Basy: Den Siyaopinning últtyq birlik strategiyasy

Jalghasy: Qytay - bir partiya biylegen diktatorlyq memleket

1982 jyldyng 22 qyrkýieginde Angliyanyng korolidik әue armiyasynyng úshaghy sol kezdegi Angliya premier-ministri Margaret Tetcher men onyng kýieui Denis Tetcher jәne Angliya biyligining bir top joghary lauazym iyeleri, oghan qosa 16 tilshimen Beyjing әuejayyna kelip qondy.

Kim biledi, taghdyrdyng jazuymen qúdiretti Alla solay ornalastyrghan shyghar. Mәrtebeli qonaqtardyng kelgen búl kýni bir ghúmyr «tatulyqtan qymbat esh nәrse joq» dep meyirimdilik pen tatulyqty tu etip ústap ótken Qytaydyng úly oishyly Konfusiyding 2463 jyldyq tughan kýn merekesine túspa-tús keldi. Búl kez Qytaydyng da últtyq tatulyqty tu etip kóterip, bereke men birlikti jan sala dәriptep jatqan kezi bolatyn. El ishinde «taptyq kýres» dep atalatyn adamdardy topqa bólip, qyrqystyratyn zaman kelmeske ketken edi. Syrtqa qarata beybit, qatar túru prinsiypi negizinde talay eldermen jaulastyqty qoyyp, tatulyq pen dostyqqa den qoyghan kez edi.

Angliya premier-ministri Margaret Tetcher hanymnyng osy bir orayly sәtti tandap, Qytaygha resmy saparmen kelui osy bir eski derjavanyng Qytay bazaryna bettegen alghashqy kólikke ýlgerip minsem degen armanynan tuyndaghan bolatyn. Biraq onyng búl oiynan basqa da manyzdy búiymtayy bar edi. Ol - Gonkong mәselesinde Qytay basshylarymen resmy kelissóz jýrgizu bolatyn. Margaret Tetcher hanym Uinston Cherchilliden keyingi qylyshynan qan tamghan qatal premier retinde tanylghan edi. Onyng «temir hanym» ataghy halyqaralyq mәselede qatang pozisiya men iykemdilikti úshtastyrghan sheber diplomatiyasynyng jemisi bolatyn. Gonkong mәselesinde Qytaymen qalay kelisu mәselesinde onyng ishine býkken qúpiya josparlary jetkilikti edi. Angliya Gonkongqa jýzdegen jyl iyelik etti. Gonkongtyng iyelik qúqyq mәselesi keminde eki mәrte kýn tәrtibine qoyylghan bolatyn. Ol ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin jәne 1950-jyldardyng basynda Gonkongty Qytaygha qaytu mәselesi kelissóz taqyrybyna ainalghan. Biraq búl eki rette de ol Angliya qarastylyghynda aman-sau qalyp qoydy. Búl ret Gonkongtyng baqyty men sory bolsa da,  Den Siyaopin búl mәseleni sheshuge shyndap kiristi. Múnyng aldynda ol Tayvani mәselesin sheshu Qytaydy birlikke keltiru mәselesining 80-jyldardaghy ýsh manyzdy mindetterining biri dep jariyalaghan bolatyn. Áriyne, búl jerde Gonkong mәselesi tabighy týrde qamtylatyny týsinikti edi. Ol keshikkende 1997 jyldan búryn Qytaygha qaytuy shart bolatyn. Mәseleni qalay sheshu baghytynda aghylshyndar Qytaydyng tamyryn basyp kóru ýshin osy sapardy úiymdastyrghany belgili edi. Soghan qaray shara kórmek. 1981 jyly sәuirde  Angliyanyng syrtqy ister uәziri Piyter Karingtonnyng Qytaygha saparynda Den Siyaopin Gonkongtyng bolashaq mәrtebesi ózgeretin bolsa, shet el investorlarynyng mýddesine pәlendey kelmeytindigin astarlap jetkizgen bolatyn. Sodan jarty jyl ótken song Beyjing Tayvanidy beybit biriktiruding toghyz týrli prinsiypin úsynghanda janamaly týrde Gonkong mәselesinde osy joba ayasynda qarastyratyndyghyn bildirgen bolatyn. 1982 jyly sәuirde Angliyanyng eks-premieri Edvard Hitti qabyldaghanda, Tayvanigha baghyttalghan 9 tarmaqtyng Gonkongqa da ýilesetindigin ashyq mәlimdedi.

