* * *

Atam zamannan óstip ózdi-ózi birkelki túrmys keshken araku taypasynyng tirshiligi mine, dәl osy tústa ayaq asty tas-talqan boldy.

Ózen sulary janbyr tasqynynan keyin sabasyna týsip, egistikke túqym sebilip, kelesi meyramgha dayyndalyp jat­qan kez edi. Kósemning ýlken qyzy kórshi taypa kósemining ortanshy úlyna úzatylatyn bolyp, búl ólkede búryn-sondy bolyp kórmegen bir qyzyq duman bastalghaly túrghan. Ay tolysugha eki kýn qalghanda tanghy elen-alanda úiqydaghy qalyng lashyq nayzaghay shatyrynday bir ýnnen shoshyp oyanysty.

Kiyaku qarakólenkede lashyqtan jýgire shyqqan әkesin bayqap qaldy. Birtýrli kýnning shatyryna úqsanqyramaytyn ýnning ýs­ti-ýstine jiyilep bara jatqanyn, әldekimning atyn atap, qatty shynghyrghan әiel dauysyn estigende baryp, myltyq tarsylyn ajy­ratty. Áli sanagha jetip bolmaghan ýrey men tanyrqau qabat biy­lep, syrtqa qalay atyp shyqqanyn da sezgen joq. Ol tipti palima, banan aghashtarynyng ar jaghynan dýrkin-dýrkin búrqyldaghan ot-jalyn, týtinge de, "qabylan aulau" biyin biylegisi kelgendey, bir qolyn kókke kóterip, shalqaya qúlap bara jatqan engezerdey jau­yngerge de bey-jay qarap, túryp qalghan-dy. Kenet әl­dekimnin:

- Qashyndar! Atyp jatyr! - degen ashy aighayynan esin jiyp, qoryqqannan qaltyrap qoya berdi.

Ol endi adamdardyng nege qúlap jatqanyn, Kәri Qaban atan­ghan kórshi shaldyng omyrauyn nege qan juyp ketkenin birshama týsingendey boldy.

* * *

Atam zamannan óstip ózdi-ózi birkelki túrmys keshken araku taypasynyng tirshiligi mine, dәl osy tústa ayaq asty tas-talqan boldy.

Ózen sulary janbyr tasqynynan keyin sabasyna týsip, egistikke túqym sebilip, kelesi meyramgha dayyndalyp jat­qan kez edi. Kósemning ýlken qyzy kórshi taypa kósemining ortanshy úlyna úzatylatyn bolyp, búl ólkede búryn-sondy bolyp kórmegen bir qyzyq duman bastalghaly túrghan. Ay tolysugha eki kýn qalghanda tanghy elen-alanda úiqydaghy qalyng lashyq nayzaghay shatyrynday bir ýnnen shoshyp oyanysty.

Kiyaku qarakólenkede lashyqtan jýgire shyqqan әkesin bayqap qaldy. Birtýrli kýnning shatyryna úqsanqyramaytyn ýnning ýs­ti-ýstine jiyilep bara jatqanyn, әldekimning atyn atap, qatty shynghyrghan әiel dauysyn estigende baryp, myltyq tarsylyn ajy­ratty. Áli sanagha jetip bolmaghan ýrey men tanyrqau qabat biy­lep, syrtqa qalay atyp shyqqanyn da sezgen joq. Ol tipti palima, banan aghashtarynyng ar jaghynan dýrkin-dýrkin búrqyldaghan ot-jalyn, týtinge de, "qabylan aulau" biyin biylegisi kelgendey, bir qolyn kókke kóterip, shalqaya qúlap bara jatqan engezerdey jau­yngerge de bey-jay qarap, túryp qalghan-dy. Kenet әl­dekimnin:

- Qashyndar! Atyp jatyr! - degen ashy aighayynan esin jiyp, qoryqqannan qaltyrap qoya berdi.

Ol endi adamdardyng nege qúlap jatqanyn, Kәri Qaban atan­ghan kórshi shaldyng omyrauyn nege qan juyp ketkenin birshama týsingendey boldy.

U-shudyng arasynan: "Ózenge qashyndar, ózenge!" - degen aighay estiledi. Eki lashyqtyng ortasynda sileyip túryp qal­ghan Kiyaku qolynan júlqyp, sýirey jónelgen adamgha qarap ýlgirmese de, sheshesi ekenin birden tanyghan. Artyna taghy bir qaraghanda Ayrua kósemning sap-sau adamday jerge tizerlep shókkenin, sonan keyin tym ynghaysyz, dәl betimen gýrs etip qúlaghanyn kórdi.

- Ózenge, ózenge! - dep tynbay aighaylaydy әldekim.

Sheshesi ormangha kirgennen keyin de úzaq jýgirdi. Myltyq dauysy sayabyrlaghan kezde baryp, Kiyakudi bauyryna basqan kýii qalyng shyrmauyqtyng arasyna qúlay ketti. Qolyndaghy ortasynan synghan sholaq nayzasyn ontaylap, ainalasyna ashynghan annyng jýzindey jabayy qyzghanyshpen jauygha qaraydy. Kiyaku alghashqyda sheshesi ekeuinen basqa eshkim de aman qalmaghan shyghar dep oilaghan. Biraq olay bolmady. Kýn kóterile-aq tym-tyraqay bosyp ketken halyq bir-birlep bas qúrap, qaru asynghan erkekter birónkeylenip, shoghyrlana bastady. Kiyaku bútaq jyryp ketken tizesine japyraq japsyrdy.

- Kósem oqqa úshty, - dedi әkesi jandaryna kelip. - Denesin alyp shyghugha Sary jalghyz ketti.

Kiyaku sheshesining jýzine qaraghan joq. Birak qolynyng terlep qoya bergeninen jaghdayynyng jaqsy emes ekenin sezip túr.

Álden uaqytta myltyq dauysy gýrs ete qaldy. Býkil arakular "ah" degendey boldy. Kiyaku sheshesining sybyrlap siynghan dybysyn estidi. Ákesin de kórdi. Ákesi nayzasyn jerge shanshyp, qolyn artyna ústap, sabyr saqtap túr eken. Týrinen qorqynysh emes, maqtanysh tәrizdi birdene bayqalady. Kiyaku әmanda әkesining osy bir taymaytyn, sabyrly pishinin kórgende ózining qorqaqtyghyna úyalyp, qoryqpaugha da bolady eken ghoy dep oilap jәne osynysymen qauip-qaterden qútylyp ketetin bir amal tauyp túrghanday quanyp qalatyn.

Myltyq dauysy taghy da gýrs etti. Kiyaku kózin júmdy. Kózin júmyp, myltyq dauysyn estip túra berdi. Gýrs ete qalghanda "tiri" dep oilady. "Atyp jatqany - tiri kele jatqany. Tiri, sosyn atyp jatyr... "

Myltyq dauysy birese әldenege tirelip qalghanday, kelte tyq ete qalady da, birese qyzghan tasty sugha batyrghanday bir dybyspen úzaq zynyldaydy. Tanghy orman ishinen ýrikken qústardyng shuyly estildi. Kenet tasyr-túsyr qúlaqqa úrghanday sap tyiyldy. Kiyakudyn jýregi zu ete qaldy. "Óldi" degen oy sanasyn qaryp ótti. Sóitse de taghy bir ret atylmas pa eken degen dýdәmal ýmitpen demin ishine tartyp, túra bergen. Júrttyng әldenege guildep ketkenin estip, kózin ashyp qal­ghanda qarsy aldynda eki tizesine sýienip, teri búrshaqtap, entigip túrghan Sariydi kórdi. Kósem denesin jerge jatqyzypty. Janynda әkesi túr. Sary әkelgeni, basqa әkelgeni belgisiz, dәri salghan dorbalaryn, zikir salghanda kiyetin qauyrsyn kiyimderin, baraban, syldyrmaqtaryn qoltyghyna qysyp alypty.

