* * *

اتام زاماننان ءوستىپ ءوزدى-ءوزى بىركەلكى تۇرمىس كەشكەن اراكۋ تايپاسىنىڭ تىرشىلىگى مىنە، ءدال وسى تۇستا اياق استى تاس-تالقان بولدى.

وزەن سۋلارى جاڭبىر تاسقىنىنان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ، ەگىستىككە تۇقىم سەبىلىپ، كەلەسى مەيرامعا دايىندالىپ جات­قان كەز ەدى. كوسەمنىڭ ۇلكەن قىزى كورشى تايپا كوسەمىنىڭ ورتانشى ۇلىنا ۇزاتىلاتىن بولىپ، بۇل ولكەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ءبىر قىزىق دۋمان باستالعالى تۇرعان. اي تولىسۋعا ەكى كۇن قالعاندا تاڭعى ەلەڭ-الاڭدا ۇيقىداعى قالىڭ لاشىق نايزاعاي شاتىرىنداي ءبىر ۇننەن شوشىپ ويانىستى.

كياكۋ قاراكولەڭكەدە لاشىقتان جۇگىرە شىققان اكەسىن بايقاپ قالدى. ءبىرتۇرلى كۇننىڭ شاتىرىنا ۇقساڭقىرامايتىن ءۇننىڭ ءۇس­تى-ۇستىنە جيىلەپ بارا جاتقانىن، الدەكىمنىڭ اتىن اتاپ، قاتتى شىڭعىرعان ايەل داۋىسىن ەستىگەندە بارىپ، مىلتىق تارسىلىن اجى­راتتى. ءالى ساناعا جەتىپ بولماعان ۇرەي مەن تاڭىرقاۋ قابات بي­لەپ، سىرتقا قالاي اتىپ شىققانىن دا سەزگەن جوق. ول ءتىپتى پالما، بانان اعاشتارىنىڭ ار جاعىنان دۇركىن-دۇركىن بۇرقىلداعان وت-جالىن، تۇتىنگە دە، "قابىلان اۋلاۋ" ءبيىن بيلەگىسى كەلگەندەي، ءبىر قولىن كوككە كوتەرىپ، شالقايا قۇلاپ بارا جاتقان ەڭگەزەردەي جاۋ­ىنگەرگە دە بەي-جاي قاراپ، تۇرىپ قالعان-دى. كەنەت ءال­دەكىمنىڭ:

- قاشىڭدار! اتىپ جاتىر! - دەگەن اششى ايعايىنان ەسىن جيىپ، قورىققاننان قالتىراپ قويا بەردى.

ول ەندى ادامداردىڭ نەگە قۇلاپ جاتقانىن، كارى قابان اتان­عان كورشى شالدىڭ ومىراۋىن نەگە قان جۋىپ كەتكەنىن ءبىرشاما تۇسىنگەندەي بولدى.

* * *

اتام زاماننان ءوستىپ ءوزدى-ءوزى بىركەلكى تۇرمىس كەشكەن اراكۋ تايپاسىنىڭ تىرشىلىگى مىنە، ءدال وسى تۇستا اياق استى تاس-تالقان بولدى.

وزەن سۋلارى جاڭبىر تاسقىنىنان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ، ەگىستىككە تۇقىم سەبىلىپ، كەلەسى مەيرامعا دايىندالىپ جات­قان كەز ەدى. كوسەمنىڭ ۇلكەن قىزى كورشى تايپا كوسەمىنىڭ ورتانشى ۇلىنا ۇزاتىلاتىن بولىپ، بۇل ولكەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ءبىر قىزىق دۋمان باستالعالى تۇرعان. اي تولىسۋعا ەكى كۇن قالعاندا تاڭعى ەلەڭ-الاڭدا ۇيقىداعى قالىڭ لاشىق نايزاعاي شاتىرىنداي ءبىر ۇننەن شوشىپ ويانىستى.

كياكۋ قاراكولەڭكەدە لاشىقتان جۇگىرە شىققان اكەسىن بايقاپ قالدى. ءبىرتۇرلى كۇننىڭ شاتىرىنا ۇقساڭقىرامايتىن ءۇننىڭ ءۇس­تى-ۇستىنە جيىلەپ بارا جاتقانىن، الدەكىمنىڭ اتىن اتاپ، قاتتى شىڭعىرعان ايەل داۋىسىن ەستىگەندە بارىپ، مىلتىق تارسىلىن اجى­راتتى. ءالى ساناعا جەتىپ بولماعان ۇرەي مەن تاڭىرقاۋ قابات بي­لەپ، سىرتقا قالاي اتىپ شىققانىن دا سەزگەن جوق. ول ءتىپتى پالما، بانان اعاشتارىنىڭ ار جاعىنان دۇركىن-دۇركىن بۇرقىلداعان وت-جالىن، تۇتىنگە دە، "قابىلان اۋلاۋ" ءبيىن بيلەگىسى كەلگەندەي، ءبىر قولىن كوككە كوتەرىپ، شالقايا قۇلاپ بارا جاتقان ەڭگەزەردەي جاۋ­ىنگەرگە دە بەي-جاي قاراپ، تۇرىپ قالعان-دى. كەنەت ءال­دەكىمنىڭ:

- قاشىڭدار! اتىپ جاتىر! - دەگەن اششى ايعايىنان ەسىن جيىپ، قورىققاننان قالتىراپ قويا بەردى.

ول ەندى ادامداردىڭ نەگە قۇلاپ جاتقانىن، كارى قابان اتان­عان كورشى شالدىڭ ومىراۋىن نەگە قان جۋىپ كەتكەنىن ءبىرشاما تۇسىنگەندەي بولدى.

ۋ-شۋدىڭ اراسىنان: "وزەنگە قاشىڭدار، وزەنگە!" - دەگەن ايعاي ەستىلەدى. ەكى لاشىقتىڭ ورتاسىندا سىلەيىپ تۇرىپ قال­عان كياكۋ قولىنان جۇلقىپ، سۇيرەي جونەلگەن ادامعا قاراپ ۇلگىرمەسە دە، شەشەسى ەكەنىن بىردەن تانىعان. ارتىنا تاعى ءبىر قاراعاندا ايرۋا كوسەمنىڭ ساپ-ساۋ ادامداي جەرگە تىزەرلەپ شوككەنىن، سونان كەيىن تىم ىڭعايسىز، ءدال بەتىمەن گۇرس ەتىپ قۇلاعانىن كوردى.