Osydan song Angliyalyqtardyng kónilinde san boldy. Sol kezdegi Gonkong gubernatory ser Edvard Yude Gonkongtyng iyelik qúqyghyn ótkizu mәselesi tek qana qújattardy rәsimdeytin tehnikalyq mәsele dep qarady. Biraq halyqaralyq mýddelerde ese jibermeytin Margaret Tetcher hanym mәseleni múnday qarapayym oilamaytyn. Biraq búdan búrynghy birneshe retki  qas-qabaqty andu, tamyryn basyp kóru arqyly ol Qytaydyng maydanyn dóp basyp bilgen bolatyn. Múnda Qytay Gonkongtyng iyelik qúqyghyn týpkilikti qaytaryp alugha bel baylap otyr. Biraq Gonkongtyng erkin port jәne halyqaralyq sauda ortalyghy mәrtebesin ózgertkisi kelmeydi. Múnday bir memlekette eki týzim modeli әkimshilik pen ekonomikany bólip qarau jospary bolatyn. Qytaylyqtar atalghan әkimshilik pen ekonomikany bólu prinsiypi boyynsha memlekettik kәsiporyndardyng menshik qúqyghy men ony basqaru qúqyghyn bóldi emes pe? Sol sebepti Gonkongtyng aimaqtyq mәselesinde de iyelik qúqyq pen basqarudy bólip tastasa nege bolmaydy? Gonkongtyng iyelik qúqyghy talassyz týrde Qytaygha qaytady. Búl endi talqylaugha jatpaytyn mәsele. Al iyelik qúqyq pen basqarudy bólu prinsiypi boyynsha Angliyagha taghy bir mýmkindik tuyp túr. Ol - Gonkongtyng iyelik qúqyghyn Angliya qaytarady, biraq, búrynghyday is jýzindik basqaru biyligin saqtap qalady.

Búl jerde Angliya premieri eshqanday negizsiz aityp otyrghan joq. Onyng alghysharttary da bar. Onda tarihta qol qoyylghan Gonkongqa baylanysty ýsh halyqaralyq kelisimning zandylyghyn Qytay moyyndaugha mindetti. Olar - 1942 jylghy Angliya men Qytaydyng «Nanjing kelisimi» jәne 1960 jylghy «Qytay-Angliya Beyjing kelisimi». Búl kelisimderde Gonkong pen  Koulun jartylay aralynyng ontýstigin mәngilikke Angliyagha bólip beru. Al 1898 jylghy Gonkong aimaghynyng shekarasyn keneytu jónindegi Qytay men Angliyanyng arnayy kelisimi Koulun týbegining basym kópshilik aumaghyn jәne sonyng ainalasyndaghy 200-den astam araldy Angliyagha jalgha beru jәne búl jalgha beruding merzimi – 99 jyl dep kórsetilgen. Eger atalghan ýsh týrli kelisim óz quatynda bolsa, 1997 jylgha barghanda Angliya Qytaygha Jana Territoriyany (New Territories) qaytarugha mindetti. Biraq, Gonkong pen Koulun jartylay aralyna iyelik qúqyghyn saqtap qalady. Jana Territoriyanyng aumaghy - 984,53 sharshy km. Gonkong pen Koulun týbegin qosyp eseptegende - 91,49 sharshy km. Sol sebepti Jana Territoriyany qaytarghannan keyin, Gonkong pen Koulun týbegining jan baghuy qiynday týsedi. Osyghan baylanysty Angliya biyligi Qytaymen saudalasyp kórmek. Qytay iyelik qúqyqqa qatty mәn beredi ghoy. Onda Gonkong pen Koulun týbegining de iyelik qúqyghyn Qytay qaytaryp beredi. Onyng esebine Jana Territoriyanyng basqaru qúqyghyn Angliyagha berse qalay bolady? Eger osylay kelisse, Angliya Gonkongke qarasty barlyq aimaqtardyng iyelik qúqyghyn Qytaygha qaytaryp beredi. Biraq Angliya sol bayaghysynday kýlli Gonkongtyng basqaru qúqyghyn ózinde qaldyrady. Múnda iyelik qúqyqty qaytardy degen aty ghana. Gonkong sol bayaghyday jartylay otar kýiinde qala bermek. Paydasy aghylshyndargha tiyesili. Olardyng esebi týgel degen sóz.

Jelding qay jaqtan soghatynyn jaqsy biletin adamdar «temir hanymnyn» sonyng aldynda ghana bolghan Angliya  men Argentinanyng Malivin araldaryna talasqan  soghysta jetken jenisining buymen Qytaygha saparlap, Gonkong mәselesin talqylamaq. Keler aldynda ol ashyq mәlimdeme jasap: «Gonkongke qatysty ýsh týrli kelisim әli de óz quatynda» - dep mәlimdegen bolatyn. Osy Qytaygha saparynda Qytaylyqtargha mәseleni qabyrghasynan qoyyp, saudalasyp kórmek niyetpen kelgen bolatyn.