Kiyakuding әkesi dereu kósemdi emdeuge kiristi. Kósemning ong jaq qabyrghasynyng astynan saulaghan qan әreng toqtady. Baqsy dә­ri-dәrmekterin jaqqannan keyin, syrtynan orap, tanyp tastady. Biraq kósem kózin ashqan joq. Óliktey sazaryp, súlq jatyr. Baqsy ortagha ot jaqtyryp, temeki tútatty. Jara ly kósemning al­dyna tizerley otyryp, aghashtyng bútaghyn auzyna tiygizip, budaqtatyp týtin shyghardy. Sodan keyin eki qolyn aiqastyryp, ký­ni­ren­gen dauyspen әndetip dúgha bastady. Kómekshi baqsylar dúghanyng songhy tarmaghyna qosylghanda Kiyakuding әkesi asqabaq qaby­ghy­nan jasalghan zikir keuegin qanghyrlatyp, kósemdi ainalyp, biyley jóneldi. Keuek qanghyryghy kýsheygen sayyn baqsynyng qiy­myly da shapshandap, birazdan keyin tipti kóz ilespey ketti. Jaghalay qorshaghan arakular kósem jýzine telmirip qarap qalghan.

Kósem kózin ashty. Tang bozynan arylyp, shyghar kýnning sәulesimen shynyltyrlana bastaghan kókshil aspangha qarap, úzaq jatty. Basyn búrdy, eshkimdi tanymaghan sekildi. Túrghysy kelip, úmtyla týsti de, betin tyrjityp, qaytadan kókshil aspangha qaraghan kýii jatyp qaldy.

- Órtep jatyr! - dedi kenet әldekim qyryldaghan ýnmen. El shoshynyp, kókke qarady. Aspangha lashyqtar túsynan budaq-budaq qoi týtin kóterildi.

Kiyakuding sonan keyin esinde qalghany - kósemdi zembilge salyp, úbap-shúbap, ózen boyymen kýnbatysqa - qalyng orman týkpirine ýdere kóshken qalyng top. Arttan izge týsken aq adamdardyng atqan myltyqtary alystan anda-sanda bir shanq etip, tónirekti dýr  silkindiredi. Orman ishi qalyndap, zәulim aghashtardyng basynan kýn sәulesi kórinbey, bir týrli, u-shusyz, qorqynyshty, qarakólenke shaqqa auysty. Kәri tabighat: "au, adamdar, mening erkimnen bólinip, óz betterinshe oy oilap, zang shygharyp, tirshilik qúryp ketkende bir-birine kórsetkendering osy ma, endeshe ózime qayta kel, erkindi ózime ber" degendey tylsym qúshaghyna qymtay týsti.

Dýniyede zúlymdyq ýshin jaratylghan qasaqana maqúlyqtar bar. Olardyng zúlymdyqtaryna eshkim "búl ne ýshin" dep súraq qoya almaydy. Olar óz mindetin atqarushylar sekildi; jylan shaghugha, piraniyalar talap jeuge, masalar auru taratugha mindetti. Kiyaku aq adamdardyng shabuylyn da osynday sebebin anyqtaudy qajet etpeytin oqighalardyng biri dep sanady. Onyng tek bar anyqtaghany - býkil elge týsken mynau qaterli jәit, zembilde jatqan úly kósem Ayruanyng da, әruaqty baqsylardyng da, jýrekjútqan jas batyr Kanatonyng da shamasynan tys. Bel tireytin sýienish joq, ýmit joq, túnghiyq bir týpsiz ýrey.

Shaldar da, әielder de ýn-týnsiz jylap keledi. Kósem әlsin-әlsin tala berdi. Qalyng júrt qayda ketip barady? Qay jerge baryp toqtaydy? Eshkim bilmeydi. Sonau oiyn-sauyq, toy, beybit kýnder, tuyp-ósken meken-júrt osynshalyq ghapyl, ghayyptan-ghayyp kózden bir-bir úshty.

Kýn enkeye arakular ózen jaghasyna toqtap, kósemdi zembilden tý­sirip, taypa basshylary kenes ótkizuge jinal­ghanda arttan Kana­to bastaghan jauyngerler de quyp jetken. Qalay ústaghandary bel­gisiz, shashy tikireygen, jaghynda tyrtyghy bar, engezerdey aq adamnyng qolyn artyna qayyryp baylap tastapty. Aq adam qantalaghan kózderimen alaq-júlaq etip, manayyna ýreylene qaraydy. Ka­nato tútqyndy ózen jaqtaghy aghash arasyna әkelip, qolyn sheshti. Sodan keyin shyramytqan adamday tútqynnyng boy-basyna kóz jýgirtip qarap aldy da, shetki jauyngerding baltasyn súrady.

Búlshyq etteri dir-dir etip, qolyndaghy aibaltasyn qysa ústap, tútqyngha taqay týsken Kanatony kórgen júrt ne istegeli túrghanyna týsinbey, tym-tyrys qadalyp, baghyp qalghan.

- Qanisher!! - dedi Kanato qúpiya birdene aityp túrghanday sybyrlap.

Tútqyn qolymen basyn qorghady. Biraq Kanato shapqan joq.

- Ústa! - dedi baltany úsynyp. Tútqyn týsingen joq.

- Ústa deymin!

Tútqyn alaq-júlaq etip, esi shyghyp, qoryqqanynan baltany ústady.

- Tanda! - dedi Kanato jauyngerlerdi qolymen kórsetip. Bizding zanymyz - jekpe-jek. Ýsh ret jenip shyqsan, basyna - bostandyq!

Biraq tútqyn múnyng birine týsingen joq. Óz tilinde birdene dep byldyrap, "artymnan úra ma" dep qauiptengendey tu syrtyna búrylyp qaray berdi.

Kanato ymdap týsindirdi. Tútqyngha qolyndaghy baltany kórsetip, odan keyin jauyngerlerdi kórsetip, jekpe-jekting qimyldaryn jasady.

- Tanda! - dedi taghy da. - Tanda bireumizdi!

Tútqyn týsine qaldy. Ýrey biylegen bet-әlpeti qalpyna týsip, shýnirek kózderinde zúlymdyq oidyng nyshany jylt ete qalghanday boldy. Biraq әlde de senbey, Kanatogha jaltaqtay berdi.

- Tanda!

Tútqyn bireudi oyatyp almayyn degendey ayaghynyng
úshynan ba­syp jauyngerler tobyn aralay bastady. Taghy da Kanatogha búryldy. Kanato basyn iyzedi. Tútqyn sodan keyin bo­yyn biylep, nyq basyp bardy da, shette túrghan
qayyqshy, aqsaq shaldy núsqady.

Jauyngerler abyrjyp, bir-birine qarady. Kanato da ýn-týnsiz anyrayyp túryp qalypty. Alpamsaday qayratty jigitting qalaysha kemtar shaldy tandaghanyna bәri de týsinbey túrghan sekildi.

- Men dayynmyn....

Shal belindegi sadaghy men qoramsasyn sheship, jerge qoydy da, qabaghyn týiip, qolyndaghy baltanyng jýzine qarady. Ol bir kezde maqtauly jauynger, әri anshy bolghan, biraq búl kýnde sol ataq-daqpyrttan basqa basynda eshtene qalmaghan kemtar shal ghana. Úrystyng bastalghanyn bildirip, barabandar dýnk ete qalghanda jauyngerler serpilip, sheginip ketti.

Tútqyn men shal bir-birine tesile qarap, jaqynday berdi. Tút­qyn búryn úmtylyp, baltasyn sermep qalghanda, shal qaghyp ýl­gir­di. Biraq әluetti qoldyng ekinshi soqqysyna shamasy jetken joq, moyynyn qiyp týsken balta izinen qan shapshyp, tomardyng ýs­tine qúlap týsti de, asa qinalmay, az-kem typyrshyp jatyp, jan tapsyrdy.

Tútqyn aiqastyng tym tez bitkenine quanghanday sóleket yrjiya kýlip, manayyna qarady. Sodan keyin taghy bir әlsizdi tandap alghysy kelip, qorshaghan topty kózimen alaq-júlaq tintip, jaghalay bastady.

- Toqta! - dedi Kanato qolyn kóterip. - Qangha qan!

Ortagha shybyqtay mayysqan taldyrmash jas jigit shyqty. Sazarghan jýzinen iә ýreydin, iә qayghynyng belgisi bilinbeydi. Ýn-týnsiz baltasyn kezep túra qaldy. Baraban dýnk etti.

Tútqyn qangha qúnyqqanday, qútyryna tap berdi. Jas jigit jalt búryldy. Jәne jattyghu jasap jýrgendey, aldyn ala boljap, asyqpay, emin-erkin jaltardy. Ekinshi, ýshinshi soqqylardy da darytpady.

Tútqyn endi esi shygha ýreylenip, ondy-soldy sermey týsti. Biraq jas jigit qaru júmsaghan joq, tútqynnyng zәresin alyp, soqqylaryn darytpay, on-onay jaltaryp kete berdi.

Tútqyn óletinin shyn sezdi. Jylaghany, iә kýlgeni ekeni belgisiz - kenk-kenk etip, janúshyrghan qimylmen qúr auany tilgilep júr. Eki-ýsh ret etpetinen qúlady.

Kenet amaly tausylyp, qalshyldap túryp qaldy da, baltany tastay salyp, ózenge qaray túra qashty. Eshkim qughan joq. Tútqyn ózenge qoyyp ketti. Sol mezette-aq jantýrshiktire shynghyryp, jaghagha qayta úmtyldy. Shyghyp ýlgirmedi, jantalasyp, qarmanyp jatyp, әlden uaqytta ýni óshti.

Arakular jaghagha kelgende, qan jayylghan su arasynan tútqynnyng agharandaghan sýiegin ghana kórdi. Bir-ekili piraniyalar (jyrtqysh balyqtar) jelke túsynda jalbyraghan qyzyl etin júlyp ketip jatty.

Arakular keyin qaytty. Jas jigit tomar ýstinde jatqan әkesining óligine ýn-týnsiz ýnilip, úzaq túrdy.

Arakular kóp qyrylghandyqtan, әri ólikterding bәri dalada qalghandyqtan, búrynghysha qasiyettep, qaraly biymen joralghy jasap, jerleuge múrsha bolghan joq. Ólimning bәri de jangha batatyn ghapyl ólim. Biraq solardyng bәrinen de Kiyakuge, Kiyakuding sheshesi men әkesine qatty batqany - Saridyng ólimi. Jalghyz ózi kósem denesin alyp shyqqanda jaughan oqtyng biri darymay, aman shyqqan Saridyng әldeqalay qanghyghan oqtan qaza tabuy eshqashanda orny tolmas ókinish boldy.

Qaranghy, syz ormanda týnep shyqqan qalyng el tang •saz bere taghy da jolgha shyqty.

Áldeqanday jalpaq ózenning arghy betine ótkennen keyin, úzaq joldan tityqtaghan arakular qonys tebu maqsatymen lashyqtar túrghyza bastaghan. Biraq adam balasy ayaghyn baspaghan búl ólkede shektey shúbatylghan aidahar men alligatorlardan basqa maqúlyq kezdesken joq. Ýsh adamdy kelgen kýni jylan shaghyp óltirdi. Balyqqa, angha ketken erkekter birneshe kýn qatarynan qúrqol qaytty. Ashtyq bastaldy. Shópting tamyryn talshyq etken arakular shetterinen kýp bolyp isinip ketti.

Aqyry uayymnan qúsa bolghan jaraly kósem ay tolysqan kýni u iship óldi de, taypanyng qalghan basshylary kenes ótkizip, tirshilikke qolaysyz, qayyrsyz jerden kóshu kerek degen baylamgha keldi. Kelesi kýni lashyqtaryn órtep, kósemning sýiegin zembilge salyp, qalyng el taghy da ýdere kóshti. Búl bir tiri jandy tirshilikten týnildirgen, dúshpannyng basyna tilemeytin, ómiri esten ketpes, beynetti kýnder edi.

Bala-shaghasymen úbap-shúbap, azyp-tozghan arakular taghy da birneshe kýn jol jýrip, әldeqanday beytanys taudyng etegine toqtady da, sol aragha birjola qonys tepti. Baspanalar túrghyzyldy. Qaraly biyler birneshe kýnge sozylyp, kósemning sýiegi jerlendi.

Kýnder ótti. Kýn ótken sayyn jana qonystyng jayly oryn eke­ni sezile bastady. El esin jiyp, kýndelikti әdet-ghúryp, diny jo­ralghylar qalypqa týsti. Jýrekjútqan Kanato kósem bolyp say­landy. Baqsylar búrynghysha kýn batar aldynda otty qorshap, te­meki týtinin búrqyratyp jyn-periler ruhyn qualap, pe­rish­telerden shapaghat tileytin boldy. Erkekter maska jasap, әielder toy nanyn pisirip, tәtti susyn dayyndap, tolyq ay meyramyna әzirlene bastady. Tek Kiyakudyng әkesi ghana әdetten tayyp, eki-ýsh ret orman taudy aralap qaytqannan keyin, qaytyp alys sapargha attanghan joq. Kýn sayyn zikir salyp, aurulardy emdeydi. Týni boyy lashyq ishin kók týtin qylyp, shóp qaynatyp, dәri jasaydy.

Ákesining lashyq ishinde tәuiptik qúryp, qansha uaqyt sarghayghany esinde joq. Úzaqqa sozylghan janbyr tasqyny ayaqtalyp, balyqshylar sýngi, aularyn qayyqqa tiyep, jolgha da­yyndalyp jatqanda әkesi ózining kómekshileri bolyp sanalatyn alty baqsyny lashyghyna jinap aldy.

- Arakudyng ataqty alty baqsysy, - dedi ol týregep túryp, asyqpay temeki týtinin búrqyratyp. - Jaratushy kuә, arakular ómir boyy ózgege qiyanat qylyp kórgen joq, biraq ózining kórgeni ómir-baqy qiyanat.

Araku әdildikpen birge jaralghan. Ádildik ólgen kýni qosa ólmek... Endeshe dýniyede әdildik joq, sol sebepti biz de ólmekpiz!.. (Alty baqsy otqa telmirgen jýzderin kóterip, ýlken baqsygha ta­nyr­qay qarady). Aq adamdar ata meken júrtymyzdan quyp shyghyp, jan baspaghan menireu, batpaqty ormangha tyqty. Batyr úl­dary­myzdy óltirdi. Araku taypasynyng atam zamanghy asyl qoyma­sy jau qolynda. Biraq mening aitarym - ol emes... Araku júrtyna keseldi dert jabysty... Júqpaly dert!!! (Zәreleri úshqan baqsylar oryndarynan atyp-atyp túrdy). Ol lashyqtardy órtep, qonys audaryp qútylatyn dert emes... Men kósem ólgen batpaqty ormannyng neghylghan jer ekenin endi bildim. Ol - jyn-periler ruhy jaylaghan indet ordasy. Bizge indet tarady. Búl - óte bayau taraytyn, úrpaqtan úrpaqqa júghatyn, qaterli indet. Araku ýshin búdan qaterli jau qalghan joq... Araku taypasyn osy kýnge deyin kósemder men batyrlar ghana jan berisip, jau qolynan aman alyp kelip edi. Endi myna jaudan qalyng eldi saqtap qalu esh­qanday kósemning de, batyrdyng da qolynan kelmeydi. Olardyng eshqaysysy da saqtap qala almaydy. Tek biz ghana, myna biz ghana saqtap qala aluymyz mýmkin. Ei, ataqty alty baqsy! Endigi bar ýmit bizding moynymyzda... Men barlyq ormandy, tau-tasty kezip, kiyeli shóp izdedim. Osy indetke shipa bolar ózim biletin bir shópti taba almadym. Ol shópting Kýn mekeni - qasiyetti jasyl kólding manayynda, tau eteginde ósetinin jaqsy bilem. Endigi sheshim sol eski meken júrttan shóp dәri әkelu. Jaratushydan jaqsylyq bolyp, tiri oralsaq, araku elining baghy ashylar. Ózimning kishkene úlymdy ala baram... Dәri jasaudy osyghan ýiretem... Kiyeli qúpiya balagha ghana qalatyn múra... Áytpese dua qashady. Araku ýshin jan pida!

- Jan pida! - dedi baqsylar bir auyzdan. Ákesi Kiyakudy qasyna shaqyryp, otqa qaratyp otyrghyzdy.

- Bir ýmitim - osy úlym. Mendegi barlyq qasiyet, kie osyghan qalmaq... Býginnen bastap mening jalghyz úlym Kiyakudy arakudyng segizinshi baqsysy dep bilinder.

Baqsylar otty qorshap, tizerlep otyrdy. Ákesi ottan janyp jatqan bútaqty kóterdi de:

- Ant ber! - dedi Kiyakudyng qolyna ústatyp jatyp.

Kiyaku ne derin bilmey, jaltaqtap әkesine qarady.

- Men, araku taypasynan shyqqan Úly baqsy Choro balasy - Kiyaku... - dedi әkesi aibarly, biyik ýnmen auzyna sóz salyp.

- Men araku taypasynan shyqqan Úly baqsy Choro balasy Kiyaku, - dep qaytalady Kiyaku.

- Araku júrty ýshin qúrbandyqqa әzirmin!

- Araku júrty ýshin qúrbandyqqa әzirmin!

- Býkil baqsylyq ghúmyrymdy...

- Býkil baqsylyq ghúmyrymdy...

- Arakulargha arnaymyn.

- Arakulargha arnaymyn!

Ákesi ekinshi qolyndaghy temeki tolghan qamys keuegine ot saldy da Kiyakudyng auzyna taqap:

- Bir sor! - dedi.

Kiyaku soryp qaldy da, qaqalyp-shashalyp, sheginip ketti. Qalghan baqsylar da temeki týtininen bir-bir soryp, otty qorshap, jaqsylyq ruhyna minәjat qylyp, dúgha oqydy. Bәri de Choro úly Kiyakudy araku taypasynyng segiz baqsysynyng biri dep moyyndady.

Sol týni әkesi Kiyakuge kiyeli shópten dәri aludyng jolyn ýiretti. (Áriyne, elu jyl ótken aralyqta osynau qúpiya ósiyetti qansha tyryssa da eske týsire almas edi. Biraq әkesining qúlaghyna sybyrlap:

- Úmytpa, shipa dәrini jasaudy dýniyede eki-aq adam biledi. Biri - Úly baqsy Choro. Ekinshisi - onyng kishi úly Kiyaku, - degen sózi әli esinde). Tang ata segiz baqsy moyyndaryna dorbalaryn baylap, qaru-jaraqtaryn asynyp, aruaqtardan medet súrap, jolgha attandy.

Ózenning aghysymen tómen jýzip, sәske shamasynda jaghagha toqtap, búlar qayyqty japyraqtarmen jauyp, jasyrghannan keyin, jabayy shoshqalar salghan jolmen keshke deyin jýrip, alasa taugha shyqty.

Kýn әuedegi búlttardy qyzyl ala núrgha boyap, batyp barady. Alystan múnartqan kóshkil túman birte-birte ymyrt qúshaghyna sinip, kýngirt tartty.

Kenet ayaq astynan nóser tópep qúiyp ketti de, jolaushylar tau irgesindegi ýngirge tyghyldy.

- Ótkinshi janbyr, - dedi baqsylardyng biri, - jel aidap barady.

Biraq janbyr basylghan joq. Tynymsyz shaqyrghan baqalardyng shyryly men alligatorlardyng kýrkiregen qorqynyshty ýnderin, alystan talyp jetken qúlama sudyng sarylyn estip, týni boyy otyrugha tura keldi. Elen-alanda túrghan baqsylar jalghyz ayaq jolmen kýn shygha ózen jiyegine jetti. Odan keyin әldekim tyghyp ketken qayyqqa otyryp, qúlama sugha deyin jýzdi. Kelesi kýni tasqa órmelep, taudyng arghy betine ótip, ózen jaghasyna týnedi.

Tang ata qalyng orman ishindegi әldeqanday, ang jýrmegen eski sýrleuge týsip, esh jerge ayaldamastan týs aughanda araku taypasy jaylaghan ólkening shekarasyna kirdi.

Ómiri jaryq kórmegen týnek jynys setinep, kýn sәulesi nú­ryn tókken ashyq aspandy, jemis aghashtary samsaghan mәueli, kó­gil­dir, kónildi bir ólke bastaldy. Ayaq basqan sayyn pisken banan, janghaq, papay, mango jemisteri kózge úrady. Shuyldaghan qús­tar ýni, totyqústardyng barqyldaghan túrpayy dauystary erekshe quanyshty birdeneni bildirip túrghanday, toy bolardaghy dabyra-shu­gha úqsap túr. Aghash bastarynda otyrghan úzyn jýndi baqyrauyq may­myldar jolaushylargha birtýrli únatpaghan әri múndy pishinmen bey-jay qarap, jandaryna taqay týskende jylan shaghyp alghanday oqys yrghyp, ormandy bastaryna kótere shulap, tym-tyraqay qashady. Al odan әri tym biyikte otyrghan kishkentay, úzyn qúi­ryq, tyqyr maymyldar bútaqtan bútaqqa sekirip, búlardyng son­darynan erip, ysqyryp, janghaq, jemis laqtyryp, ózderinshe qua­laghan bolady. Adamdar úzap ketkende óz isterining nәtiyjesine qua­nysh bildirgendey kýlkige úqsas shiqyldaghan bir dybystar shygharady.

Jolaushylar saqtyq ýshin sýrleuden búrylyp, qaranghy týskenshe jolsyzben jýrdi. Týnning bir uaghynda olar jolay tergen jemis-jiydektermen tamaqtanyp, kóz shyrymdaryn alu ýshin kók shópke qaz-qatar jayghasty.

Kelesi sәske týste búlar mejeli jerge jetip toqtady. Búl taudyng tegistelgen qyrat tәrizdi dónes irgesi eken. Kiyaku Kýn mekeni bolghan kiyeli kóli qaysy eken dep manayyna qansha qarasa da eshtene kóre almady.

Baqsylar ormannyng qaq ortasyndaghy alyp molagha úqsaghan dónes qyrattyng tasty betkeyinen shóp qazugha kirisip ketti. Kiyaku әkesining búryn-sondy dәl býitip jantalasyp júmys istegenin kórgen joq edi. Jarqanat shaghyp, esirik bughan adamsha baltasyn alasúra siltep, seldir japyraqtary sarghaya bastaghan, tyrbyq quraygha úqsaq, tikenekke, shyrmauyqqa, gýlge úqsas birneshe shópterding tamyrlaryn tynbay qazdy.

Aqyry kýn qyzuy qayta tamyrlar topyraqtardan tazartylyp, әrkimning dorbasyna teng bólip salyndy. Sodan keyin baqsylar aqyrghy ret jýrek jalghap, jaratushy úly kýshke siynyp, dúgha oqydy.

- Qozghalayyq, - dedi Kiyakuding әkesi baltasyn beldigine qystyryp jatyp.

Kiyaku ornynan túrdy. Áldenege kózining aldy qarauytyp, jýregi shymyrlap, syzdaghanday boldy. Ol múnysyn eshqanday jaqsylyqqa jorymaytyn edi. Syldyr etken dybystan sezik­te­nip, artyna jalt qaraghanda búta arasynan myltyghyn kezep, aspay-saspay jaqyndap kele jatqan aq adamdy kórdi. Ákesi:

- Qashu kerek, - dedi aqyryn ghana.

Ol osyny aityp, mýlde jaybaraqat túrdy da, kóz ilespes shapshandyqpen belindegi baltasyn suyryp alyp, jiberip qaldy.

Myltyq dausy da gýrs etti. Kiyakudyng songhy kórgeni - qalpaghy úshyp, qúlap bara jatqan aq adam men keudesin ústap, bir býiirlep shókken әkesi.

Baqsylar Kiyakudy sýirey-mýirey qalyngha kirip ýlgirdi. Kiyakudyng kózi qarauytyp, basy ainaldy. Qúlaghy shynyldap, basqa dybysty estigen joq. Bireuler auzyn basyp, túnshyqtyryp jatqan sekildi. Talyqsyp baryp, kózin ashqanda ózin dyryldata sýiretip, jýgirip kele jatqan jalghyz kóz baqsy Kurareni kórdi. Qaydan ekeni belgisiz, tarsyldatyp atyp jatyr. Kesilgen aghashtardyng túsyna kelgende Kurare Kiyakudy emshektegi bala qúsatyp, qoltyghyna qysyp aldy. Óstip qansha jýgirgeni belgisiz, Kurare әldenege sýrinip, etpetinen qúlady da, Kiyaku birneshe qadam jerge úshyp ketti.

- Beri... Beri!..

Kiyaku tomargha qatty soghylghan basyn ústap, mәngirip, Kurarening ne aitqanyna týsinbey, alaqtap qaray berdi.

- Beri kel deymin, tez...

Kiyaku men Kurare qalyng tikenek aghashtyng arasymen denelerin qan-josa qylyp, shóp basqan tereng saygha qúlay ketti.

Tym jaqynnan dabyrlaghan dybystar estildi. Álden uaqytta myltyqtaryn kezey ústaghan ýsh aq adam búlar tyghyl­ghan saydyng dәl janyna kelip, óz tilderinde úzaq daulasty. Art jaqtan taghy bir toby qosyldy. Olar bir-birlerine әr tústy qoldarymen kórsetip, u-shu bolyp, daghdarysyp, sodan keyin myltyqtaryn kezep ústaghan kýileri jan-jaqqa bet-betterimen tarap ketti.

Aspannyng teng jartysyn qyp-qyzyl etip, kýn batty. Orman ishine ymyrt túnyp, әlden song tas qaranghy menireu týnge ainaldy. Kurare dorbasyn Kiyakuge qaldyryp, saydan enbektep shyqty. Qarandap biraz jerge deyin baryp, odan әri kómeski eleske ainalyp, aqyry týn qúshaghyna sinip, joq boldy.

Jel túryp, aghash bastarynyng shuyly estildi. Nóser tópelep qúiyp ketti. Áldeqaydan sarqyraghan saryl estildi.

- Kiyaku, - dep sybyrlady әldekim. Kiyaku selk ete týsti de, saygha enbektep týsip kele jatqan Kurareni kórdi.

- Bәri de... - dedi ol entigin basa almay. - Bәri de... Tiri qalghan eshkim joq... Bәri de...

Jarq ete qalghan nayzaghay otynan malmanday bolghan Kurarening sekpil jýzi, adyrayghan jalghyz kózi, arqasyndaghy dәri shópter salynghan birneshe dorba kórindi.

Kurare men Kiyaku saydan enbektep jyljyp, ashyq alangha, odan әri jalghyz ayaq joldyng jiyeginen bastalatyn qalyng aghashqa kirgenshe bastaryn kótergen joq. Odan keyin nayzaghay jaryghymen baghdar jasap, ózenning ótkel beretin etegine qaray jýrdi. Nóser ýsti-ýstine tópelep, әlden song qatty jel kóterildi. Aghashtar suyldap, әldeqanday beymaza shanqyldaghan qústar ýni men sarqyraghan saryl qosylyp, azan-qazan, ýreyli shuylgha ainaldy.

Týn ortasy aua nóser basylyp, jónkilgen búlt arasynan ay syghalap, aldan agharandaghan boz múnar shyng kórindi.

- Búl - bizding búrynghy anshylar túraghy, - dedi Kurare arqasyndaghy dorbasyn týzep jatyp. - Lashyq túratyn... ot jaghatyn shaqpaq ta bolatyn...

Múnar seyilip, ay sәulesimen jarqyraghan súr jartas, tómende qap-qara bop tulap aqqan asau ózen arnasy aiqyn kórindi. Kurare tóbesin palima japyraqtarymen japqan, ishi qúrghaq, alasa lashyqty op-onay tapty. Kiyaku dayyn túrghan aspaly gamakqa qisaya ketti de әkesining ólimi janyna jana batqanday, solqyldap jylap qoya berdi.

- Úly baqsy Choronyng ólimi eng auyr ólim. - Kurare irgedegi qúrghaq bútaqtardy jinap, ot tútatty. - Biraq sen tiri qaldyn. Ákeng ózining bar qúpiyasyn saghan qaldyrghan. Qazir senen qymbat eshkim joq. Sondyqtan jarylqaushy ruhtyng jaqsylyghyna raqmet aitpau kýpirlik bolady.

Odan keyin Kurare Kókshil Múnar tauyna qabylan aulaugha barghandaghy kórgen qyzyqtaryn, jaraly qabylandy qansha kýn qughandaryn, (sol joly Chapu batyrdy ormandaghy әiel perisi arbap, jynúrtyp jibergenin) ózine atylghan jaraly qabylandy qalay shanshyp óltirgenin aitty. Osydan barysymen Kiyakudi ózimen birge angha alyp shyghatyn bolyp kelisti.

Kurare, sózine qaraghanda, býgingi ýlken apatqa onsha qabyrghasy qayysyp otyrmaghan sekildi. Biraq tabighatynda zerek tughan kishkene bala Kurarening dauysyndaghy dirilden, "osynyng bәri birdene ýshin, ol birdene bizding bәrimizden biyik, bizding qazamyzdan da, Úly baqsy Choronyng qazasynan da biyik, sen kishkentay bolghanmen arakudyng segiz baqsysynyng biri bolyp sanalghansyn, sondyqtan týsinuge tiyistising ghoy" degen oidy angharmay qala almady. Eki jolaushy kýn shygha jolgha týsip, Jylan bas tauyn betke alghan. Keshke qaray әbden qaljyraghan Kiyakudy Kurare arqalap aldy. Kýn batty. Kurare ot jaghyp, tanertengi ústaghan balyqtardy pisirdi. Onyng joramaly boyynsha erteng qalayda ózen jiyeginen qayyq kezdesuge tiyisti.

Kelesi kýni búlar ózderi meje tútqan Jylan bas tauynyng etegindegi ózenning ótkeldi túsyna sәske týste kelip jetti.

Aynalasyna qolmen otyrghyzghanday qaz-qatar palima aghashtary ósken sarghysh týsti ózenning jaghasynda tónkeruli qayyq jatyr. Aldynghy kýngi janbyrdan ózen suy kóterilgenge úqsaydy. Aghysy qatayyp, saryly kýsheye týsken.

Kurare qayyqty qolymen kórsetip, quanghannan yrjiya kýlip, әldene aitqysy kelip Kiyakuge búryla bergeni sol edi, dәl jaqynnan myltyq dausy gýrs ete qaldy. Kurare etpettey qúlady.

- Qash! - dedi jer tyrnap jatyp.

Kiyaku qashyp ýlgirgen joq. Aldynan da, artynan da myltyq kezengen birneshe aq adam lezde qorshap aldy. Saqal-múrty ósip ketken, úzyn boyly bireui manyndaghylargha óz tilinde birdene aitty da, ayaghymen Kurareni shalqasynan audaryp:

- Altyn qayda? - dedi araku tiline úqsas bir tilde. - Altyn taba alasyng ba? A? Qay jerde altyn?..

Kurarening qúlaghynan qan ketti.

Saqaldy úzyn jerge bir týkirdi de, myltyghyn tirep túryp Kurareni dәl bastan atty. Búrylyp Kiyakuge qarady. "Múny qaytsem eken" degendey sәl oilanyp túrdy da, qús atqanday emin-erkin, bey-jay sezimmen myltyghyn kóterip, kózdey bas­tady.

Kiyaku dir ete qaldy. Áldeqalay qorqynysh sezimi joghalyp, әldenege týsinbeushilik, "endi qayter eken" dep, asygha kýtkendey tynyshsyz, esirik kýy biyledi. Ol saqaldy úzynnyng janynda túrghan eresek balanyng әldene dep jalynghanyn, saqaldy úzynnyng kýlip, basyn iyzep, oghan qolyndaghy myltyghyn bergenin, endi múny balanyng kózdey bastaghanyn kórip túrdy. Bala dәl janynda sileyip túrghan, osynau adam­gha úqsas "maqúlyqqa" tiygize saludy min kórdi me, qolymen qash degendey belgi berdi. Kiyaku menireyip túra berip edi, taghy da qolyn siltep, "qash" dedi. Áldebireu jerden tas alyp laqtyrdy. Kiyaku balanyng siltegen jaghyna qaray jýgire jónelgende myltyq gýrs ete qaldy. Kiyaku kilt toqtay qaldy da, ózine eshqanday oqtyng tiymegenin sezdi. Búrylyp, ózin atqan topqa qarady. Bala "nege toqtaysyn" degendey qolyn siltep, yzalana aighaylap túr eken. Taghy jýgirdi. Taghy da gýrs ete qaldy. Tiygen joq. Shalaesti kýide búrylyp, taghy qarady. Qalpaq kiygen, jup-juan bireui "endi bylay jýgir" dep qol siltep túr eken. Kiyaku jel qúlatqan banan aghashyna qaray jýgirdi. Túla boyy ózine yryq bermey qalshyldap, sanasynda әldeqalay bey-bereket, alasapyran bir týisik, aqyrghy demdi bitirip, mәngi azap shekpeytin tynshyghudy asygha tilegendey, "qazir, mine, mine, qazir bәri de bitedi, tek tezirek, tezirek" deytin sekildi. Bolmashy oilar, elester, ýrey, týisikter dәl qazirgi janay ótip jatqan myltyq oghynday zu-zu eles berip, joq bolyp jatyr.

Balanyng búryn myltyqpen kóp әues bolmaghany bayqaldy. Tiygize almaghanyna yza bolyp, qyzaryp, jylarman halge keldi. "Endi bylay qash" dep ózendi siltep, taghy da syghalap, kózdey bastady. Ersili-qarsyly jýgiru men ýreyden qatty alqynghan Kiyaku qarsy aldynda búrqanyp aghyp jatqan ózendi kórdi. Áldeqalay esi kirip, "qútylu kerek, ólmeu kerek" degen týisik ap-anyq eles berdi.

Endi gýrs ete qalghan myltyqqa da, arttaghy toptyng ai­ghayyna da mәn bermey, zymyraghan boyy jartas ýstinen ózenge bir-aq sekirdi. Qúlap kele jatyp eshtene oilap ýlgire almady. Tek biyikten jýregi órekpip, jel ekpini tynysyn bitep, ýrey budy... Múzday sugha kýmp bergende siniri tartylyp qala jazdap baryp, jazylyp ketti. "Basymdy shygharsam, atyp tastaydy" degen qorqynyshty oidan birjola su astynda qalugha rizalyq tәrizdi soqyr sezim shektep, aghys ekpinimen әreketsiz, bata bergen ol әlden song demi azayyp, bulyghyp (әlginde ghana sanasynda ap-ayqyn eles bergen oi-sezimder ghayyp bolyp), essiz jantәsilim kýide su betine shyghugha, aua jútugha alasúrdy. Aghys ekpini baghytyn ózgertip jibergen sekildi, bir býiirge ýiirip, zymyratyp әketti. Ýzdigip, demi bitip, su astynda kózi sharasynan shygha ainalyp ketken Kiyakudyng ishine su ketkende "óldim" degen asa qorqynyshsyz, aqyrghy oy sanasyn sharpyp ótti. Sodan keyingi sezgeni - qolyna ilikken jyltyr tas, kókiregin jaryp engen ashy dem. Kiyaku ishek-tamyrlary qaqyrap, ózegi ýzilerdey ýsti-ýstine shashaldy, artynsha laqyldatyp qúsa bastady.

Birazdan song boyy bey-jaylanyp, deneleri bosap, tynyghudy ansap, sәl jatty da, ózining qaranghy ýngir ishinde jatqanyn kórip, sarqyraghan aghys dybysyn estip, qaltyrap qoya berdi. Ýngir jartas astymen aghysty búryp әketetin bir iyirim sala tәrizdi. Bozamyq sәule berip, joghary órlegen ýngir týbinen dem sekildi bir lep keledi. Jagha tústan aq adamdardyng dabyrlaghan dauystary emis-emis estilip túr.

Kiyaku jip-jinishke qoldarymen tasqa sýienip biraz túrdy da, sudy keship, ýngirding týbine qaray endi. "Qayda baramyn, ne isteymin" degendi oilap jatpady. Bileulengen, jyqpyl súr tastargha alaq-júlaq qarap, tyng tyndap, ýngir boylap, jyljy berdi. Birynghay dymqyl auadan tas bederin býrkegen kók qynalar attaghan sayyn ayaghyn júp-júmsaq jandy denege tiygendey týrshiktirdi. Ol úzaq jýrdi. Jýrgen sayyn ýngir ishi keneyip, qanyraghan qarakólenke jerasty kenistigine ainaldy. Kiyaku sәulening qaydan kelip túrghanyn anghara almady. Alystap ketken zәulim tas qabyrghalardyng eteginen ýnireygen qap-qaranghy tesikterdi kórdi. Jogharydan suyldaghan dybystar estilip túr. Kiyaku baghdar aiqyndau ýshin toqtap, jan-jaghyna qarady.

Kenet jal-jal bolyp ýiilip qalghan qúlama, kesek tastar arasynan tanghajayyp bir qúbyjyq bas kórindi. Jansyz beynedey, qybyrsyz qatyp qaldy da, lyp etip ilgeri jyljyp, taghy da tasqa úqsap, qata qaldy. Kiyaku qúbyjyq bastyng qayda qarap túrghany belgisiz baqyrayghan kózderin, býlkildegen qatparly jemsauyn, mýiiz jalyn, aqyrynda adam sausaghyna úqsaghan tas bújyr ayaqtaryn kórdi. Bas ilgeri taghy bir jyljyghanda es-týssiz sileyip qalghan Kiyaku qúbyjyq denening kәdimgi dәu kesirtke ekenin tanydy. Jalma-jan jerden tas alyp, jiberip qaldy. Shaq ete qalghan dybyspen birge ýngir ishi saldyr-gýldir kýnirenip, tóbeden gýrs-gýrs qúlaghan tastar ainalany qap-qara tozangha kómdi. Etpettep qúlaghan Kiyaku inge kiruge tyrmysqan tyshqanday qúlama, jaypaq tastyng irgesine basyn tirep, typyrlay berdi. Oiran basylyp, shang seyilgennen keyin de dirildep, esin jiya almady. Ýngir ishi birjola tynyshtalyp, jogharydan suyldaghan dybystar qayta estildi. Kiyaku ózining tiri ekenine sengisi kelmegendey, basyn kýmәnmen aqyryn kóterip, manayyna kóz tastady. Ornynan túryp, jel soghyp túrghan baghytpen qozghala bastady. Ayaghyn tilgen qiyrshyq tastargha da, jiberip qoyghan kishi dәretine de kónil audarghan joq. Ýngir jogharylaghan sayyn tastan tasqa órmelep, jantalasa úmtyldy. Óstip qansha uaqyt jýrgeni belgisiz, qúlaq kesken jym-jyrt tynyshtyqtan esin jidy. Eshtene kórinbeydi, kórding ishine týsip ketkendey tastay qaranghy. Kiyaku ózining tarsyldaghan jýregi men entikken dybysyn ghana estip túr. Jel de bilinbeydi. Tanqalarlyq menireu kýi. Jýregi onan sayyn tarsyldap, tirshilikting aqyrghy shegine jetkendey sezimge tirelgen ol endi bir oqys dybystan jyndanyp keterin kәmil sezindi. Aldyn sipap, tórt ayaqtap jyljydy... Lep bilindi. Ýngir qabyrghalary kilt ongha kóterilgende bozamyq sәule, odan keyin aqsha búlt qalqyghan kógildir aspannyng alaqanday bóligi kórindi. Kiyaku denesin tasqa sogha-mogha ýngirden shyghyp, jarqyraghan keng dýniyeni, kókke órlegen Jylan bas tauynyng shyndaryn, etektegi tútas­qan qalyng ormandy kórdi. Ol búdan әrige shydaghan joq. Júmsaq qúmdauytqa otyra berip, esinen tandy...

Esin jighanda zәulim aspanda úlpa búlttar ýiirilip, qyzuy qaytyp, qyzghylt tartqan kýn kókjiyekke enkeyip qalghan eken. Óne-boyy saldyrap, kózine qúiylghan terdi sýrtuge shamasy jetpey, qimylsyz jatty da, ózining qaydan kelip, qaydan shyq­qanyna, ne ghyp jatqanyna týsinbey, del-sal kýige endi. Býkil sanasyn mendegen bir әlsizdik odan әri oilatpay, tek sol týsiniksiz kýige deyin ghana sezinuge múrsha berip, "óstip jata ber, eshtenege týsinuding qajeti joq, týsinbey-aq qoy, jata ber... jat... jat!.. " dep túrghan sekildi. Áreng degende jartas basynan ózenge zymyrap kele jatqan sәti men qúbyjyq kesirtkeni jәne ýngir auzynan kóringen alaqanday aq sharby búltty esine týsirdi. Sodan keyin әlgi kórinisterding arasyn baylanystyratyn eshtene taba almay, úzaq jatty. Aqyry Kurarening óliminen bastap, basynan keshirgen oqighalar esine týskende qaytadan jýregi qozghalyp, óne-boyyn ýrey biyledi. Tәltirektep ornynan túryp, Jylan bas tauynyng shynyna qarady. Sonda baryp, ózining tau asty ýngirimen shynnyng ekinshi qabatyna shyqqanyn jәne sәske týsten kýn enkeygenshe jerasty jolynyng azabyn shekkenin týsindi. Dirildep, basy ainalyp, kózi qarauytty. Biraq ol kóp úzamay-aq múnyng bәri eske týsirgennen tughan qorqynysh dirili emes, kәdimgi bezgek auruy ekenin anyq sezindi. Denesining qyzuy kóterilip, diril onan sayyn kýsheyip barady. Kiyaku әkesining tәuiptik ósiyetteri esine týsip, dorbasynan japyraq alyp shaynady.

Kýn batyp, búlt arasynda qalyp qoyghan songhy qyzghylt reng shapaqtar da sónip, qas qaraydy. Tónirek tútas týnerip, týnge ainaldy. Etektegi ormannan qústar shulap, alligatorlar kýrkirep, baqalar shyryldady. Kókjiyekten ay kóterilip, ala búlttardyng arasymen asygha jýzip barady. Áregidik adamnyng jylaghan dausyna úqsaytyn, tanghajayyp, qorqynyshty bir dybys súnqyldaydy.

Kiyaku qúrghaq japyraqtargha tas qashap, ot tútatyp, ýstine bútaq ýidi. Ottyng sar jalqyn jalynyna men-zeng qaraghan kýii qaltyrap-dirildep, úzaq otyrdy. "Endi ne isteuim kerek" - dep oilap kórip edi, biraq aqyl-sanasy oghan jauap bermedi. Aqyry boydy biylegen әlsizdik erkin alyp, jyly qúmnyng ýstinde qalay úiyqtap ketkenin sezgen joq.

Ertenine týske taqaghanda bir-aq oyandy. Shaqyrayghan kýnnen kózin asha almay, zyrq-zyrq etken yp-ystyq basyn qolymen qysyp, "endi ne isteuim kerek" degendi oilap biraz túrdy. Kenet әkesining ólimi, býkil baqsylardyng ólimi, ózining araku taypasynan alysta, menireu qalyng orman ishinde japadan-jalghyz, tirshilikten ýmitsiz kýide qanghyp qalghany esine týskende toryqqannan jýregi shanshyp, kózi qarauytty. Jylaghysy keldi, jylay almady. Jerge basyn úryp, túryp-jyghylyp, kemsendey berdi. Biraq ol qansha jylasa da, qansha jalbarynsa da, ayaushylyq bildirip, kómek kórsetetin eshkimning joq ekenin jaqsy bildi. Bilgendikten ornynan túryp, kesheden beri sheshe almay qoyghan "endi ne isteuim kerek" degen súraqty ishtey taghy qaytalady. Art jaqtan әldene sybdyr ete qalghanday boldy. Kiyaku selk ete týsti. "Aq adamdar! Aq adamdar izdep jýr!" Kiyakudyng denesi múzdap jýre berdi. Jalt qaraghanda búta-bútadan qarghyp, qashyp bara jatqan elikti kórdi, biraq "aq adamdar jýr, búl jerdi solar mekendeydi, qazir kezdesedi" degen ýreyli oidan jýregi qaytyp ornyna týspedi.

Jalma-jan dorbasyn beline baylap, sýrinip-qabynyp, etekke týsti. Kýn sәulesi kórinbeytin qalyng jynystyng ishine kirgende azdap esin jidy. Ózegi talyp, ashyqqanyn, әri shóldegenin sezdi. Kýn batarda japyraqtar býrkep, kózge kórinbey, syldyrap aghyp jatqan, jalghyz ayaq jol sekildi jip-jinishke búlaqtan su ishti. Al jeytin eshtene joq edi. Maymyldar men qústardyn, jarqanattardyng kózderinen tasada qalghan jemister tym biyikte. Jerge týsken birer janghaqpen jýrek jalghaghan boldy.

Qayda kele jatqanyn ózi de bilmeydi. Orman ishi qalyndap, ayaq alyp jýruding ózi qiyngha týsti. Tútasqan qalyng shyrmauyqtar men japyraqtardy jolynan tazartyp otyrugha Kiyakudyng shamasy jetpeytin. Sondyqtan әlsin-әlsin keri sheginip, maghynasyz jýristi qaytadan basynan bastaugha tura keldi. Qas qarayghanda qabattasa ósken palima aghashynyng ortasynan úiyqtaytyn qúrghaq jer tapty. Týnge qaray orman ishi qorqynyshty shugha toldy. Alligatorlardyng kýrkiregen dauystary, baqalardyng tynymsyz shyryly, týn qústarynyng shaqyrghany jәne taghy da sol adamnyng óksip, jylaghanyna úqsaytyn súmdyq ýreyli dybys tang atqansha bir basylghan joq. Kýn shygha jeuge jaraytyn tamyr, japyraqtar izdedi. Alasúryp, qústargha, maymyldargha jýgirdi. Janbyrdan irkilgen qaqtan búzylghan su ishti. Sybdyr etken dybystan shoshyp, býkil uaqytyn maghynasyz qashumen ótkizdi. Ol bәrinen de qoryqty. Qorqau alligatorlardan da, jylandardan da, órmekshi, býielerden de, jarqanat pen qaraqúrttan da, qúmyrsqanyng iyleuinen de, qabylan men ilbisinnen de qoryqty. Biraq oghan osylardyn bәrinen de eng qorqynyshtysy adam edi. Jaratushy qúdiretke myng mәrtebe tabynyp, "tek adam balasyna kezdestire kórme" dep jalyndy. Óitkeni ol jer betinde adamnan ótken qaterli, meyirimsiz maqúlyqtyng joq ekenin jaqsy bildi.

Tórtinshi kýni ashtyq azaby adam tózgisiz jaghdaygha jetti. Ne istep kele jatqanyn ózi bilmey, kóz aldyna әldeneler eles­tep, sandyraqtay bastady. Ol kónirsitip, balyq pisirip jatqan sheshesin kórdi. Sheshesi bir qolymen úlu qabyghyna shýpildete qúiylghan tәtti susyndy kótere ústap, iyegimen balyqty kórsetedi.

"Aldymen balyqty jep al dep jatqany-au, - dep oilaydy Kiyaku ishinen, - susyndy sodan keyin ishkenim dúrys qoy... Sonda búl ne? Tolyq ay meyramynyng bastalyp ketkeni me?.. IYsi qalay kónirsiydi ózinin! Shirkin!.." Tezirek ber endi! - deydi Kiyaku kýbirlep - Kәne...

Kiyaku ózinen bes qadamday jerde iyretilip jatqan anakondy (aydahar jylandy) kórip, esin jidy. Anakond úiyqtap jatqany, әlde andyp jatqany belgisiz, kók tenbil, alabajaq jondary kýnge shaghylysa jyltyrap, basyn kórsetpey, ot ornynday aumaqta qimylsyz jatyr. Kiyaku shegine berip, shalqasynan qúlady da, әri qaray ne bolghanyn bilmey qaldy... Álden uaqytta bir eski sýrleuding boyynda jýgirip kele jatqan kýiinde esin jidy. Endi ol esinen aiyrylyp, shalyqtap jýrip, alligatorlardyng auzyna ózi týsui mýmkin ekenin bilip, ýreyi úshty.

Ýrey ony esinen tandyrdy, әri esin jidyrdy. Keshkilik seldetip nóser qúidy. Kiyaku sezinuden qalghan bir doghal týisikpen osy kezde janbyr mausymy bastalyp, sel jýretinin, ózendegi sular arnasynan asyp, buyrqanyp, ýlken kisilerding balyqqa shygha almay, lashyqta otyryp qalatynyn esine aldy. Nóser tang atqansha basylghan joq. Nayzaghay oty jarq ete qalghanda týngi orman beynesinen jany týrshikken Kiyaku qorqynysh pen tonudan, aurudan tisi tisine tiymey saqyldap, esirik shekarasynda otyryp tandy atyrdy.

Kelesi kýni ol týs kezinde ólgen aq adamnyng ýstinen shyqty. Alghashqyda zәresi úshyp, qasha jóneldi de, artynan ólik ekenine kózi jetken song qaytyp oraldy. Irip, qarayyp ketken etterine seskene qarap túrdy da, auzynan silekeyi shúbyryp, ólikting qaltalaryn aqtara bastady. "Ashtan ólgen eken" dep oilady jartysy jelingen qayys belbeudi kórgende. Kenet belinde baylauly túrghan zildey dorbany júlyp aldy. Qoldary qaltyrap, tisimen júlqylap, әreng degende dorbanyng auzyn ashyp qaldy da, jarqyraghan sap-sary altyn kesekterdi kórdi. Ol altynnyng qymbat tas ekenin búrynnan biletin. Biraq mynau aq adamnyng ashtan ólgenshe zildey qylyp janynan nege tastamaghanyn týsinbedi. Dorbany iyterip, aqtara saldy da, mýnkigen sasyq iyiske shyday almay, sheginip ketti.

Aqyl-esinen ada qylghan ashtyq azabynda ajal kólenkesining sonynan erip, qansha kýn, qansha týn jýrgenin ol sezgen joq. Bir esin jighanda taghy da ótken jolghyday juyq arada ang baspaghan eski sýrleumen kele jatqanyn kórdi. "Búl jol ózenge aparuy mýmkin" dep oilady. Ol esi týzuinde tezirek oilap qalugha tyrysty. Óitkeni osydan keyin qanday kýige týseri ózine belgisiz.

"Ózenge... su..."

Ol әr esin jighan sayyn, sýrleuden kóp úzamaghanyn sezip, qayta oralyp otyrdy. Álsirep, etpetinen qúlady. Túra almady... Enbektep jyljydy... "Ózen..."

Taghy da aq adamdar elestedi. Iyqtaryna asynghan myltyqtary bar. Qorshap alypty. Bireui óltirgisi kelip, jaqynday týsedi... "Meyli elestey bersin, - dep oilady Kiyaku, - Ónimde de kórgem... Meyli... qazir alligatorlar kelip elesteydi. Sosyn... aidahar, onan son... joq, aq adamnyng keregi joq... endi alligator kelsin... Kel!"

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»