- وزەنگە، وزەنگە! - دەپ تىنباي ايعايلايدى الدەكىم.

شەشەسى ورمانعا كىرگەننەن كەيىن دە ۇزاق جۇگىردى. مىلتىق داۋىسى سايابىرلاعان كەزدە بارىپ، كياكۋدى باۋىرىنا باسقان كۇيى قالىڭ شىرماۋىقتىڭ اراسىنا قۇلاي كەتتى. قولىنداعى ورتاسىنان سىنعان شولاق نايزاسىن وڭتايلاپ، اينالاسىنا اشىنعان اڭنىڭ جۇزىندەي جابايى قىزعانىشپەن جاۋىعا قارايدى. كياكۋ العاشقىدا شەشەسى ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم دە امان قالماعان شىعار دەپ ويلاعان. بىراق ولاي بولمادى. كۇن كوتەرىلە-اق تىم-تىراقاي بوسىپ كەتكەن حالىق ءبىر-بىرلەپ باس قۇراپ، قارۋ اسىنعان ەركەكتەر بىروڭكەيلەنىپ، شوعىرلانا باستادى. كياكۋ بۇتاق جىرىپ كەتكەن تىزەسىنە جاپىراق جاپسىردى.

- كوسەم وققا ۇشتى، - دەدى اكەسى جاندارىنا كەلىپ. - دەنەسىن الىپ شىعۋعا ساري جالعىز كەتتى.

كياكۋ شەشەسىنىڭ جۇزىنە قاراعان جوق. بىراك قولىنىڭ تەرلەپ قويا بەرگەنىنەن جاعدايىنىڭ جاقسى ەمەس ەكەنىن سەزىپ تۇر.

الدەن ۋاقىتتا مىلتىق داۋىسى گۇرس ەتە قالدى. بۇكىل اراكۋلار "اھ" دەگەندەي بولدى. كياكۋ شەشەسىنىڭ سىبىرلاپ سيىنعان دىبىسىن ەستىدى. اكەسىن دە كوردى. اكەسى نايزاسىن جەرگە شانشىپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ، سابىر ساقتاپ تۇر ەكەن. تۇرىنەن قورقىنىش ەمەس، ماقتانىش ءتارىزدى بىردەڭە بايقالادى. كياكۋ ءاماندا اكەسىنىڭ وسى ءبىر تايمايتىن، سابىرلى ءپىشىنىن كورگەندە ءوزىنىڭ قورقاقتىعىنا ۇيالىپ، قورىقپاۋعا دا بولادى ەكەن عوي دەپ ويلاپ جانە وسىنىسىمەن قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ كەتەتىن ءبىر امال تاۋىپ تۇرعانداي قۋانىپ قالاتىن.

مىلتىق داۋىسى تاعى دا گۇرس ەتتى. كياكۋ كوزىن جۇمدى. كوزىن جۇمىپ، مىلتىق داۋىسىن ەستىپ تۇرا بەردى. گۇرس ەتە قالعاندا ء"تىرى" دەپ ويلادى. "اتىپ جاتقانى - ءتىرى كەلە جاتقانى. ءتىرى، سوسىن اتىپ جاتىر... "

مىلتىق داۋىسى بىرەسە الدەنەگە تىرەلىپ قالعانداي، كەلتە تىق ەتە قالادى دا، بىرەسە قىزعان تاستى سۋعا باتىرعانداي ءبىر دىبىسپەن ۇزاق زىڭىلدايدى. تاڭعى ورمان ىشىنەن ۇرىككەن قۇستاردىڭ شۋىلى ەستىلدى. كەنەت تاسىر-تۇسىر قۇلاققا ۇرعانداي ساپ تىيىلدى. كياكۋدىن جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. ء"ولدى" دەگەن وي ساناسىن قارىپ ءوتتى. سويتسە دە تاعى ءبىر رەت اتىلماس پا ەكەن دەگەن ءدۇدامال ۇمىتپەن دەمىن ىشىنە تارتىپ، تۇرا بەرگەن. جۇرتتىڭ الدەنەگە گۋىلدەپ كەتكەنىن ەستىپ، كوزىن اشىپ قال­عاندا قارسى الدىندا ەكى تىزەسىنە سۇيەنىپ، تەرى بۇرشاقتاپ، ەنتىگىپ تۇرعان ءساريدى كوردى. كوسەم دەنەسىن جەرگە جاتقىزىپتى. جانىندا اكەسى تۇر. ساري اكەلگەنى، باسقا اكەلگەنى بەلگىسىز، ءدارى سالعان دوربالارىن، زىكىر سالعاندا كيەتىن قاۋىرسىن كيىمدەرىن، بارابان، سىلدىرماقتارىن قولتىعىنا قىسىپ الىپتى.

كياكۋدىڭ اكەسى دەرەۋ كوسەمدى ەمدەۋگە كىرىستى. كوسەمنىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنىڭ استىنان ساۋلاعان قان ارەڭ توقتادى. باقسى ءدا­رى-دارمەكتەرىن جاققاننان كەيىن، سىرتىنان وراپ، تاڭىپ تاستادى. بىراق كوسەم كوزىن اشقان جوق. ولىكتەي سازارىپ، سۇلق جاتىر. باقسى ورتاعا وت جاقتىرىپ، تەمەكى تۇتاتتى. جارا لى كوسەمنىڭ ال­دىنا تىزەرلەي وتىرىپ، اعاشتىڭ بۇتاعىن اۋزىنا تيگىزىپ، بۋداقتاتىپ ءتۇتىن شىعاردى. سودان كەيىن ەكى قولىن ايقاستىرىپ، كۇ­ڭى­رەن­گەن داۋىسپەن اندەتىپ دۇعا باستادى. كومەكشى باقسىلار دۇعانىڭ سوڭعى تارماعىنا قوسىلعاندا كياكۋدىڭ اكەسى اسقاباق قابى­عى­نان جاسالعان زىكىر كەۋەگىن قاڭعىرلاتىپ، كوسەمدى اينالىپ، بيلەي جونەلدى. كەۋەك قاڭعىرىعى كۇشەيگەن سايىن باقسىنىڭ قي­مىلى دا شاپشاڭداپ، ءبىرازدان كەيىن ءتىپتى كوز ىلەسپەي كەتتى. جاعالاي قورشاعان اراكۋلار كوسەم جۇزىنە تەلمىرىپ قاراپ قالعان.

كوسەم كوزىن اشتى. تاڭ بوزىنان ارىلىپ، شىعار كۇننىڭ ساۋلەسىمەن شىڭىلتىرلانا باستاعان كوكشىل اسپانعا قاراپ، ۇزاق جاتتى. باسىن بۇردى، ەشكىمدى تانىماعان سەكىلدى. تۇرعىسى كەلىپ، ۇمتىلا ءتۇستى دە، بەتىن تىرجيتىپ، قايتادان كوكشىل اسپانعا قاراعان كۇيى جاتىپ قالدى.

- ورتەپ جاتىر! - دەدى كەنەت الدەكىم قىرىلداعان ۇنمەن. ەل شوشىنىپ، كوككە قارادى. اسپانعا لاشىقتار تۇسىنان بۋداق-بۋداق قويۋ ءتۇتىن كوتەرىلدى.

كياكۋدىڭ سونان كەيىن ەسىندە قالعانى - كوسەمدى زەمبىلگە سالىپ، ۇباپ-شۇباپ، وزەن بويىمەن كۇنباتىسقا - قالىڭ ورمان تۇكپىرىنە ۇدەرە كوشكەن قالىڭ توپ. ارتتان ىزگە تۇسكەن اق ادامداردىڭ اتقان مىلتىقتارى الىستان اندا-ساندا ءبىر شاڭق ەتىپ، توڭىرەكتى ءدۇر  سىلكىندىرەدى. ورمان ءىشى قالىڭداپ، ءزاۋلىم اعاشتاردىڭ باسىنان كۇن ساۋلەسى كورىنبەي، ءبىر ءتۇرلى، ۋ-شۋسىز، قورقىنىشتى، قاراكولەڭكە شاققا اۋىستى. كارى تابيعات: "اۋ، ادامدار، مەنىڭ ەركىمنەن ءبولىنىپ، ءوز بەتتەرىڭشە وي ويلاپ، زاڭ شىعارىپ، تىرشىلىك قۇرىپ كەتكەندە ءبىر-بىرىڭە كورسەتكەندەرىڭ وسى ما، ەندەشە وزىمە قايتا كەل، ەركىڭدى وزىمە بەر" دەگەندەي تىلسىم قۇشاعىنا قىمتاي ءتۇستى.

دۇنيەدە زۇلىمدىق ءۇشىن جاراتىلعان قاساقانا ماقۇلىقتار بار. ولاردىڭ زۇلىمدىقتارىنا ەشكىم "بۇل نە ءۇشىن" دەپ سۇراق قويا المايدى. ولار ءوز مىندەتىن اتقارۋشىلار سەكىلدى; جىلان شاعۋعا، پيرانيالار تالاپ جەۋگە، ماسالار اۋرۋ تاراتۋعا مىندەتتى. كياكۋ اق ادامداردىڭ شابۋىلىن دا وسىنداي سەبەبىن انىقتاۋدى قاجەت ەتپەيتىن وقيعالاردىڭ ءبىرى دەپ سانادى. ونىڭ تەك بار انىقتاعانى - بۇكىل ەلگە تۇسكەن مىناۋ قاتەرلى ءجايت، زەمبىلدە جاتقان ۇلى كوسەم ايرۋانىڭ دا، ارۋاقتى باقسىلاردىڭ دا، جۇرەكجۇتقان جاس باتىر كاناتونىڭ دا شاماسىنان تىس. بەل تىرەيتىن سۇيەنىش جوق، ءۇمىت جوق، تۇڭعيىق ءبىر ءتۇپسىز ۇرەي.

شالدار دا، ايەلدەر دە ءۇن-ءتۇنسىز جىلاپ كەلەدى. كوسەم ءالسىن-ءالسىن تالا بەردى. قالىڭ جۇرت قايدا كەتىپ بارادى؟ قاي جەرگە بارىپ توقتايدى؟ ەشكىم بىلمەيدى. سوناۋ ويىن-ساۋىق، توي، بەيبىت كۇندەر، تۋىپ-وسكەن مەكەن-جۇرت وسىنشالىق عاپىل، عايىپتان-عايىپ كوزدەن ءبىر-ءبىر ۇشتى.

كۇن ەڭكەيە اراكۋلار وزەن جاعاسىنا توقتاپ، كوسەمدى زەمبىلدەن ءتۇ­سىرىپ، تايپا باسشىلارى كەڭەس وتكىزۋگە جينال­عاندا ارتتان كانا­تو باستاعان جاۋىنگەرلەر دە قۋىپ جەتكەن. قالاي ۇستاعاندارى بەل­گىسىز، شاشى تىكىرەيگەن، جاعىندا تىرتىعى بار، ەڭگەزەردەي اق ادامنىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ تاستاپتى. اق ادام قانتالاعان كوزدەرىمەن الاق-جۇلاق ەتىپ، ماڭايىنا ۇرەيلەنە قارايدى. كا­ناتو تۇتقىندى وزەن جاقتاعى اعاش اراسىنا اكەلىپ، قولىن شەشتى. سودان كەيىن شىرامىتقان ادامداي تۇتقىننىڭ بوي-باسىنا كوز جۇگىرتىپ قاراپ الدى دا، شەتكى جاۋىنگەردىڭ بالتاسىن سۇرادى.

بۇلشىق ەتتەرى ءدىر-ءدىر ەتىپ، قولىنداعى ايبالتاسىن قىسا ۇستاپ، تۇتقىنعا تاقاي تۇسكەن كاناتونى كورگەن جۇرت نە ىستەگەلى تۇرعانىنا تۇسىنبەي، تىم-تىرىس قادالىپ، باعىپ قالعان.

- قانىشەر!! - دەدى كاناتو قۇپيا بىردەڭە ايتىپ تۇرعانداي سىبىرلاپ.

تۇتقىن قولىمەن باسىن قورعادى. بىراق كاناتو شاپقان جوق.

- ۇستا! - دەدى بالتانى ۇسىنىپ. تۇتقىن تۇسىنگەن جوق.

- ۇستا دەيمىن!

تۇتقىن الاق-جۇلاق ەتىپ، ەسى شىعىپ، قورىققانىنان بالتانى ۇستادى.

- تاڭدا! - دەدى كاناتو جاۋىنگەرلەردى قولىمەن كورسەتىپ. ءبىزدىڭ زاڭىمىز - جەكپە-جەك. ءۇش رەت جەڭىپ شىقساڭ، باسىڭا - بوستاندىق!

بىراق تۇتقىن مۇنىڭ بىرىنە تۇسىنگەن جوق. ءوز تىلىندە بىردەڭە دەپ بىلدىراپ، "ارتىمنان ۇرا ما" دەپ قاۋىپتەنگەندەي تۋ سىرتىنا بۇرىلىپ قاراي بەردى.

كاناتو ىمداپ ءتۇسىندىردى. تۇتقىنعا قولىنداعى بالتانى كورسەتىپ، ودان كەيىن جاۋىنگەرلەردى كورسەتىپ، جەكپە-جەكتىڭ قيمىلدارىن جاسادى.

- تاڭدا! - دەدى تاعى دا. - تاڭدا بىرەۋمىزدى!

تۇتقىن تۇسىنە قالدى. ۇرەي بيلەگەن بەت-الپەتى قالپىنا ءتۇسىپ، شۇڭىرەك كوزدەرىندە زۇلىمدىق ويدىڭ نىشانى جىلت ەتە قالعانداي بولدى. بىراق الدە دە سەنبەي، كاناتوعا جالتاقتاي بەردى.

- تاڭدا!

تۇتقىن بىرەۋدى وياتىپ المايىن دەگەندەي اياعىنىڭ
ۇشىنان با­سىپ جاۋىنگەرلەر توبىن ارالاي باستادى. تاعى دا كاناتوعا بۇرىلدى. كاناتو باسىن يزەدى. تۇتقىن سودان كەيىن بو­يىن بيلەپ، نىق باسىپ باردى دا، شەتتە تۇرعان
قايىقشى، اقساق شالدى نۇسقادى.

جاۋىنگەرلەر ابىرجىپ، ءبىر-بىرىنە قارادى. كاناتو دا ءۇن-ءتۇنسىز اڭىرايىپ تۇرىپ قالىپتى. الپامساداي قايراتتى جىگىتتىڭ قالايشا كەمتار شالدى تاڭداعانىنا ءبارى دە تۇسىنبەي تۇرعان سەكىلدى.

- مەن دايىنمىن....

شال بەلىندەگى ساداعى مەن قورامساسىن شەشىپ، جەرگە قويدى دا، قاباعىن ءتۇيىپ، قولىنداعى بالتانىڭ جۇزىنە قارادى. ول ءبىر كەزدە ماقتاۋلى جاۋىنگەر، ءارى اڭشى بولعان، بىراق بۇل كۇندە سول اتاق-داقپىرتتان باسقا باسىندا ەشتەڭە قالماعان كەمتار شال عانا. ۇرىستىڭ باستالعانىن ءبىلدىرىپ، باراباندار دۇڭك ەتە قالعاندا جاۋىنگەرلەر سەرپىلىپ، شەگىنىپ كەتتى.

تۇتقىن مەن شال ءبىر-بىرىنە تەسىلە قاراپ، جاقىنداي بەردى. تۇت­قىن بۇرىن ۇمتىلىپ، بالتاسىن سەرمەپ قالعاندا، شال قاعىپ ءۇل­گىر­دى. بىراق الۋەتتى قولدىڭ ەكىنشى سوققىسىنا شاماسى جەتكەن جوق، مويىنىن قيىپ تۇسكەن بالتا ىزىنەن قان شاپشىپ، توماردىڭ ءۇس­تىنە قۇلاپ ءتۇستى دە، اسا قينالماي، از-كەم تىپىرشىپ جاتىپ، جان تاپسىردى.

تۇتقىن ايقاستىڭ تىم تەز بىتكەنىنە قۋانعانداي سولەكەت ىرجيا كۇلىپ، ماڭايىنا قارادى. سودان كەيىن تاعى ءبىر ءالسىزدى تاڭداپ العىسى كەلىپ، قورشاعان توپتى كوزىمەن الاق-جۇلاق ءتىنتىپ، جاعالاي باستادى.

- توقتا! - دەدى كاناتو قولىن كوتەرىپ. - قانعا قان!

ورتاعا شىبىقتاي مايىسقان تالدىرماش جاس جىگىت شىقتى. سازارعان جۇزىنەن ءيا ۇرەيدىڭ، ءيا قايعىنىڭ بەلگىسى بىلىنبەيدى. ءۇن-ءتۇنسىز بالتاسىن كەزەپ تۇرا قالدى. بارابان دۇڭك ەتتى.

تۇتقىن قانعا قۇنىققانداي، قۇتىرىنا تاپ بەردى. جاس جىگىت جالت بۇرىلدى. جانە جاتتىعۋ جاساپ جۇرگەندەي، الدىن الا بولجاپ، اسىقپاي، ەمىن-ەركىن جالتاردى. ەكىنشى، ءۇشىنشى سوققىلاردى دا دارىتپادى.

تۇتقىن ەندى ەسى شىعا ۇرەيلەنىپ، وڭدى-سولدى سەرمەي ءتۇستى. بىراق جاس جىگىت قارۋ جۇمساعان جوق، تۇتقىننىڭ زارەسىن الىپ، سوققىلارىن دارىتپاي، وڭ-وڭاي جالتارىپ كەتە بەردى.

تۇتقىن ولەتىنىن شىن سەزدى. جىلاعانى، ءيا كۇلگەنى ەكەنى بەلگىسىز - كەڭك-كەڭك ەتىپ، جانۇشىرعان قيمىلمەن قۇر اۋانى تىلگىلەپ جۇر. ەكى-ءۇش رەت ەتپەتىنەن قۇلادى.

كەنەت امالى تاۋسىلىپ، قالشىلداپ تۇرىپ قالدى دا، بالتانى تاستاي سالىپ، وزەنگە قاراي تۇرا قاشتى. ەشكىم قۋعان جوق. تۇتقىن وزەنگە قويىپ كەتتى. سول مەزەتتە-اق جانتۇرشىكتىرە شىڭعىرىپ، جاعاعا قايتا ۇمتىلدى. شىعىپ ۇلگىرمەدى، جانتالاسىپ، قارمانىپ جاتىپ، الدەن ۋاقىتتا ءۇنى ءوشتى.

اراكۋلار جاعاعا كەلگەندە، قان جايىلعان سۋ اراسىنان تۇتقىننىڭ اعاراڭداعان سۇيەگىن عانا كوردى. ءبىر-ەكىلى پيرانيالار (جىرتقىش بالىقتار) جەلكە تۇسىندا جالبىراعان قىزىل ەتىن جۇلىپ كەتىپ جاتتى.

اراكۋلار كەيىن قايتتى. جاس جىگىت تومار ۇستىندە جاتقان اكەسىنىڭ ولىگىنە ءۇن-ءتۇنسىز ءۇڭىلىپ، ۇزاق تۇردى.

اراكۋلار كوپ قىرىلعاندىقتان، ءارى ولىكتەردىڭ ءبارى دالادا قالعاندىقتان، بۇرىنعىشا قاسيەتتەپ، قارالى بيمەن جورالعى جاساپ، جەرلەۋگە مۇرشا بولعان جوق. ءولىمنىڭ ءبارى دە جانعا باتاتىن عاپىل ءولىم. بىراق سولاردىڭ بارىنەن دە كياكۋگە، كياكۋدىڭ شەشەسى مەن اكەسىنە قاتتى باتقانى - ساريدىڭ ءولىمى. جالعىز ءوزى كوسەم دەنەسىن الىپ شىققاندا جاۋعان وقتىڭ ءبىرى دارىماي، امان شىققان ساريدىڭ الدەقالاي قاڭعىعان وقتان قازا تابۋى ەشقاشاندا ورنى تولماس وكىنىش بولدى.

قاراڭعى، سىز ورماندا تۇنەپ شىققان قالىڭ ەل تاڭ •ساز بەرە تاعى دا جولعا شىقتى.

الدەقانداي جالپاق وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتكەننەن كەيىن، ۇزاق جولدان تيتىقتاعان اراكۋلار قونىس تەبۋ ماقساتىمەن لاشىقتار تۇرعىزا باستاعان. بىراق ادام بالاسى اياعىن باسپاعان بۇل ولكەدە شەكتەي شۇباتىلعان ايداھار مەن الليگاتورلاردان باسقا ماقۇلىق كەزدەسكەن جوق. ءۇش ادامدى كەلگەن كۇنى جىلان شاعىپ ءولتىردى. بالىققا، اڭعا كەتكەن ەركەكتەر بىرنەشە كۇن قاتارىنان قۇرقول قايتتى. اشتىق باستالدى. ءشوپتىڭ تامىرىن تالشىق ەتكەن اراكۋلار شەتتەرىنەن كۇپ بولىپ ءىسىنىپ كەتتى.

اقىرى ۋايىمنان قۇسا بولعان جارالى كوسەم اي تولىسقان كۇنى ۋ ءىشىپ ءولدى دە، تايپانىڭ قالعان باسشىلارى كەڭەس وتكىزىپ، تىرشىلىككە قولايسىز، قايىرسىز جەردەن كوشۋ كەرەك دەگەن بايلامعا كەلدى. كەلەسى كۇنى لاشىقتارىن ورتەپ، كوسەمنىڭ سۇيەگىن زەمبىلگە سالىپ، قالىڭ ەل تاعى دا ۇدەرە كوشتى. بۇل ءبىر ءتىرى جاندى تىرشىلىكتەن تۇڭىلدىرگەن، دۇشپاننىڭ باسىنا تىلەمەيتىن، ءومىرى ەستەن كەتپەس، بەينەتتى كۇندەر ەدى.

بالا-شاعاسىمەن ۇباپ-شۇباپ، ازىپ-توزعان اراكۋلار تاعى دا بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، الدەقانداي بەيتانىس تاۋدىڭ ەتەگىنە توقتادى دا، سول اراعا ءبىرجولا قونىس تەپتى. باسپانالار تۇرعىزىلدى. قارالى بيلەر بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ، كوسەمنىڭ سۇيەگى جەرلەندى.

كۇندەر ءوتتى. كۇن وتكەن سايىن جاڭا قونىستىڭ جايلى ورىن ەكە­نى سەزىلە باستادى. ەل ەسىن جيىپ، كۇندەلىكتى ادەت-عۇرىپ، ءدىني جو­رالعىلار قالىپقا ءتۇستى. جۇرەكجۇتقان كاناتو كوسەم بولىپ ساي­لاندى. باقسىلار بۇرىنعىشا كۇن باتار الدىندا وتتى قورشاپ، تە­مەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ جىن-پەرىلەر رۋحىن قۋالاپ، پە­رىش­تەلەردەن شاپاعات تىلەيتىن بولدى. ەركەكتەر ماسكا جاساپ، ايەلدەر توي نانىن ءپىسىرىپ، ءتاتتى سۋسىن دايىنداپ، تولىق اي مەيرامىنا ازىرلەنە باستادى. تەك كياكۋدىڭ اكەسى عانا ادەتتەن تايىپ، ەكى-ءۇش رەت ورمان تاۋدى ارالاپ قايتقاننان كەيىن، قايتىپ الىس ساپارعا اتتانعان جوق. كۇن سايىن زىكىر سالىپ، اۋرۋلاردى ەمدەيدى. ءتۇنى بويى لاشىق ءىشىن كوك ءتۇتىن قىلىپ، ءشوپ قايناتىپ، ءدارى جاسايدى.

اكەسىنىڭ لاشىق ىشىندە تاۋىپتىك قۇرىپ، قانشا ۋاقىت سارعايعانى ەسىندە جوق. ۇزاققا سوزىلعان جاڭبىر تاسقىنى اياقتالىپ، بالىقشىلار سۇڭگى، اۋلارىن قايىققا تيەپ، جولعا دا­يىندالىپ جاتقاندا اكەسى ءوزىنىڭ كومەكشىلەرى بولىپ سانالاتىن التى باقسىنى لاشىعىنا جيناپ الدى.

- اراكۋدىڭ اتاقتى التى باقسىسى، - دەدى ول تۇرەگەپ تۇرىپ، اسىقپاي تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ. - جاراتۋشى كۋا، اراكۋلار ءومىر بويى وزگەگە قيانات قىلىپ كورگەن جوق، بىراق ءوزىنىڭ كورگەنى ءومىر-باقي قيانات.

اراكۋ ادىلدىكپەن بىرگە جارالعان. ادىلدىك ولگەن كۇنى قوسا ولمەك... ەندەشە دۇنيەدە ادىلدىك جوق، سول سەبەپتى ءبىز دە ولمەكپىز!.. (التى باقسى وتقا تەلمىرگەن جۇزدەرىن كوتەرىپ، ۇلكەن باقسىعا تا­ڭىر­قاي قارادى). اق ادامدار اتا مەكەن جۇرتىمىزدان قۋىپ شىعىپ، جان باسپاعان مەڭىرەۋ، باتپاقتى ورمانعا تىقتى. باتىر ۇل­دارى­مىزدى ءولتىردى. اراكۋ تايپاسىنىڭ اتام زامانعى اسىل قويما­سى جاۋ قولىندا. بىراق مەنىڭ ايتارىم - ول ەمەس... اراكۋ جۇرتىنا كەسەلدى دەرت جابىستى... جۇقپالى دەرت!!! (زارەلەرى ۇشقان باقسىلار ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى). ول لاشىقتاردى ورتەپ، قونىس اۋدارىپ قۇتىلاتىن دەرت ەمەس... مەن كوسەم ولگەن باتپاقتى ورماننىڭ نەعىلعان جەر ەكەنىن ەندى ءبىلدىم. ول - جىن-پەرىلەر رۋحى جايلاعان ىندەت ورداسى. بىزگە ىندەت تارادى. بۇل - وتە باياۋ تارايتىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جۇعاتىن، قاتەرلى ىندەت. اراكۋ ءۇشىن بۇدان قاتەرلى جاۋ قالعان جوق... اراكۋ تايپاسىن وسى كۇنگە دەيىن كوسەمدەر مەن باتىرلار عانا جان بەرىسىپ، جاۋ قولىنان امان الىپ كەلىپ ەدى. ەندى مىنا جاۋدان قالىڭ ەلدى ساقتاپ قالۋ ەش­قانداي كوسەمنىڭ دە، باتىردىڭ دا قولىنان كەلمەيدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ساقتاپ قالا المايدى. تەك ءبىز عانا، مىنا ءبىز عانا ساقتاپ قالا الۋىمىز مۇمكىن. ەي، اتاقتى التى باقسى! ەندىگى بار ءۇمىت ءبىزدىڭ موينىمىزدا... مەن بارلىق ورماندى، تاۋ-تاستى كەزىپ، كيەلى ءشوپ ىزدەدىم. وسى ىندەتكە شيپا بولار ءوزىم بىلەتىن ءبىر ءشوپتى تابا المادىم. ول ءشوپتىڭ كۇن مەكەنى - قاسيەتتى جاسىل كولدىڭ ماڭايىندا، تاۋ ەتەگىندە وسەتىنىن جاقسى بىلەم. ەندىگى شەشىم سول ەسكى مەكەن جۇرتتان ءشوپ ءدارى اكەلۋ. جاراتۋشىدان جاقسىلىق بولىپ، ءتىرى ورالساق، اراكۋ ەلىنىڭ باعى اشىلار. ءوزىمنىڭ كىشكەنە ۇلىمدى الا بارام... ءدارى جاساۋدى وسىعان ۇيرەتەم... كيەلى قۇپيا بالاعا عانا قالاتىن مۇرا... ايتپەسە دۋا قاشادى. اراكۋ ءۇشىن جان پيدا!

- جان پيدا! - دەدى باقسىلار ءبىر اۋىزدان. اكەسى كياكۋدى قاسىنا شاقىرىپ، وتقا قاراتىپ وتىرعىزدى.

- ءبىر ءۇمىتىم - وسى ۇلىم. مەندەگى بارلىق قاسيەت، كيە وسىعان قالماق... بۇگىننەن باستاپ مەنىڭ جالعىز ۇلىم كياكۋدى اراكۋدىڭ سەگىزىنشى باقسىسى دەپ بىلىڭدەر.

باقسىلار وتتى قورشاپ، تىزەرلەپ وتىردى. اكەسى وتتان جانىپ جاتقان بۇتاقتى كوتەردى دە:

- انت بەر! - دەدى كياكۋدىڭ قولىنا ۇستاتىپ جاتىپ.

كياكۋ نە دەرىن بىلمەي، جالتاقتاپ اكەسىنە قارادى.

- مەن، اراكۋ تايپاسىنان شىققان ۇلى باقسى چورو بالاسى - كياكۋ... - دەدى اكەسى ايبارلى، بيىك ۇنمەن اۋزىنا ءسوز سالىپ.

- مەن اراكۋ تايپاسىنان شىققان ۇلى باقسى چورو بالاسى كياكۋ، - دەپ قايتالادى كياكۋ.

- اراكۋ جۇرتى ءۇشىن قۇرباندىققا ءازىرمىن!

- اراكۋ جۇرتى ءۇشىن قۇرباندىققا ءازىرمىن!

- بۇكىل باقسىلىق عۇمىرىمدى...

- بۇكىل باقسىلىق عۇمىرىمدى...

- اراكۋلارعا ارنايمىن.

- اراكۋلارعا ارنايمىن!

اكەسى ەكىنشى قولىنداعى تەمەكى تولعان قامىس كەۋەگىنە وت سالدى دا كياكۋدىڭ اۋزىنا تاقاپ:

- ءبىر سور! - دەدى.

كياكۋ سورىپ قالدى دا، قاقالىپ-شاشالىپ، شەگىنىپ كەتتى. قالعان باقسىلار دا تەمەكى تۇتىنىنەن ءبىر-ءبىر سورىپ، وتتى قورشاپ، جاقسىلىق رۋحىنا ءمىناجات قىلىپ، دۇعا وقىدى. ءبارى دە چورو ۇلى كياكۋدى اراكۋ تايپاسىنىڭ سەگىز باقسىسىنىڭ ءبىرى دەپ مويىندادى.

سول ءتۇنى اكەسى كياكۋگە كيەلى شوپتەن ءدارى الۋدىڭ جولىن ۇيرەتتى. (ارينە، ەلۋ جىل وتكەن ارالىقتا وسىناۋ قۇپيا وسيەتتى قانشا تىرىسسا دا ەسكە تۇسىرە الماس ەدى. بىراق اكەسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:

- ۇمىتپا، شيپا ءدارىنى جاساۋدى دۇنيەدە ەكى-اق ادام بىلەدى. ءبىرى - ۇلى باقسى چورو. ەكىنشىسى - ونىڭ كىشى ۇلى كياكۋ، - دەگەن ءسوزى ءالى ەسىندە). تاڭ اتا سەگىز باقسى مويىندارىنا دوربالارىن بايلاپ، قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ، ارۋاقتاردان مەدەت سۇراپ، جولعا اتتاندى.

وزەننىڭ اعىسىمەن تومەن ءجۇزىپ، ساسكە شاماسىندا جاعاعا توقتاپ، بۇلار قايىقتى جاپىراقتارمەن جاۋىپ، جاسىرعاننان كەيىن، جابايى شوشقالار سالعان جولمەن كەشكە دەيىن ءجۇرىپ، الاسا تاۋعا شىقتى.

كۇن اۋەدەگى بۇلتتاردى قىزىل الا نۇرعا بوياپ، باتىپ بارادى. الىستان مۇنارتقان كوشكىل تۇمان بىرتە-بىرتە ىمىرت قۇشاعىنا ءسىڭىپ، كۇڭگىرت تارتتى.

كەنەت اياق استىنان نوسەر توپەپ قۇيىپ كەتتى دە، جولاۋشىلار تاۋ ىرگەسىندەگى ۇڭگىرگە تىعىلدى.

- وتكىنشى جاڭبىر، - دەدى باقسىلاردىڭ ءبىرى، - جەل ايداپ بارادى.

بىراق جاڭبىر باسىلعان جوق. تىنىمسىز شاقىرعان باقالاردىڭ شىرىلى مەن الليگاتورلاردىڭ كۇركىرەگەن قورقىنىشتى ۇندەرىن، الىستان تالىپ جەتكەن قۇلاما سۋدىڭ سارىلىن ەستىپ، ءتۇنى بويى وتىرۋعا تۋرا كەلدى. ەلەڭ-الاڭدا تۇرعان باقسىلار جالعىز اياق جولمەن كۇن شىعا وزەن جيەگىنە جەتتى. ودان كەيىن الدەكىم تىعىپ كەتكەن قايىققا وتىرىپ، قۇلاما سۋعا دەيىن ءجۇزدى. كەلەسى كۇنى تاسقا ورمەلەپ، تاۋدىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، وزەن جاعاسىنا تۇنەدى.

تاڭ اتا قالىڭ ورمان ىشىندەگى الدەقانداي، اڭ جۇرمەگەن ەسكى سۇرلەۋگە ءتۇسىپ، ەش جەرگە ايالداماستان ءتۇس اۋعاندا اراكۋ تايپاسى جايلاعان ولكەنىڭ شەكاراسىنا كىردى.

ءومىرى جارىق كورمەگەن تۇنەك جىنىس سەتىنەپ، كۇن ساۋلەسى نۇ­رىن توككەن اشىق اسپاندى، جەمىس اعاشتارى سامساعان ماۋەلى، كو­گىل­دىر، كوڭىلدى ءبىر ولكە باستالدى. اياق باسقان سايىن پىسكەن بانان، جاڭعاق، پاپاي، مانگو جەمىستەرى كوزگە ۇرادى. شۋىلداعان قۇس­تار ءۇنى، توتىقۇستاردىڭ بارقىلداعان تۇرپايى داۋىستارى ەرەكشە قۋانىشتى بىردەڭەنى ءبىلدىرىپ تۇرعانداي، توي بولارداعى دابىرا-شۋ­عا ۇقساپ تۇر. اعاش باستارىندا وتىرعان ۇزىن ءجۇندى باقىراۋىق ماي­مىلدار جولاۋشىلارعا ءبىرتۇرلى ۇناتپاعان ءارى مۇڭدى پىشىنمەن بەي-جاي قاراپ، جاندارىنا تاقاي تۇسكەندە جىلان شاعىپ العانداي وقىس ىرعىپ، ورماندى باستارىنا كوتەرە شۋلاپ، تىم-تىراقاي قاشادى. ال ودان ءارى تىم بيىكتە وتىرعان كىشكەنتاي، ۇزىن قۇي­رىق، تىقىر مايمىلدار بۇتاقتان بۇتاققا سەكىرىپ، بۇلاردىڭ سوڭ­دارىنان ەرىپ، ىسقىرىپ، جاڭعاق، جەمىس لاقتىرىپ، وزدەرىنشە قۋا­لاعان بولادى. ادامدار ۇزاپ كەتكەندە ءوز ىستەرىنىڭ ناتيجەسىنە قۋا­نىش بىلدىرگەندەي كۇلكىگە ۇقساس شيقىلداعان ءبىر دىبىستار شىعارادى.

جولاۋشىلار ساقتىق ءۇشىن سۇرلەۋدەن بۇرىلىپ، قاراڭعى تۇسكەنشە جولسىزبەن ءجۇردى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ولار جولاي تەرگەن جەمىس-جيدەكتەرمەن تاماقتانىپ، كوز شىرىمدارىن الۋ ءۇشىن كوك شوپكە قاز-قاتار جايعاستى.

كەلەسى ساسكە تۇستە بۇلار مەجەلى جەرگە جەتىپ توقتادى. بۇل تاۋدىڭ تەگىستەلگەن قىرات ءتارىزدى دوڭەس ىرگەسى ەكەن. كياكۋ كۇن مەكەنى بولعان كيەلى كولى قايسى ەكەن دەپ ماڭايىنا قانشا قاراسا دا ەشتەڭە كورە المادى.

باقسىلار ورماننىڭ قاق ورتاسىنداعى الىپ مولاعا ۇقساعان دوڭەس قىراتتىڭ تاستى بەتكەيىنەن ءشوپ قازۋعا كىرىسىپ كەتتى. كياكۋ اكەسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى ءدال ءبۇيتىپ جانتالاسىپ جۇمىس ىستەگەنىن كورگەن جوق ەدى. جارقانات شاعىپ، ەسىرىك بۋعان ادامشا بالتاسىن الاسۇرا سىلتەپ، سەلدىر جاپىراقتارى سارعايا باستاعان، تىربىق قۋرايعا ۇقساق، تىكەنەككە، شىرماۋىققا، گۇلگە ۇقساس بىرنەشە شوپتەردىڭ تامىرلارىن تىنباي قازدى.

اقىرى كۇن قىزۋى قايتا تامىرلار توپىراقتاردان تازارتىلىپ، اركىمنىڭ دورباسىنا تەڭ ءبولىپ سالىندى. سودان كەيىن باقسىلار اقىرعى رەت جۇرەك جالعاپ، جاراتۋشى ۇلى كۇشكە سيىنىپ، دۇعا وقىدى.

- قوزعالايىق، - دەدى كياكۋدىڭ اكەسى بالتاسىن بەلدىگىنە قىستىرىپ جاتىپ.

كياكۋ ورنىنان تۇردى. الدەنەگە كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، جۇرەگى شىمىرلاپ، سىزداعانداي بولدى. ول مۇنىسىن ەشقانداي جاقسىلىققا جورىمايتىن ەدى. سىلدىر ەتكەن دىبىستان سەزىك­تە­نىپ، ارتىنا جالت قاراعاندا بۇتا اراسىنان مىلتىعىن كەزەپ، اسپاي-ساسپاي جاقىنداپ كەلە جاتقان اق ادامدى كوردى. اكەسى:

- قاشۋ كەرەك، - دەدى اقىرىن عانا.

ول وسىنى ايتىپ، مۇلدە جايباراقات تۇردى دا، كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن بەلىندەگى بالتاسىن سۋىرىپ الىپ، جىبەرىپ قالدى.

مىلتىق داۋسى دا گۇرس ەتتى. كياكۋدىڭ سوڭعى كورگەنى - قالپاعى ۇشىپ، قۇلاپ بارا جاتقان اق ادام مەن كەۋدەسىن ۇستاپ، ءبىر بۇيىرلەپ شوككەن اكەسى.

باقسىلار كياكۋدى سۇيرەي-مۇيرەي قالىڭعا كىرىپ ۇلگىردى. كياكۋدىڭ كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالدى. قۇلاعى شىڭىلداپ، باسقا دىبىستى ەستىگەن جوق. بىرەۋلەر اۋزىن باسىپ، تۇنشىقتىرىپ جاتقان سەكىلدى. تالىقسىپ بارىپ، كوزىن اشقاندا ءوزىن دىرىلداتا سۇيرەتىپ، جۇگىرىپ كەلە جاتقان جالعىز كوز باقسى كۋرارەنى كوردى. قايدان ەكەنى بەلگىسىز، تارسىلداتىپ اتىپ جاتىر. كەسىلگەن اعاشتاردىڭ تۇسىنا كەلگەندە كۋرارە كياكۋدى ەمشەكتەگى بالا قۇساتىپ، قولتىعىنا قىسىپ الدى. ءوستىپ قانشا جۇگىرگەنى بەلگىسىز، كۋرارە الدەنەگە ءسۇرىنىپ، ەتپەتىنەن قۇلادى دا، كياكۋ بىرنەشە قادام جەرگە ۇشىپ كەتتى.

- بەرى... بەرى!..

كياكۋ تومارعا قاتتى سوعىلعان باسىن ۇستاپ، ماڭگىرىپ، كۋرارەنىڭ نە ايتقانىنا تۇسىنبەي، الاقتاپ قاراي بەردى.

- بەرى كەل دەيمىن، تەز...

كياكۋ مەن كۋرارە قالىڭ تىكەنەك اعاشتىڭ اراسىمەن دەنەلەرىن قان-جوسا قىلىپ، ءشوپ باسقان تەرەڭ سايعا قۇلاي كەتتى.

تىم جاقىننان دابىرلاعان دىبىستار ەستىلدى. الدەن ۋاقىتتا مىلتىقتارىن كەزەي ۇستاعان ءۇش اق ادام بۇلار تىعىل­عان سايدىڭ ءدال جانىنا كەلىپ، ءوز تىلدەرىندە ۇزاق داۋلاستى. ارت جاقتان تاعى ءبىر توبى قوسىلدى. ولار ءبىر-بىرلەرىنە ءار تۇستى قولدارىمەن كورسەتىپ، ۋ-شۋ بولىپ، داعدارىسىپ، سودان كەيىن مىلتىقتارىن كەزەپ ۇستاعان كۇيلەرى جان-جاققا بەت-بەتتەرىمەن تاراپ كەتتى.

اسپاننىڭ تەڭ جارتىسىن قىپ-قىزىل ەتىپ، كۇن باتتى. ورمان ىشىنە ىمىرت تۇنىپ، الدەن سوڭ تاس قاراڭعى مەڭىرەۋ تۇنگە اينالدى. كۋرارە دورباسىن كياكۋگە قالدىرىپ، سايدان ەڭبەكتەپ شىقتى. قاراڭداپ ءبىراز جەرگە دەيىن بارىپ، ودان ءارى كومەسكى ەلەسكە اينالىپ، اقىرى ءتۇن قۇشاعىنا ءسىڭىپ، جوق بولدى.

جەل تۇرىپ، اعاش باستارىنىڭ شۋىلى ەستىلدى. نوسەر توپەلەپ قۇيىپ كەتتى. الدەقايدان سارقىراعان سارىل ەستىلدى.

- كياكۋ، - دەپ سىبىرلادى الدەكىم. كياكۋ سەلك ەتە ءتۇستى دە، سايعا ەڭبەكتەپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان كۋرارەنى كوردى.

- ءبارى دە... - دەدى ول ەنتىگىن باسا الماي. - ءبارى دە... ءتىرى قالعان ەشكىم جوق... ءبارى دە...

جارق ەتە قالعان نايزاعاي وتىنان مالمانداي بولعان كۋرارەنىڭ سەكپىل ءجۇزى، ادىرايعان جالعىز كوزى، ارقاسىنداعى ءدارى شوپتەر سالىنعان بىرنەشە دوربا كورىندى.

كۋرارە مەن كياكۋ سايدان ەڭبەكتەپ جىلجىپ، اشىق الاڭعا، ودان ءارى جالعىز اياق جولدىڭ جيەگىنەن باستالاتىن قالىڭ اعاشقا كىرگەنشە باستارىن كوتەرگەن جوق. ودان كەيىن نايزاعاي جارىعىمەن باعدار جاساپ، وزەننىڭ وتكەل بەرەتىن ەتەگىنە قاراي ءجۇردى. نوسەر ءۇستى-ۇستىنە توپەلەپ، الدەن سوڭ قاتتى جەل كوتەرىلدى. اعاشتار سۋىلداپ، الدەقانداي بەيمازا شاڭقىلداعان قۇستار ءