- Ермек аға, өзіңізбен әңгімелесер алдында мен мүмкіндігінше сіздің бұрын баспасөздерге берген сұхбат­та­рыңызды оқып, болмысы­ңыз­ды танытарлық біршама мағлұмат алдым. Көп нәрсені ашық айтыпсыз, ашына айтыпсыз. Үстірт қараған адам бәлкім, «қазақты сонша жерге ұрып, тықсырғаны несі?» деуі мүмкін, бірақ мен, керісінше ұлы Абай атамыздың «қалың елім, қазағым, қайран жұр­тым» деп сырт кейіпте қазаққа ұрысқандай болғанымен, ар жағынан жылап тұрған, жаны күйіп, шырқырап тұрған бол­мы­сына ұқсастықты көрдім сізден. Фильмдеріңіздің де атауы «Келін», «Шал», енді түсіргелі жатқан «Кенже», яғни, қазақ үшін - киелі ұғым­­дар. Олай болса, әңгіме­міз­ді қазақ деген ұлтымыз жайынан бастасақ. Қазіргі біздің болмысымыз қандай осы? Біз кімбіз қазір? Сіз мәселен, (сұхбатыңызда) қазақ ұлтының болашағына күмәнмен қарайтыныңызды айтып қалыпсыз. Сонда расын­да, біздің алдымызда бір жылт еткен сәуленің қалмағаны ма?

- Ермек аға, өзіңізбен әңгімелесер алдында мен мүмкіндігінше сіздің бұрын баспасөздерге берген сұхбат­та­рыңызды оқып, болмысы­ңыз­ды танытарлық біршама мағлұмат алдым. Көп нәрсені ашық айтыпсыз, ашына айтыпсыз. Үстірт қараған адам бәлкім, «қазақты сонша жерге ұрып, тықсырғаны несі?» деуі мүмкін, бірақ мен, керісінше ұлы Абай атамыздың «қалың елім, қазағым, қайран жұр­тым» деп сырт кейіпте қазаққа ұрысқандай болғанымен, ар жағынан жылап тұрған, жаны күйіп, шырқырап тұрған бол­мы­сына ұқсастықты көрдім сізден. Фильмдеріңіздің де атауы «Келін», «Шал», енді түсіргелі жатқан «Кенже», яғни, қазақ үшін - киелі ұғым­­дар. Олай болса, әңгіме­міз­ді қазақ деген ұлтымыз жайынан бастасақ. Қазіргі біздің болмысымыз қандай осы? Біз кімбіз қазір? Сіз мәселен, (сұхбатыңызда) қазақ ұлтының болашағына күмәнмен қарайтыныңызды айтып қалыпсыз. Сонда расын­да, біздің алдымызда бір жылт еткен сәуленің қалмағаны ма?

- Иә, бет-жүзіңе қарамай тік сөй­лей­тінім бар, оған хақым да бар деп ойлаймын. Бірақ мен өзіме сұрақ қо­йыл­ғанда ғана пікір айтамын, өз бе­тім­ше ештеңеге араласпаймын. Оның үстіне Еуропа, АҚШ, Таяу Шығыста біраз жыл тұрғандықтан, өзіміздегі жағдайды өзге елдермен салыстыра да аламын. Ол таразылауым көбіне біздің пайдамызға емес. Сондықтан мен өзгені өкпелету үшін емес, өз өк­пем­ді айту үшін жақ ашамын. Осындай бай елде тұрып кедейлердің болуы өзегімді өртейді. Кәрі қойдың жасын­дай ғұмыры қалған қарттарымыздың тек зейнетақыға күнелтетіні өкінтеді. Олар бұл өмірде еш жақсылық көрме­ді. Қилы заманда өмірге келді, ескі киімнің өзін лақтырып тастай алмай, жамап киді олар. Өзім де ағаларымнан қалғанды сүйретіп жүріп өстім. 

Абайдың заманынан бері жан дүниеміз еш өзгермегеніне күйінемін. Абай қазақты жалқау, мақтаншақ, қыңыр, қараңғы, екіжүзді, шыр етпе, кеудемсоқ етіп сипаттады емес пе... Осы үшін Абайды кім жақсы көріп еді? Қазақ тек мақтағанды жақсы көреді. Айтыңдаршы, не өзгерді? Шын келбе­ті­міз сол болса неге мен де қазағым туралы ашынып сөйлемеуім керек? Ана баласын бұзықтығы үшін ұрғанда, қайсысының жаны қаттырақ ауырады? Әке ұлын масқара ісі үшін сөгіп жатқанда, қайсысы қаттырақ ұялып, намыстанады? Кейде қатты айтатыным рас, бірақ сол сөздерімнің астарына үңілсін...

- Сіздіңше, қазіргі көзі тірілерден ұлт зиялысы деп кімдерді атай аламыз? Жалпы, зиялы деген қандай болуы керек? Алаш зиялылары жай­лы не ойлайсыз? Сол секілді көзі кеткен біздің қадірлілерімізден қай толқын­ды, кімдерді жоқтайсыз? Кім жетіспейді мына қоғамға, Абай ма, Әлихан ба, болмаса өткендер өтті, бізге тіпті жаңаша зиялы топ керек пе? Ол қандай болуы керек? Тілі, діні, менталитеті қандай құндылықтарға құрылғаны абзал?

- Жақсылар бар. Бірақ өте аз. Көзі тірілерден Герольд Бельгерді мысал ете аламын. Қазақ әдебиетіне Гера аға сынды еңбек сіңірген адамдар аз. Әзірге оны түсінбейміз, қадірлемейміз, ал уақыты келгенде басымызды ұр­ғылап: «Қандай алтын адам еді! Бағаламаппыз ғой. Байғұстың өмірі тар пәтерде өтіпті ғой, кітаптары мен жазбаларын қояр жер таппай қина­лып­ты...» деп байбалам саламыз әлі-ақ. Етіміз үйреніп кеткен ескі әуен бұл. Ал о дүниелік болғандардан өзім араласқан Қал-ағаңды айтар едім. Ол тек асқан білімдар адам ғана емес, өмірге мысқылмен қарай алатын азамат еді. Ең бастысы, өзіне де сын­мен қарай алатын. Ал біз қазір өзімізді тым жоғары бағалаймыз, асыл болмы­сымызға сын айтқанның сағын сын­дыр­ғанша тынбаймыз. Жарасқан Әб­ді­рашевпен де жақсы араластым. Қа­зақ­тың маңдайына біткен ең қор­ған­сыз, ең ақжарқын, ең шынайы, нағыз ақындардың соңғыларының бірі сол шығар. Оралхан Бөкей. Ол кісімен болған әңгімелеріміз есіме түссе, жаным жылып сала береді. Құдай бер­ген қаламгер еді. Ал Ақселеу Сейдім­беков екеуміз Жазушылар одағының бір кабинетінде отырдық: Шәкәрім, Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет, Міржақып­тарды аудардық. Білімдар азамат еді, екеуміз жиі айтысып қалатынбыз. Тіпті айғайласқан да кездеріміз болды. Бірақ, бұл айғайдың мақсаты игі еді. Қазіргідей бетжыртыс емес... Біз «қай­сымыздың бабамыз керемет болды, қайсымыздың қанымыз таза, қайсы­мыз­дың марқұмдарымыз мықты?» деген сынды ұсақ-түйекке бас қатыр­майтынбыз. Біздің пікірталастың өресі басқа еді. Сайын аға да, өз туысым Баққожа Мұқай да, Камал және Сағат ағалар, Сейдахмет аға. Бәрі есімде. Шынайы азаматтар еді. Қазір ондай тектілер аз... Зиялы атанып жүрген­деріміздің сапасы түсіп кетті. Алашор­далық арыстармен салыстыруға кел­мейді: дүниетанымдары тар, білімі таяз, тәуекелшілдік жоқ. Алаштықтар қазақтың қасиетті гендік кодын, тегін, рухын сақтаған лек еді. Таңдаулылар. Олардың ұлы миссиясы да, ұлы қасі­реті де осында. Мұны өздері де білген. Сондықтан қазіргілер туралы сөз шығындамайын, әйтпесе, талай­дың шамына шоқ түсірермін. Керегі не? Мен «бәрі жаман» дегеннен бірдеңе өзгере ме? Мұны бәрі көріп те, біліп те жүр. Мәдениетіміз үлкен дағдарысқа ұшыраған. Шынайы мәдени шараға араласқың келеді... жоқ! Жарамсақ жиындар, адам ұялатын отырыстар. Бұл - табиғи құбылыс, себебі мәдениет шынайы өмірден оқшауланып кете алмайды, ол да заман теліген арсыз ережелердің жетегіне ереді. Қазір - тобырға үміт артқан кезең. Адамдар­дың миын өшіріп, сезімін ғана қалдыр­ған. Инстинктерін күшейткен. 

Абай дейсіз. Қайдағы, Абай? Абай да, Әлихан мен Мұстафа да қазіргі заманға тап болса, өмір сүре алмас еді. Оларды кім тыңдасын? Біздің өмір - бәрі сатылатын, бәрі сатып алынатын қара базар. Шуыл күшті, жалқылардың үнін көміп кетеді. Сондықтан менің істеп жүргенімді шок терапиясы десе болар. Ол ауыртады, бірақ амал не, адамдарды селт еткізудің басқа амалы қалмады. Ал бізде бәрі керемет деп, көптің әніне қосылып кетуге арым жібермейді. 

- Сіз режиссерлікке келместен бұрын журналист те, медиа саласында басшы да болдыңыз, сонымен қатар шығармашылықты қатар алып жүріп, «Прелюдия», «Тамга», «Мамлюк» секілді кітаптар мен «Әбілқайыр хан», «Мұстафа Шоқай», «Сіз кімсіз, Ка мырза?» сынды фильмдердің сцена­рий­лерін жаздыңыз. Соңында барып бай тәжірибемен киноға келдіңіз. Әңгімемізді қазақ киносына ойыстырсақ, «киномыз алға дамып жатыр» дейді кейбір киногерлеріміз, бірақ көріп отырған фильмде­ріміздің сиқы: бірінде қазақ - алқаш, екіншісінде - жетім балалар үйінен шыққан мүсәпір қыз, үшіншісі - киіз үйден әлі шықпаған байырғы қазақ. Таптаурын сценарийлер. Шын мәнінде, бүгінгі қазақ басқа ғой: олигарх, бірі - діндар, тағысын тағы. Ендеше, неге біз ел байлығын сатып, шетел асып кеткен мырзалар жайлы неге түсірмейміз? Немесе «аңқау елдің арамза молдалары» жайлы неге түсірмейміз? Қорқамыз ба? Кімнен? Әлде өреміз жетпей ме?

- Киномызды қазір бәрі езіп жа­тыр, сондықтан мен ештеңе де айтпай-ақ қояйын. Бұл жайлы өз пікірім бар: жеткен жетістік те бар, бірақ бәрі кер­е­мет емес. Шиеленіскен шаруа же­терлік. Алайда бір нәрсені ашып айта аламын. Елдің бәрі шетелге қа­шып жатқанда менің шетелден ора­луым­ның да себебі сонда. Өзіме жайлы жұмыс, жақсы өмір ұсынған жат мемлекетте тып-тыныш жата беруіме болар еді. Киноны ол жақта да түсіруге болады. Біреуге өз дүниетаны­мымды таңып, үйреткім келмейді. Тек өз күмәнімді ортаға саламын. Ойыммен бөлісемін. Содан үндестік тапқан адам не істеу керектігін өзі түсінеді. Менімен тілдескеннен кейін біліктілік іздесе, әлемді, өзін зерттей бастаса, кейбіреу­лердің жалдамалы пиар-менеджер­лері арқылы таңған тақырыптарды қо­ңырсытуын қойса... Бір сөзбен айт­қан­да тоқтаса, ойланса, маған сол жет­кі­лікті. Асқазан, жүрек, бөксенің қайсысы маңыздырақ екенін өзі таңдасын. 

- Осы, жыл сайын бәленнің атындағы, түгеннің атындағы деп кино, театр фестивальдері өтіп жатады. Соның бәрі не үшін? Не береді ол біздің мәде­ниетімізге? Кәсіби маман ретінде осыны түсіндіріп бере аласыз ба?

- Дүниежүзінде жылына жүздеген, мыңдаған кинофестивальдер өтеді. Еуропаның әр қаласында бір мақсатты діттеген бірнешеуі өтеді. Атап айтамын, мақсаты бар. Бірақ, байқауымша, біздегі ондай шаралардың кейбірі тек «өткіздік» деген атақ үшін ғана ұйымдас­ты­рылатын сияқты. Мәселен, экшн-фильмдер фестивалі. Бізде экшн-фильмдер буда-будасымен түсіріліп жатыр ма? Тимур менің жақын жолда­сым, құрметтеймін. Бірге жұмыс та істегенбіз. Өте кәсіпқой маман. Кезінде «Қазақфильмнің» дәлізінде сызбала­рын көтеріп жүретін жігітті кабинеттен кабинетке қуалаушы еді. Енді алдына қызыл кілем жайып әбігер. Мен оның жетістікке жеткеніне қуаныштымын. Тимур өз отандастарың құрметтеуі үшін жат жұртты мойындатуың керек екенін тағы бір дәлелдеді. 

Фестиваль, байқау дегендер жас­тар­дың бағын ашу үшін, кәсіби деңгей­ді көтеру, жаңаны үйрену үшін ұйым­дастырылуы керек. Шын жетістігіңді көрсетіп береді. Фестиваль деген той емес. Бұл жұмыс шарасы. Ең маңыз­дысы ол жеке адамдардың жеке жұ­мы­сы болмай, мемлекетке қызмет етуі керек. 

- Сіз қаншама жыл шетел­де, атап айтқанда Сирия, Йор­дания секілді ислам елдерінде өмір сүрдіңіз. Шетте өмір сүрген адам елдегі адамнан гөрі елін, Отанын әлдеқайда кеңірек танитыны сөзсіз. Сол жат елде өмір сүрген кездеріңізде, Қазақ елі, Қазақстан жайлы не ой түйдіңіз? Біздің өзге елдерден қай қырымыз артық, қай жағы­нан бізге қарныңыз ашты? Елге қайта келген соң қандай сезімде болдыңыз? Қайтадан шекара асып кеткіңіз келе ме, әлде қандай да болса осы елде сүйегіңіздің қалғанын қалайсыз ба?

- Ешқайда кетпеймін, кетпек те емеспін. Бұл - менің жерім, мен өз үйім­де жүрмін. Есімде, АҚШ-та өмір сүрген бір жылымда өң мен түс арасындағыдай күй кештім. Араладым, таныстым, оқу-шоқумен айналыстым, Ал одан соң... одан соң туған топырақты аңсай бастадым. Таныстарымнан елде жүргенде қызыға қоймаған «Тамаша­ның» бейнетаспасын жолдауды өтін­дім. Көріп отырып ағыл-тегіл жылай­мын. Көрші тұратын қап-қара жігіттер байқап қалып «Не көріп отырсың? Спек­такль ме?» деп сұрайды. «Иә, соған ұқсас дүние» деймін. Олар «А, спектакль болса трагедия ғой» деп долбарлайды. «Жоқ, әзіл-оспақ» де­сем, аңтарылып қалады: «Онда неге жылайсың?». «Бұл қара юмор» деп» құтыламын. «Тамашаның» не екенін оларға қайтіп ұқтырайын? Тағы жарты жылдан соң достарыма домбыра мен күйлер салып жіберу туралы өтініш жасадым. Бөлмемде отырып алып тыңқылдата беретінмін. Ақыры «Ала­тау» мен «Кішкентайды» нақышына келтіріп орындайтын дәрежеге жеттім. Әрине, Қаршыға немесе Айгүл Үлкен­баевамен салыстыруға келмес, бірақ үйдегілер аузын ашып отырып тыңдай­тын... 

Ал араб елдеріне мен мәмлүктер мен Бейбарысқа қатысты дерек жинау үшін бардым, дін тарихымен танысу туралы жеке мақсатым да бар еді. Ол сапардың пайдасы көп болды. Көп жер­ді араладым, құм арасындағы мәм­лүк бекіністері үйінділерінің маңы­на қондым, қасиетті жерлермен таныс­тым. Не үшін дейсіз ғой? Мен интернет арқылы алынған білімді мойында­маймын. Қолмен ұстап, көзбен көрген­ге, дерекнамашылар аузынан естігенге ғана сенемін. Мәмлүктанушылармен, бейбарыстанушылармен, имамдар­мен, православ поптарымен, еврей раввиндерімен, қарилармен тікелей сөйлестім. Христиандық, иудей, ислам дінінің шынайы мағынасын ұққандай болдым, әрі жүрегінде Құдайы бар жандарға құрметім артты. Құдай жо­лына шындап түскен пенделер Жарат­қанға деген махаббатын жарнамалап, Оны Менікі, Сенікі деп бөлмейді екен. Бұл жағынан үйренеріміз әлі көп, біз енді ғана мешіт сала бастаған елміз. Бізде мешіт көп, бәрі су жаңа. Бірақ бұл - жартылай ғана жетістік. Ең басты­сы, ол жерде кім уағыз айтатынында. 

- Әңгімеңізге рақмет.

Алашқа айтар датым...

Абайдың заманынан бері жан дүниеміз еш өзгермегеніне күйінемін. Абай қазақты жалқау, мақтаншақ, қыңыр, қараңғы, екіжүзді, шырт етпе, кеудемсоқ етіп сипаттады емес пе... Осы үшін Абайды кім жақсы көріп еді? Қазақ тек мақтағанды жақсы көреді. Айтыңдаршы, не өзгерді? Шын келбетіміз сол болса неге мен де қазағым туралы ашынып сөйлемеуім керек? Ана баласын бұзықтығы үшін ұрғанда, қайсысының жаны қаттырақ ауырады? Әке ұлын масқара ісі үшін сөгіп жатқанда, қайсысы қаттырақ ұялып, намыстанады? Кейде қатты айтатыным рас, бірақ сол сөздерімнің астарына үңілсін...

Автор: Мәриям ӘБСАТТАР

"Алаш айнасы" газеті