Qyay tarapy da qol qusyryp qarap otyrmaghan bolatyn. Margaret Tetcherdi qarsy alugha múqiyat dayyndaldy. Aldymen Qytaydyng premier-ministri Jau Zyyang Angliya tarapyna resmy habarlandyru jiberip, Qytay 1997 jyly Gonkongtyng iyelik qúqyghyn resmy qaytaryp alatyndyghyn, sonymen bir uaqytta Gonkongqa baghyttalghan erekshe sayasat qoldanyp, Gonkongtyng kórkeyip-gýldenuin saqtap qalugha jәne damytugha baryn salatyndyghyn mәlimdegen bolatyn.

Angliya premieri búryn jasaghan ýsh halyqaralyq kelisim әli de kýshinde  degen pikirge qasarysyp, eger Qytay 1997 jyldan keyin Gonkong aimaghyn Angliyanyng jalghasty basqaruyna beruge kelisse, Angliya Qytaygha onyng iyelik qúqyghy mәselesin qaytarugha oilasady degen talap qoydy. Bylay qaraghanda, onyng kelisi bireuding menshigin ózine qaytaryp beru emes, Qytay armandap otyrghan qymbat nәrseni syigha tartyp otyrghanday keyipte bolatyn.  Jәne onyng talaby kiri arzymaytyn kishkentay ghana nәrse siyaqty.

Al Qytay taraby ýshin onyng búl kelui qarsy jaqtyng kýshin barlap kóru maqsatynda siqyaty bolyp kórindi. Resmy mәndegi kelissóz Margaret Tetcher hanym kelgen kýnning ertesine, yaghni, 24 qyrkýiekke belgilendi. Al  onyng qarsylasy kelissózding kemengeri Den Siyaopin bolatyn. Denning shet eldiktermen kelissózdegi erekshe darynyn bir kezdegi AQSh preziydenti Djordj Gerbert Uoker Bush: «Den Siyaopin - shet eldiktermen kezdeskende tabandylyq pen eptilikting ara qatynasyn sheber mengergen erekshe daryn iyesi», - dep baghalaghan bolatyn.

Birinshi kýni ýstine qyzyl bederi bar jasyl týsti kostum, biyik óksheli qara týsti tufli, qolyna qara týsti sómke, moynyna qymbat jaqút tastardy taghynyp, ýlde men býldege oranghan keyipte keldi. Bylay qaraghanda, salauatyn at kótermeydi. Kerbez, tәkappar, bir boyynan әdeptilik pen asyl tekti aqsýiektik qatar ýilesim tauypty. Protokol boyynsha onyng aldymen halyq sarayynyng Sini Szyani zalynda býkilqytaylyq halyq qúryltayy túraqty komiyteti tóraghasynyng orynbasary, búrynghy premier Jou Ynlaydyn  jesiri Den Inchao qabyldap, esen-saulyq súrasqannan keyin kórshi zalda Den Siyaopinmen kezdesu bolady eken. Bir qyzyghy alghashqy kezdesuden shyqqan song Sini Szyani zalynan saraydyng ekinshi basyna deyingi  Fu Jian zalyna jetkenge deyin edәuir jol basugha tura keledi eken. Al tayap barghangha deyin qarsy alyp shyqqan Den Siyaopinning qarasy kórinbedi. Jana ghana Den Inchao hanym onyng aldynan shyghyp, erekshe iltipatpen kýtip alghan bolatyn. Jurnalister Margaret Tetcher hanymnyn  jýrisi salmaqty, minezi bayypty kóringenimen, jýzinde erekshe bir renishting tanbasyn sezdi. Onyng kónilinde kezdesetin qonaq nege qarsy alyp shyqpaydy degen kýdik pen kýmәn belgili edi.

Qonaq iyesining de óz esebi bar bolatyn. Den Siyaopin qasaqana mәrtebeli qonaqty shyghyp qarsy alghan joq. Ondaghy oiy tәkappar hanymnyng órekpigen kóniline su seuip, sabasyna týsiru bolatyn.  Biraq tym shekten shyghyp, salqyndyq tanytu әdepke jat edi. Sol sebepti kónili alay-dýley bolyp kele jatqan «temir hanym» kezdesetin zalgha 20 metr qalghanda saraydyng salmaqty emen esigi shalqasynan ashylyp, Den Siyaopin erekshe quanyshty beynede jýzine kýlki ýiirip, aldynan qarsy ala shyqty. Ol aldygha 5-6 qadam jýrip baryp, Margaret Tetcher hanymmen qol alysyp, amandasty.

