Jaqynda «Jalayyr Shora» atyndaghy qúsbegiler ortalyghynyng basshysy Baghdat Mýptekeqyzyna jolyqqan edim. Ondaghy maqsatym - qyrandar mekenin kózben kórip qaytu. Biraq qústar әzirge tauda týlekte bolyp shyqty. Azyn-aulaq әngimeden keyin maghan olar artyq-auys, eski qauyrsyn-qanattarymen birge bar qasiretin úmytugha ketkendey kórindi.

Jaqynda «Jalayyr Shora» atyndaghy qúsbegiler ortalyghynyng basshysy Baghdat Mýptekeqyzyna jolyqqan edim. Ondaghy maqsatym - qyrandar mekenin kózben kórip qaytu. Biraq qústar әzirge tauda týlekte bolyp shyqty. Azyn-aulaq әngimeden keyin maghan olar artyq-auys, eski qauyrsyn-qanattarymen birge bar qasiretin úmytugha ketkendey kórindi.

Tek Qazaqstanda ghana býrkitting 11 týri kezdesedi. Bizding saharada 200 qús ústaghan Bekmyrzaday jandar ótken ómirden. «Qyransyz Kenes Odaghynyng taq әkesin» dep, Qytaydan múzbalaghyn balam dep kuәlik ashyp, elge әkelgen edi Toqtasyn atamyz. «Shekarada qalghan qúsymdy qaytaryp ber!» dep Birinshi Hatshygha hat jazyp, bekzat ónerdi bek sýiip ótken Bayjýnistey qúsbegiler. Qansha kenestik iydeologiya desek te, ol kezding basshylary kiyeli qúsqa qiyanat jasamaghan eken. Sóitip eki aidyng ishinde Bayjýniske qyranyn shekarashylar sonau Sozaq audanyna әkelip bergen desedi. 87-jyly Almaty qalasynyng Birinshi hatshysy bolyp túrghan kezinde Zamanbek Núrqadilov Qúsbegiler festivalin ótkizgeni taghy bar.
Ókinishke oray býginde últtyq ónerimizding búl týrine degen qúrmet úlyqtardyng nazarynan tys qalyp jýr. Elimizde bar-joghy 40-qa juyq qúsbegi bar. Onyng 20-sy Enbekshiqazaq audanyna qarasty Núra auylynyng túrghyndary. Múny maqtanysh sanap, qoldaghannyng ornyna «Qarghalaryn kóterip әure etti ghoy» dep shamdanghan әkimder de bolghanyn ne deysiz? Bir auyldy ekige bólip, qazaqty qazaqqa aidap salyp, ortalyqty ortasyna týsirmekke әreket etip jýrgenderding artynda qanday kýsh jatyr? Ózgening sandyraghy men kók qaghazdyng buyna jeligip, últtyq ónerdi ayaqasty etu kimge úpay әpermek? Qaytemiz, búl mәselening bir úshy sol bayaghy jikshildigimizge de, jelókpeligimizge de kelip tireledi. Al Arab sheyhtary bolsa, aghylshynnyng Redington qalasynda әlemning 33 elining basyn qosyp, qúsbegilerding Halyqaralyq festivalin úiymdastyryp jýr. Biz she? Biz eng bolmaghanda respubliakalyq festivaliding ózin jandandyra almadyq. Kishkentay Beligiyada 90-gha juyq býrkitshi, al Ispaniyada 160-tyng ar jaq ber jaghynda qúsbegi bar ekenin estigende, tipten úyattan jerge kirgendey bolasyn. Ata dәstýrdi ózgelerden ýirene bastasaq, ne qayyr?
IYә, respublikamyzda 2005 jyly «Qyran» Federasiyasy qúryldy. «Últtyq sport týrleri» qauymdastyghy qyzmet etip keledi. Sóite túra, qyrghyzdar «Kókpardy» óngerip, ózderine menshiktep әketedi. «Endi bazbir belsendiler Últtyq sport týrlerining halyqaralyq qauymdastyghyn qúryp, ortalyghyn Bishkekte ashudy shetjaghalap úsynyp jýr» deydi «Jalayyr Shora» ortalyghynyng diyrektory Baghdat Mýptekeqyzy. Eger búl oy jýzege asatyn bolsa, biz halyqaralyq jarystar ótkizgende rúqsat súrap kórshi elge sabyluymyzgha tura keledi.
Kezinde «Aspangha úshsam qanatym talady, Jerge qonsam Jalayyr Shora alady» dep nazdanushy edi qayran qyran. Býginde olar orman sharuashylyghy mekemesinen jasityn boldy. Qúsbegilikting damuyna qolbaylau bolyp otyrghan taghy bir ózekti mәsele - chip saludyng jay-japsarynyn, anyq-qanyghynyng túrghyndar arasynda keninen týsindirilmeuinde. Kezinde Enbekshiqazaq audany, Núra auylynyng túrghyny, qariya qúsbegi Nasyr Mәmetovting qos býrkitinen aiyrghan sol mekemening tepkisi. Ayyby býrkitterge chip taghylmaghan. Aqyry sotta qúsynan aiyrylghan aqsaqaldyng býgingi kókirek qúsasyn týsinetin kim bar? Qúsbegilerding aituynsha, chip salghan qyrandardyng jartysynan astamy qazir o dýniyelik. Barlyghy da aspannan shýiligip kelip, angha týse bergende mert bolady eken. Elimizdegi jalghyz býrkitshi qyz Maqpaldyng qúsy da bir bayqauda dәl solay jantәsilim etken. Endeshe Europa odaghy aitty eken dep, qyrannyng keudesine biz ornatudy nege asyghys bastap kettik? Ornitolog ghalymdar osyny nege zerttemeydi? Jan-januarlary tabighy ereksheliginen ada bolghan, sayabaghynda qasqyry men qoyany birge qydyratyn, býrkiti arlan, týlki túrmaq, qoyangha ýspeytin Batys bizge ne ýiretpek?

Býgingining begi sózge toqtamaq týgili, qúlaq týrip tyndaudan qalghan synayly. Kýltóbedegi jiynnan asa almay, jetken qyzmetterin «auzymdy ashyp ópkenim, kózimdi ashyp kórgenim» degendey júmsaq oryndyqtarynda suday sinip, tastay batqansha tórt qabyrghada qamalyp otyra beruge kәmil bekingendey. Álde ministrlikterding Baspasóz qyzmeti basshylaryna baspa betin kórgen maqtau men madaqtardy ghana jetkizip otyr ma?
Turizm jәne sport ministrligining josparyna ýnilseniz, әlemdik olimpiadalyq oiyndar jarysy, odan qalsa qysqy olimpiada, jazghy olimpiada, Aziya oiyndary, bәlenbay-týgenbay, aq-kók. Bitpeytin әiteu olimpiada bar. Tipti uaqyt qalsa, ana sessiya, myna jiyngha dayyndalu. 2009 jyly 15 qantarynda Qazaqstan Respublikasy Turizm jәne sport ministrligining keneytilgen alqa otyrysynda úsynylghan jospardan últtyq sportqa qatysty bir auyz sózdi úlghaytqyshpen izdeseniz de tappaysyz. «Astana jәne Almaty qalalarynda 2011 jylghy 7-qysqy Aziya oiyndaryn ótkizu jalghyz ministrlik emes, tútastay memleket aldynda túrghan manyzdy mindetterding biri» dep atap ótipti qúzyrly mekeme basshysy osy basqosuda. Últtyq oiyndardy damytu turasynda sóz qozghamaghanyna qaraghanda búl memleketting mindetine kirmeydi-au shamasy? Osyndayda bilek týrip iske kiriser oblystyq mekemelerding de júmysy mandymay otyr.
Álde biz kóterip otyrghan mәselede qúsbegilikti damytu jalghyz «Jalayyr Shora» atyndaghy ortalyqtyng ghana mindeti me eken? Álde qazaqtyng qyran qúsyna qamqorlyq jasaudan ayanbaytyn «K'seldin» moynyna jýkteymiz be ? Kimge ysyryp tastasaq bolady?

Basqa-basqa «K'sell» kompaniyasy brendine degen adaldyqty tanytyp-aq baghuda. Al memleket ózining tuynda beynelengen qyranyna ong kózben qarap jýr me? Áriyne soqtyghargha qara tappay jýrgenimiz joq. Aqqudyng ghana emes, qyrannyng da kiyesi bolsa kerek. Jetimsiregen Jetimkóldey kiyesin shoshytyp qazaqtyng dalasy da iyesiz qalyp jýrmegey.
Qazaq «sening tabanyna kirgen mening mandayyma kirsin» deushi edi. Qazaq pen qyran - kindigi bir egiz. Synarynyzdyng kókiregine qadalghan biz sizding jýreginizge batyp jýrgen joq pa, aghayyn?

«Ana tili» gazeti, 23.07.2009