazaqstanda Resey elining 9003 ókildigi, filialdary jәne zandy túlghalary tirkelgen. Qazaqstan ekonomikasyndaghy shetel memleketterining TOP-20 tiziminde ekinshi orynda - Týrkiya (3899), odan keyin - Qytay (2778), tórtinshi orynda - Ózbekstan (1849), besinshi satyda - Germaniya (1236), altynshy oryngha AQSh túraqtaghan. Búl elding memleketimizde 1144 kәsiporny júmys isteydi. Sonday-aq tizimde Niyderlandy, KIPR, Shveysariya, KHDR, Italiya siyaqty memleketter de bar.

Kórdiniz be, minekey, Qazaqstan ekonomikasyndaghy shet memleketter kóshining búidasy Reseyding qolynda. Sol Resey әlgi «búidany» búiym kórgisi kelmeydi. «Búdan basqasyn da ber, bere ber» deydi. Nazarbaevtyng «mәngilik dostyq eli» - Reseyden eptep renjip qaytuyna osy dasebep bolghan shyghar. Elbasymyzdyng qabaghayndaghy kirbindi baspasóz birden anghardy. Ony biz  Nazarbaevtyng Týrkiyagha sapary Habar men Últtyq arnadan erekshe ekpin tauyp habarlanghanynan bildik. IYә, Qazaq Preziydenti dosyna ókpelep qalghan qabaqpen qaytty. Eng dúrysy ol ókpe-renishin  «eger siz bylay etseniz, biz de bylay ete alamyz» degen qadammen úqtyryp qana qoydy. Rasynda, kesheli bergi Týrkiya-Siriya janjalynda Siriyany ashyq qoldap túrghan Reseyge qyr kórsetip, Qazaqstan basshysynyng Týrkiyagha baruy, týrki júrtyn birlikke shaqyruy eski dostardyng jýzshayysyp qalghanyn sezdirse kerek. Bizge jetken aqparatqa sýiensek, Nazarbaev pen Putin Bayqonyr gharysh ailaghynan «Bәiterek» keshenining qúrylysyn birigip jýrgizu mәselesinde toqaylaspaytyn taraptar baghytynan tabylghan. Búl әngimening mәni men mәnisine aldaghy uaqytta oralatyn bolamyz. Sebebi, Nazarbaev Týrkiyadan oralysymen orys jurnalisterining keybir manyzdy saualdaryna jauap beru esebinde Qazaqstannyng Reseymen jәne basqa eldermen barys-kelisi, alys-berisi bayaghy jolynan ainymaytynyn qadap aitty. Ministr Sauat Mynbaevtyng auzynan shyqqan Baku-Jeyhan-Tblisy baghytynda  Batysqa múnay aidaudyng da әngimesi әzirge osymen tәmam bola túratyngha úqsaydy. Esesine RF Preziydenti Putin ortaq valuta turaly sózdi qaytadan qozdyrugha kiristi. Tayauda Vladimir Putin halyqaralyq «Valday» pikirtalas klubynyng mýshelerimen kezdesip: «Ortaq ekonomikalyq kenistikting aimaghyna ortaq valuta engizu ýshin Reseydin, Qazaqstannyng jәne Belarussiyanyng qarjylyq әm makroekonomikalyq sayasatyn ýndestiru kerek» dedi. Resey Dumasyndaghy TMD isteri  men otandastar komiytetining tóraghasy Leonid Sluskoy siyaqty sayasatkerler  bolsa, Euraziyalyq parlament kedendik odaqtyng kenistiginen týbi bir oryn tebetindigin aituda. Al, shalghayy keng shapan jamylghan kedendik odaqqa múnday parlamentting syiyp keterine bizding kýmәnimiz qalmay barady.

«Abai.kz»