Qytaydyng №1 adamyn kórgen  Angliya premieri: «Men Angliyanyng kezekti premier-ministri retinde Qytaygha saparlay kelip, sizdi kórgenime erekshe quanyshtymyn», - dedi. Kýtpegen jerden  Den Siyaopiyn  oghan: «IYә, solay. Men Angliyanyng birneshe premier-ministrin tanimyn. Biraq men tanyghannyng bәri mansabymen qoshtasyp jatady. Kelgeninizdi qarsy alamyn!», - dep jauap berdi. Áriyne, Den Siyaopinning aitqany shyndyq bolatyn. Biraq sózding astaryn týsingen adamgha sen de kóp ótpey óz mansabynmen qoshtasatyn shygharsyng degendey týrlishe kónilsiz oilargha jeteleytin. Kýlki qysqan jurnalisterdi «temir hanymnyn» osy sәtte ne oilady eken degen oy mazalady.

Aman-sәlemnen son, әriptester resmy taqyrypqa kóshken kezde, jurnalister zaldan shygharylyp jiberilip, jabyq esik jaghdayyndaghy kelissóz bastaldy. Biraq kýlli әlem ekrannan osy kezdesuding әrbir sәtin tamashalaugha mýmkindik aldy. Kórermender әlemdik dengeydegi eki kelissóz sheberining әngimesining әr sózine kuә boldy.

«Temir hanym» eki ayaghyn aiqastyryp, keudesin tik ústap, ózining birinshi kózirin ýstelge laqtyrdy. Onysy tarihtaghy Gonkongqa baylanysty ýsh kelisim halyqaralyq zandar boyynsha әli de óz quatynda, 1997 jyldan keyin de Angliya Gonkongty jalghasty basqara bermek niyette.

Den Siyaopinning oiynsha Gonkong ejelden Qytaydyng territoriyasy, «bólip beru», «jalgha beru»  búl kezindegi imperiyalyq elderding zenbirekting kýshimen Qytaydy qol qoygha mәjbýrlegen tensiz kelisimder. Angliya osy kelisim negizinde Gonkongty jýzdegen jyldar biylep-tóstep keldi. Endi kelip, sol kelisimderding zandy kýshi barlyghyn Qytaylyqtardyng esine salghysy keledi. Búl Qytaydyng iyelik qúqyghyna qater tóndiru emey, nemene? Osylay oilaghan Den Siyaopiyn: «IYelik qúqyq talqylaugha jatpaytyn mәsele. Búl jóninde Qytaydyng oilanatyn eshtenesi joq. Gonkong – Qytaydyng territoriyasy. Biz ony sózsiz qaytaryp alamyz! Uaqytyna kelsek, 1997 jyl dep belgilep otyrmyz», - dep eshbir mәimónkelemesten short kesti. Ol jәne premier hanymgha: «Siz bәr nәrseni jansaq týsinip qalmanyz.  Biz Jana Territoriyamen qosa, Gonkong pen Koulun týbegimen tolyqtay qaytaryp alamyz», - dep eskertti.

Qay jaghynan alsa da, Den Siyaopinning sózi qisyndy bolatyn. Eger Qytaydyng territoriyasy bolsa, Qytay ony kez-kelgen uaqytta qaytaryp alugha qúqyly ekeni ras. 1943 jyly Kairdegi kezdesude Chan Kayshy Uinston Cherchilli jәne Franklin Ruzvelitpen Gonkongtyng iyelik qúqyghyn Qytaygha qaytaru mәselesin talqylaghan bolatyn.  Japoniya tize býkkennen keyin Angliya shynymen de Gonkongty qaytaru mәselesine iydeyalyq jaqtan dayyndalghan edi. Keyin QKP pen Gomindannyng qyrqysy sebebinen búl júmys ayaqsyz qalghan bolatyn. 1949 jyly Qytaydyng halyq azattyq armiyasy Haynani aralyn basyp alghanda attyng basyn Shynjyn ózenining jaghalauyna barghanda keri búrghan bolatyn. Keyingi otyz jylda kommunistik Qytay Gonkong mәselesinde dau-damay, araz-ashylyqqa barghan joq. Kóriniste bolsa da, kapitalistik Gonkongtyng kórkeyip-gýldenuine tileules bolghanday bolyp kórinetin. 1962 jyldan keyin  Qytaydyng eks-premieri Jou Ynlay arnayy qaulygha qol qoyyp, jolaushy jәne jýk poezdarynyng Gonkongqa kýnine 3 mәrte kirip shyghuyn jolgha qoydy. Búl Gonkongtyng qosymsha azyq-týlikteri men kókónisterge degen qajettiligin qamtamasyz etuge asa qolayly boldy. Áriyne, gýldengen Gonkongtyng Qytaydyng irgesinde boluy Qytaygha da óz paydasyn tiygizetin. Ol Qytaydyng valutalyq kiristerin arttyrugha jәne әlemdegi ózgeristi baqylap otyrugha erekshe qolayly tereze ispetti edi. Taghy bir qyrynan Qytaydyng ózi de QHR qúrylghannan keyin, aumaly-tókpeli ýrkin-qorqynmen kýn keshti de, Gonkongtyng iyelik qúqyghyn qaytaryp alghanymen, ony azdyryp-tozdyrmay, kórkeyip-gýldengen kýide saqtap qalugha mýmkindigi de bolghan joq. Búl kezdesude Den Siyaopin osynyng bәrin Qytaydyng tózimdiligi men sabyrlyghy dep týsindirdi. Ol Gonkong jónindegi alghashqy kelisimning merzimi ayaqtalghannan keyin de Qytaydyng otyz jyl kýtkenin, oghan aldaghy 1997 jylgha deyingi on bes jyldy qosyp eseptegende 48 jyl bolatynyn, oghan onyng aldyndaghy 100 jyldy qossanyz bir jarym ghasyrgha juyqtaytyndyghyn, Qytaydyng da tózimdiligining shegi barlyghyn, al aghylshyndar osyghan da qanaghat qylmay, ony taghy da uysynan shygharmay,  jalghasty basqarugha niyettenip otyruy tym shekten shyqqandyq bolatyndyghyn premier hanymgha jaqsylap týsindirdi.

Den Siyaopin taghy Margaret Tetcher hanymgha Qytaygha Gonkongtyng iyelik qúqyghyn qaytaryp alugha baylanysty oraydyng pisip-jetilgendigin eskertti. 1945 jyly Qytaydyng eski Gomindang ýkimeti Qytaydyng Lushuni portyn Kenes Odaghyna 30 jylgha jalgha bergen bolatyn. Sodan 5 jyl ótkende, 1950 jyly Qytaydyng jana ýkimeti ony Kenes Odaghynan qaytaryp aldy.

Den Siyaopin óz sózinde eger Qytay 1997 jyly Gonkongty qaytaryp almaytyn bolsa, onyng eski, әljuaz Ching patshalyghy ýkimetinen eshqanday aiyrmashylyghynyng qalmaytyndyghyn, onda kez-kelgen Qytay basshysy men ýkimetining Qytay halqyna, tipti kýlli әlem halqyna jauap bere almaytyndyghyn onday biylikting sayasy sahnadan ketuge tiyis bolatyndyghyn, sol sebepti ózinde basqa tandaudyng joq ekendigin, sol sebepti Angliya ýkimetining Qytay ýkimetine týsinistikpen qaraghandyghy jón bolatyndyghyn «temir hanymnyn» sanasyna  myqtap siniruge tyrysty. Ol jәne Angliya premierine Qytaydyng Gonkongtyng iyelik qúqyghyn qaytaryp aluy moralidyq túrghydan aghylshyndargha da  paydaly ekendigin, sebebi sol arqyly Angliyanyng «otarlaushy» degen qalpaqtan birjola arylatyndyghyn, әlemdik qauymdastyqtyng aldynda da beti jaryq bolatynyn esine saldy. Osy kezdesu arqyly Margaret Tetcher hanym Qytaydyng Gonkong mәselesinde әli de Angliyamen kelissóz ótkizuge peyili boluy ózimen sanasu ekendigin týsine bastady. Shynynda, otarshyldyqtyng dәuiri әldeqashan ótken. Álemdegi otarlardan tek qana Gonkong pen Makao ghana qalghan bolatyn. Qytay Gonkongty qaytaryp alamyn dese, oghan eshkim de qarsy bolmaugha tiyis. Angliya ýkimetine bir auyz eskertu jasasa jetip jatyr. Tipti, eskertuding de keregi joq.  Indiyanyn  Goa shtatyn qaytaryp alghany siyaqty әsker jibere salsa, jetip jatyr. Al búl turaly kenesip otyru erekshe әdeptilikting belgisi, qonaqqa degen qúrmet dep sanalu kerek. Búl jerde Angliyanyng saudalasugha, keude kerip, kerguge eshqanday haqysy joq.

IYelik qúqyq mәselesinen onbay útylghan Margaret Tetcher hanym endi payda-ziyan mәselesine qaray oiysyp, Qytaylyqtardyng Gonkongtyng kórkeyip-gýldenuine erekshe yqylasty ekendigin esine salyp: «Eger Qytay Gonkongty qaytaryp alatyn bolsa, ol endigәri Gonkongtyng kórkeyip-gýldenui emes, oghan apat әkeledi. Búl Qytaydyng «tórtti osy zamandandyru qúrylysyna» ziyan ghoy», - dep ózining erekshe alandaushylyghyn bildirdi. Búl jerde Den Siyaopinning aghylshyndarmen jasaghan kelissózining basty maqsaty da Gonkongtyng bolashaqta jalghasty kórkeyip-gýldenui ýshin qajet bolatyn. Margaret Tetcher hanym osy jerde Qytaydyng әlsiz túsyn dóp basyp ústady. Al Den Siyaopin eshbir asyp-saspastan: «Gonkongtyng kórkeyip-gýldenui tek aghylshyndar biylese ghana mýmkin bolady dep oilau jansaqtyq bolady. Qytay Gonkongty qaytaryp alghan son, onyng kórkeyip-gýldenuin saqtaugha qarym-qabileti jetip artylady. Búl -  bir memlekettegi eki týzim sayasaty. Gonkongtyng qazirgi qoghamdyq týzimi kem degende elu jyl ózgermey saqtalady», - dep kesip aitty. Ol óz kózqarasyn odan beter ashyq aita otyryp: «Tipti, Gonkong jalghasty kórkeyip-gýldenbey, kýirep qalsa da, onyng Qytaygha әseri shamaly. Áriyne, men eshqanday әseri bolmaydy dep aitpas edim, әseri bolatyndyghy ras, sizding alandaushylyghynyz ben izgi kónilinizge raqmet! Qaytalap aitam, әseri sonshalyq ýlken bolmaydy. Qytaydyng tórtti osy zamandandyru qúrylysynyng býkil taghdyryn Gonkongtyng kórkeyip-gýldenuine ghana telu mýlde dúrys bolmaydy. Eger siz aitqanday biz Gonkongty qaytaryp alghannan keyin onyng taghdyry apatty jaghdaygha úrynatyn bolsa, onda biz sol apatty kóruge de dayynbyz. Men taghy bir nәrseni ashyq mәlimdegim keledi. Biz diplomatiyalyq joldarmen kenesu arqyly osynday apatty jaghdaydy boldyrmaudyng mýmkindigin qarastyramyz. Eger sizderding taraptan belsendi istestik kóre almasaq, sonyng kesirinen Gonkongta dýrbeleng payda bolatyn bolsa, Qytay ýkimeti Gonkongty qaytaryp aludyng uaqyty men tәsilin basqasha oilasugha mәjbýr bolady», -  dep songhy kesimdi sózin aityp, ayaqtady.

Kelissóz basynda Margaret Tetcher hanym kelissóz taqyryby Gonkongtyng iyelik qúqyq mәselesi ghana bolady dep topshylaghan bolatyn. Al dau-damay osylay jalghasa berse, jaghdaydyng kimge tiyimdi, kimge tiyimsiz bolatyndyghy óz-ózinen týsinikti edi. Eger Beyjing taraby búrynghy ýsh týrli kelisimning zandylyghyn moyyndasa, diplomatiyalyq kelissózding keyingi baghyty mýlde basqa arnada órbiytin edi. Den Siyaopin erekshe diplomatiyalyq sheberlikpen mәseleni ýshke bólip qarastyru arqyly óz әriptesin mýlde yryqsyz jaghdaygha týsirdi. Búl ýsh mәsele:

1. IYelik qúqyq mәselesi.
2. 1997 jyldan keyin Gonkongty qalay basqaru mәselesi.
3. Ótpeli dәuirdegi júmys barysy.

Búl mәselelerde  Den Siyaopin neni talqylaugha bolady, neni talqylaugha bolmaydy degen mәselelerding ara-jigin aiqyndap alyp, ýsh mәselege de ózining kesimdi jauabyn aitty. «Múnda iyelik qúqyq mәselesin talqylamaymyz. 1997 jyly Qytay Gonkongty qaytaryp alady. Qanday joldarmen qaytaryp alu mәselesinde Angliya tarabymen kelissózge dayyn», - degen kesimdi pikir boldy.

Mәseleni búlay qarastyrudyng Qytay ýshin ýsh týrli paydasy bar edi:

• Birinshi. Gonkongtyng iyelik qúqyghyn qaytaruda onyng kórkeyip-gýldenui men ornyqtylyghyna kesirin tiygizuden barynsha saqtanu;
• Ekinshi. Ótpeli kezende Angliya tarabynyng belsendi sәikesuine qol jetkizu arqyly Gonkongtyng iyelik qúqyghy qaytaryp alynghan song da, Angliyamen qalypty diplomatiyalyq qatynasty saqtau;
• Ýshinshi. Tayvani mәselesin sheshude ýlgi-ónege kórsetu. Tayvaninnyng úly qúrlyqpen qosyluyna negiz qalau;

Múnday kelissióz Angliya tarabyn qyzyqtyrmauy da mýmkin. Sebebi, qazirshe Gonkong solardyng qolynda. Olar tipti mýlde kerenaulyq tanytuy әbden mýmkin. Sol sebepti kelissózdi osy tayaudaghy bir-eki jylda bastau kerek. Sodan song Qytay Gonkongty qaytaryp alu jónindegi ózining naqty sheshimin resmy jariyalaydy. Búl turaly ol: «Biz taghy da bir-eki jyl kýtuge barmyz. Biraq kesip aitayyn, biz, sóz joq, odan әri keyinge qaldyra almaymyz», - dep Angliya tarabyna mәseleni sóz búidagha salyp jýre beruine bolmaytyndyghyn eskertti. Ol jәne sóz auanyn jayma-shuaqqa salyp: «Eger kelissóz sәtti bolyp, istestigimiz eki jaqytng da kónilinen shyghyp jatsa, Angliyanyng mýddesi de tolyqtay eskeriledi. Ótpeli kezendi qalay ornalastyramyz, búl jaghynan Angliyalyq әriptesterimizding úsynys-pikirin múqiyat tyndaytyn bolamyz. 1997 jyldan keyin Angliyalyqtar aqylshy-kenesshi salauatymen Gonkongta qala beruine bolady. Onday jaghdayda Angliyalyqtar Qytaymen bolghan sauda jәne investisiyada kóptegen tiyimdi jaghdaylardy iyelenetin bolady», - dep aitudy da úmyt qaldyrghan joq.

Zildi jәne qatang pozisiyadaghy ashy sózder men qatang eskertuler eshbir býkpesiz aitylghan son, endi Angliya tarabymen eshqanday ondy kelisim bolmasa ne isteydi degen mәselede Den Siyaopin Qytaydyng Gonkongty qaytaryp alu boyynsha uaqyt pen tәsilde qayta basqasha oilaugha mәjbýr bolatyndyghyn eskertu arqyly múnday saldarlardyng Angliya tarabyna da eshqanday payda әkelmeytindigin qarsy tarapqa eskertu ýshin bolatyn.

Kelissóz ayaqtalghannan keyin Margaret Tetcher hanym qonaq iyesimen kónilsiz qoshtasyp, esikke bettedi. Onyng óni ashudan quaryp, sabasyna syimay ketip bara jatqandyghy aiqyn bayqaldy. Ol halyq sarayynyng esiginen shyghyp, baspaldaqpen tómen bettegende, ekinshi baspaldaqtan biyik ókshe tufliyining tabany tayyp ketip, baspaldaqqa onbay qúlap týsti. Qol sómkesi de bir jaqqa úshyp ketken bolatyn. Qúday qaqqanda, ol jazyq jerge qúlap, qatty zardap shekken joq. Janyndaghylar dereu sýiep túrghyzdy.

Den Siyaopin Margaret Tetcher hanymnyng «ýsh týrli kelisimning әli quattylyghy bar» degen tújyrymyn kýl-talqan etken son, kelissózdegi yryqtylyqty óz qolyna alyp, Gonkong mәselesin sheshuding basty baghytyn aiqyndap berdi. Keyin Qytay men Angliya taraby osy baghytpen kelissóz jýrgizedi. Múnyng alghysharty - 1997 jyly Qytay Gonkongty qaytaryp alady. Osy negizde qalghan 15 jyldyq ótpeli mezgilde jәne Gonkong qaytaryp alynghannan keyingi mәselelerdi keninen talqylaydy.

Margaret Tetcher hanymdy «temir әiel» dese, degendey bolatyn. Ol Den Siyaopinmen alghashqy aiqasta yryqsyz kýige týskenimen, Gonkongtyng iyelik qúqyq mәselesinde jol bergisi kelmey, jarty jyl boyy ózinshe qyrsyghyp baqty. Biraq, aqyrynda kelisip, kenespeuding Angliyagha eshqanday payda әkelmeytindigine kózi jetken son, 1983 jyly nauryz aiynda Qytaydyng sol kezdegi premier-ministri Jau Szyyangha hat jazyp, ózining Gonkongtyng iyelik qúqyghyn Qytaygha qaytaru mәselesinde Angliya parlamentine arnayy úsynys dayyndap jatqandyghyn aityp, atalghan aimaqtyng iyelik qúqyghyn Qytaygha qaytarugha dayyn ekenin mәlimdedi.

1983  jyldyng 13-shildesinde Margaret Tetcher hanym Qytaygha qaytalay saparmen kelip, eki jaqty kelissózdi bastap ketti. Belgilengen jospar boyynsha bir-eki jyl kóleminde kelissózdi ayaqtau qajet bolatyn. Qazirding ózinde bir jylgha tayau uaqyt óte shyghypty. Den Siyaopin shyn mәninde uayymday bastady. Ol ózinshe bir memlekette eki týzim jospary boyynsha Tayvanidy qosyp aludy armandap jýripti. Bir Gonkong mәselesin sheshude osynshama qiyndyqtargha tap bolsa, jaghday qaytip mandidy? Sol sebepti ekinshi retki kelissóz bastalghanda ol Qytay taraby delegasiyasyna: «Tek qana tabysqa jetesinder, sәtsizdikke úshyraugha әste bolmaydy!», - dep eskertti. Biraq Angliya taraby 1997 jyldan keyin de Gonkongty basqara beruge niyettenip, iyelik qúqyqty qaytaru mәselesinen jol bergenimen, basqaru jaghyn ózderine qaldyrugha qasarysty. Tipti tórtinshi retki kelissózding ózinde eshqanday ilgerleushilik bayqalmady. 1983 jyldyng qyrkýieginde Angliyanyng búrynghy premier-ministri Edvard Hitpen kezdesip, Angliya tarabynyng iyelik qúqyqty basqaru qúqyghyna aiyrbastau talabynyng iske aspaytyndyghyn eskertti. Qytay taraby tolyq iyelik qúqyqty ony biyleu qúqyghymen әigiley alady. Óz iyeligin ózi basqara almasa, onyng nesi iyelik?! Qytay ýkimeti basqaru qúqyghyn Gonkongtyqtardyng ózine qaldyruyna bolady. Biraq, Angliyalyqtargha qaldyra almaydy. Olay bolmaghanda, bir memlekette eki týzim emes, eki memlekette eki týzim bolyp shyghady. Den Siyaopin Angliyalyqtargha óz raylarynan qaytugha kenes berdi. Olay bolmaghanda, ózi uәde etken eki jyl uaqyt tolatyn 1984 jyly qyrkýiek aiynda Qytay ýkimeti sharasyzdyqtan Gonkong mәselesin sheshuding baghyty men sayasatyn óz betinshe jariyalaytyndyghyn eskertti.  Kelissózding tabysty boluy ýshin keybir mәselede Qytay taraby da iykemdi әdis-tәsilder qoldana bildi.

Angliya taraby da amalsyz jol beruge mәjbýr boldy. Olar 1997 jyly tútas Gonkong aimaghynyng iyelik qúqyghyn Qytaygha qaytaryp beru sharty negizinde Qytay tarabymen kelissóz ótkizuge kelisti. Aghylshyn taraby ýsh týrli kelisimning әli de quatty degen ústanymynan ainyghan son, endi olardyng Qytaymen saudalasuda pәlendey kýsh-quaty qalmaghan bolatyn. 1983 jyldyng jeltoqsan aiyndaghy eki taraptyng jetinshi retki kelissózinen keyin kelissóz arnasy Den Siyaopin jobalaghan baghytpen jyljyp otyrdy.

Eki jylgha sozylghan kelissózde birinshi jyl tútasymen iyelik qúqyq mәselesindegi dau-damaymen ótti. Biraq Den Siyaopin eng basynan bastap iyelik qúqyq mәselesin talqylanbaytyn taqyryp degen prinsippen jýrgizilgendikten, Qytay taraby kelissózdi baqylauda ústay aldy. Sonyng nәtiyjesinde, 1984 jyldyng qyrkýiek aiyna kelgende Den Siyaopin belgilegen merzim ayaqtalar sәtte Qytay men Angliya birlesken mәlimdemening mәtinine qol qoyysty. Múnda «Qytay 1997 jyldyng 1-shildesinde Gonkongtyng iyelik qúqyghyn tolyqtay qaytaryp alady» dep jariyalandy. Jýzdegen jyldyng aldyndaghy tensiz kelisimder Den Siyaopinning diplomatiyalyq tabandylyghy men sheberligining arqasynda  tarihtyng qoynauyna ketti.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz