- Ermek agha, ózinizben әngimeleser aldynda men mýmkindiginshe sizding búryn baspasózderge bergen súhbat­ta­rynyzdy oqyp, bolmysy­nyz­dy tanytarlyq birshama maghlúmat aldym. Kóp nәrseni ashyq aitypsyz, ashyna aitypsyz. Ýstirt qaraghan adam bәlkim, «qazaqty sonsha jerge úryp, tyqsyrghany nesi?» deui mýmkin, biraq men, kerisinshe úly Abay atamyzdyng «qalyng elim, qazaghym, qayran júr­tym» dep syrt keyipte qazaqqa úrysqanday bolghanymen, ar jaghynan jylap túrghan, jany kýiip, shyrqyrap túrghan bol­my­syna úqsastyqty kórdim sizden. Filimderinizding de atauy «Kelin», «Shal», endi týsirgeli jatqan «Kenje», yaghni, qazaq ýshin - kiyeli úghym­­dar. Olay bolsa, әngime­miz­di qazaq degen últymyz jayynan bastasaq. Qazirgi bizding bolmysymyz qanday osy? Biz kimbiz qazir? Siz mәselen, (súhbatynyzda) qazaq últynyng bolashaghyna kýmәnmen qaraytynynyzdy aityp qalypsyz. Sonda rasyn­da, bizding aldymyzda bir jylt etken sәulening qalmaghany ma?

- Ermek agha, ózinizben әngimeleser aldynda men mýmkindiginshe sizding búryn baspasózderge bergen súhbat­ta­rynyzdy oqyp, bolmysy­nyz­dy tanytarlyq birshama maghlúmat aldym. Kóp nәrseni ashyq aitypsyz, ashyna aitypsyz. Ýstirt qaraghan adam bәlkim, «qazaqty sonsha jerge úryp, tyqsyrghany nesi?» deui mýmkin, biraq men, kerisinshe úly Abay atamyzdyng «qalyng elim, qazaghym, qayran júr­tym» dep syrt keyipte qazaqqa úrysqanday bolghanymen, ar jaghynan jylap túrghan, jany kýiip, shyrqyrap túrghan bol­my­syna úqsastyqty kórdim sizden. Filimderinizding de atauy «Kelin», «Shal», endi týsirgeli jatqan «Kenje», yaghni, qazaq ýshin - kiyeli úghym­­dar. Olay bolsa, әngime­miz­di qazaq degen últymyz jayynan bastasaq. Qazirgi bizding bolmysymyz qanday osy? Biz kimbiz qazir? Siz mәselen, (súhbatynyzda) qazaq últynyng bolashaghyna kýmәnmen qaraytynynyzdy aityp qalypsyz. Sonda rasyn­da, bizding aldymyzda bir jylt etken sәulening qalmaghany ma?

- IYә, bet-jýzine qaramay tik sói­ley­tinim bar, oghan haqym da bar dep oilaymyn. Biraq men ózime súraq qo­yyl­ghanda ghana pikir aitamyn, óz be­tim­she eshtenege aralaspaymyn. Onyng ýstine Europa, AQSh, Tayau Shyghysta biraz jyl túrghandyqtan, ózimizdegi jaghdaydy ózge eldermen salystyra da alamyn. Ol tarazylauym kóbine bizding paydamyzgha emes. Sondyqtan men ózgeni ókpeletu ýshin emes, óz ók­pem­di aitu ýshin jaq ashamyn. Osynday bay elde túryp kedeylerding boluy ózegimdi órteydi. Kәri qoydyng jasyn­day ghúmyry qalghan qarttarymyzdyng tek zeynetaqygha kýneltetini ókintedi. Olar búl ómirde esh jaqsylyq kórme­di. Qily zamanda ómirge keldi, eski kiyimning ózin laqtyryp tastay almay, jamap kiydi olar. Ózim de aghalarymnan qalghandy sýiretip jýrip óstim. 

Abaydyng zamanynan beri jan dýniyemiz esh ózgermegenine kýiinemin. Abay qazaqty jalqau, maqtanshaq, qynyr, qaranghy, ekijýzdi, shyr etpe, keudemsoq etip sipattady emes pe... Osy ýshin Abaydy kim jaqsy kórip edi? Qazaq tek maqtaghandy jaqsy kóredi. Aytyndarshy, ne ózgerdi? Shyn kelbe­ti­miz sol bolsa nege men de qazaghym turaly ashynyp sóilemeuim kerek? Ana balasyn búzyqtyghy ýshin úrghanda, qaysysynyng jany qattyraq auyrady? Áke úlyn masqara isi ýshin sógip jatqanda, qaysysy qattyraq úyalyp, namystanady? Keyde qatty aitatynym ras, biraq sol sózderimning astaryna ýnilsin...

- Sizdinshe, qazirgi kózi tirilerden últ ziyalysy dep kimderdi atay alamyz? Jalpy, ziyaly degen qanday boluy kerek? Alash ziyalylary jay­ly ne oilaysyz? Sol sekildi kózi ketken bizding qadirlilerimizden qay tolqyn­dy, kimderdi joqtaysyz? Kim jetispeydi myna qoghamgha, Abay ma, Álihan ba, bolmasa ótkender ótti, bizge tipti janasha ziyaly top kerek pe? Ol qanday boluy kerek? Tili, dini, mentaliyteti qanday qúndylyqtargha qúrylghany abzal?

- Jaqsylar bar. Biraq óte az. Kózi tirilerden Gerolid Beligerdi mysal ete alamyn. Qazaq әdebiyetine Gera agha syndy enbek sinirgen adamdar az. Ázirge ony týsinbeymiz, qadirlemeymiz, al uaqyty kelgende basymyzdy úr­ghylap: «Qanday altyn adam edi! Baghalamappyz ghoy. Bayghústyng ómiri tar pәterde ótipti ghoy, kitaptary men jazbalaryn qoyar jer tappay qina­lyp­ty...» dep baybalam salamyz әli-aq. Etimiz ýirenip ketken eski әuen búl. Al o dýniyelik bolghandardan ózim aralasqan Qal-aghandy aitar edim. Ol tek asqan bilimdar adam ghana emes, ómirge mysqylmen qaray alatyn azamat edi. Eng bastysy, ózine de syn­men qaray alatyn. Al biz qazir ózimizdi tym joghary baghalaymyz, asyl bolmy­symyzgha syn aitqannyng saghyn syn­dyr­ghansha tynbaymyz. Jarasqan Áb­di­rashevpen de jaqsy aralastym. Qa­zaq­tyng mandayyna bitken eng qor­ghan­syz, eng aqjarqyn, eng shynayy, naghyz aqyndardyng songhylarynyng biri sol shyghar. Oralhan Bókey. Ol kisimen bolghan әngimelerimiz esime týsse, janym jylyp sala beredi. Qúday ber­gen qalamger edi. Al Aqseleu Seydim­bekov ekeumiz Jazushylar odaghynyng bir kabiynetinde otyrdyq: Shәkәrim, Maghjan, Jýsipbek, Ahmet, Mirjaqyp­tardy audardyq. Bilimdar azamat edi, ekeumiz jii aitysyp qalatynbyz. Tipti aighaylasqan da kezderimiz boldy. Biraq, búl aighaydyng maqsaty iygi edi. Qazirgidey betjyrtys emes... Biz «qay­symyzdyng babamyz keremet boldy, qaysymyzdyng qanymyz taza, qaysy­myz­dyng marqúmdarymyz myqty?» degen syndy úsaq-týiekke bas qatyr­maytynbyz. Bizding pikirtalastyng óresi basqa edi. Sayyn agha da, óz tuysym Baqqoja Múqay da, Kamal jәne Saghat aghalar, Seydahmet agha. Bәri esimde. Shynayy azamattar edi. Qazir onday tektiler az... Ziyaly atanyp jýrgen­derimizding sapasy týsip ketti. Alashor­dalyq arystarmen salystyrugha kel­meydi: dýniyetanymdary tar, bilimi tayaz, tәuekelshildik joq. Alashtyqtar qazaqtyng qasiyetti gendik kodyn, tegin, ruhyn saqtaghan lek edi. Tandaulylar. Olardyng úly missiyasy da, úly qasi­reti de osynda. Múny ózderi de bilgen. Sondyqtan qazirgiler turaly sóz shyghyndamayyn, әitpese, talay­dyng shamyna shoq týsirermin. Keregi ne? Men «bәri jaman» degennen birdene ózgere me? Múny bәri kórip te, bilip te jýr. Mәdeniyetimiz ýlken daghdarysqa úshyraghan. Shynayy mәdeny sharagha aralasqyng keledi... joq! Jaramsaq jiyndar, adam úyalatyn otyrystar. Búl - tabighy qúbylys, sebebi mәdeniyet shynayy ómirden oqshaulanyp kete almaydy, ol da zaman teligen arsyz erejelerding jetegine eredi. Qazir - tobyrgha ýmit artqan kezen. Adamdar­dyng miyn óshirip, sezimin ghana qaldyr­ghan. Instinkterin kýsheytken. 

Abay deysiz. Qaydaghy, Abay? Abay da, Álihan men Mústafa da qazirgi zamangha tap bolsa, ómir sýre almas edi. Olardy kim tyndasyn? Bizding ómir - bәri satylatyn, bәri satyp alynatyn qara bazar. Shuyl kýshti, jalqylardyng ýnin kómip ketedi. Sondyqtan mening istep jýrgenimdi shok terapiyasy dese bolar. Ol auyrtady, biraq amal ne, adamdardy selt etkizuding basqa amaly qalmady. Al bizde bәri keremet dep, kópting әnine qosylyp ketuge arym jibermeydi. 

- Siz rejisserlikke kelmesten búryn jurnalist te, media salasynda basshy da boldynyz, sonymen qatar shygharmashylyqty qatar alyp jýrip, «Preludiya», «Tamga», «Mamluk» sekildi kitaptar men «Ábilqayyr han», «Mústafa Shoqay», «Siz kimsiz, Ka myrza?» syndy filimderding ssena­riy­lerin jazdynyz. Sonynda baryp bay tәjiriybemen kinogha keldiniz. Ángimemizdi qazaq kinosyna oiystyrsaq, «kinomyz algha damyp jatyr» deydi keybir kinogerlerimiz, biraq kórip otyrghan filimde­rimizding siqy: birinde qazaq - alqash, ekinshisinde - jetim balalar ýiinen shyqqan mýsәpir qyz, ýshinshisi - kiyiz ýiden әli shyqpaghan bayyrghy qazaq. Taptauryn ssenariyler. Shyn mәninde, býgingi qazaq basqa ghoy: oligarh, biri - dindar, taghysyn taghy. Endeshe, nege biz el baylyghyn satyp, shetel asyp ketken myrzalar jayly nege týsirmeymiz? Nemese «anqau elding aramza moldalary» jayly nege týsirmeymiz? Qorqamyz ba? Kimnen? Álde óremiz jetpey me?

- Kinomyzdy qazir bәri ezip ja­tyr, sondyqtan men eshtene de aitpay-aq qoyayyn. Búl jayly óz pikirim bar: jetken jetistik te bar, biraq bәri ker­e­met emes. Shiyelenisken sharua je­terlik. Alayda bir nәrseni ashyp aita alamyn. Elding bәri shetelge qa­shyp jatqanda mening shetelden ora­luym­nyng da sebebi sonda. Ózime jayly júmys, jaqsy ómir úsynghan jat memlekette typ-tynysh jata beruime bolar edi. Kinony ol jaqta da týsiruge bolady. Bireuge óz dýniyetany­mymdy tanyp, ýiretkim kelmeydi. Tek óz kýmәnimdi ortagha salamyn. Oiymmen bólisemin. Sodan ýndestik tapqan adam ne isteu kerektigin ózi týsinedi. Menimen tildeskennen keyin biliktilik izdese, әlemdi, ózin zerttey bastasa, keybireu­lerding jaldamaly piar-menedjer­leri arqyly tanghan taqyryptardy qo­nyrsytuyn qoysa... Bir sózben ait­qan­da toqtasa, oilansa, maghan sol jet­ki­likti. Asqazan, jýrek, bóksening qaysysy manyzdyraq ekenin ózi tandasyn. 

- Osy, jyl sayyn bәlenning atyndaghy, týgenning atyndaghy dep kino, teatr festivalideri ótip jatady. Sonyng bәri ne ýshin? Ne beredi ol bizding mәde­niyetimizge? Kәsiby maman retinde osyny týsindirip bere alasyz ba?

- Dýniyejýzinde jylyna jýzdegen, myndaghan kinofestivalider ótedi. Europanyng әr qalasynda bir maqsatty dittegen birnesheui ótedi. Atap aitamyn, maqsaty bar. Biraq, bayqauymsha, bizdegi onday sharalardyng keybiri tek «ótkizdik» degen ataq ýshin ghana úiymdas­ty­rylatyn siyaqty. Mәselen, ekshn-filimder festivali. Bizde ekshn-filimder buda-budasymen týsirilip jatyr ma? Timur mening jaqyn jolda­sym, qúrmetteymin. Birge júmys ta istegenbiz. Óte kәsipqoy maman. Kezinde «Qazaqfilimnin» dәlizinde syzbala­ryn kóterip jýretin jigitti kabiynetten kabiynetke qualaushy edi. Endi aldyna qyzyl kilem jayyp әbiger. Men onyng jetistikke jetkenine quanyshtymyn. Timur óz otandastaryng qúrmetteui ýshin jat júrtty moyyndatuyng kerek ekenin taghy bir dәleldedi. 

Festivali, bayqau degender jas­tar­dyng baghyn ashu ýshin, kәsiby dengey­di kóteru, janany ýirenu ýshin úiym­dastyryluy kerek. Shyn jetistigindi kórsetip beredi. Festivali degen toy emes. Búl júmys sharasy. Eng manyz­dysy ol jeke adamdardyng jeke jú­my­sy bolmay, memleketke qyzmet etui kerek. 

- Siz qanshama jyl shetel­de, atap aitqanda Siriya, Yor­daniya sekildi islam elderinde ómir sýrdiniz. Shette ómir sýrgen adam eldegi adamnan góri elin, Otanyn әldeqayda kenirek tanityny sózsiz. Sol jat elde ómir sýrgen kezderinizde, Qazaq eli, Qazaqstan jayly ne oy týidiniz? Bizding ózge elderden qay qyrymyz artyq, qay jaghy­nan bizge qarnynyz ashty? Elge qayta kelgen song qanday sezimde boldynyz? Qaytadan shekara asyp ketkiniz kele me, әlde qanday da bolsa osy elde sýieginizding qalghanyn qalaysyz ba?

- Eshqayda ketpeymin, ketpek te emespin. Búl - mening jerim, men óz ýiim­de jýrmin. Esimde, AQSh-ta ómir sýrgen bir jylymda óng men týs arasyndaghyday kýy keshtim. Araladym, tanystym, oqu-shoqumen ainalystym, Al odan son... odan song tughan topyraqty ansay bastadym. Tanystarymnan elde jýrgende qyzygha qoymaghan «Tamasha­nyn» beynetaspasyn joldaudy ótin­dim. Kórip otyryp aghyl-tegil jylay­myn. Kórshi túratyn qap-qara jigitter bayqap qalyp «Ne kórip otyrsyn? Spek­takli me?» dep súraydy. «IYә, soghan úqsas dýniye» deymin. Olar «A, spektakli bolsa tragediya ghoy» dep dolbarlaydy. «Joq, әzil-ospaq» de­sem, antarylyp qalady: «Onda nege jylaysyn?». «Búl qara yumor» dep» qútylamyn. «Tamashanyn» ne ekenin olargha qaytip úqtyrayyn? Taghy jarty jyldan song dostaryma dombyra men kýiler salyp jiberu turaly ótinish jasadym. Bólmemde otyryp alyp tynqyldata beretinmin. Aqyry «Ala­tau» men «Kishkentaydy» naqyshyna keltirip oryndaytyn dәrejege jettim. Áriyne, Qarshygha nemese Aygýl Ýlken­baevamen salystyrugha kelmes, biraq ýidegiler auzyn ashyp otyryp tynday­tyn... 

Al arab elderine men mәmlýkter men Beybarysqa qatysty derek jinau ýshin bardym, din tarihymen tanysu turaly jeke maqsatym da bar edi. Ol sapardyng paydasy kóp boldy. Kóp jer­di araladym, qúm arasyndaghy mәm­lýk bekinisteri ýiindilerining many­na qondym, qasiyetti jerlermen tanys­tym. Ne ýshin deysiz ghoy? Men internet arqyly alynghan bilimdi moyynda­maymyn. Qolmen ústap, kózben kórgen­ge, dereknamashylar auzynan estigenge ghana senemin. Mәmlýktanushylarmen, beybarystanushylarmen, imamdar­men, pravoslav poptarymen, evrey ravvinderimen, qarilarmen tikeley sóilestim. Hristiandyq, iudey, islam dinining shynayy maghynasyn úqqanday boldym, әri jýreginde Qúdayy bar jandargha qúrmetim artty. Qúday jo­lyna shyndap týsken pendeler Jarat­qangha degen mahabbatyn jarnamalap, Ony Meniki, Seniki dep bólmeydi eken. Búl jaghynan ýirenerimiz әli kóp, biz endi ghana meshit sala bastaghan elmiz. Bizde meshit kóp, bәri su jana. Biraq búl - jartylay ghana jetistik. Eng basty­sy, ol jerde kim uaghyz aitatynynda. 

- Ángimenizge raqmet.

Alashqa aitar datym...

Abaydyng zamanynan beri jan dýniyemiz esh ózgermegenine kýiinemin. Abay qazaqty jalqau, maqtanshaq, qynyr, qaranghy, ekijýzdi, shyrt etpe, keudemsoq etip sipattady emes pe... Osy ýshin Abaydy kim jaqsy kórip edi? Qazaq tek maqtaghandy jaqsy kóredi. Aytyndarshy, ne ózgerdi? Shyn kelbetimiz sol bolsa nege men de qazaghym turaly ashynyp sóilemeuim kerek? Ana balasyn búzyqtyghy ýshin úrghanda, qaysysynyng jany qattyraq auyrady? Áke úlyn masqara isi ýshin sógip jatqanda, qaysysy qattyraq úyalyp, namystanady? Keyde qatty aitatynym ras, biraq sol sózderimning astaryna ýnilsin...

Avtor: Mәriyam ÁBSATTAR

"Alash ainasy" gazeti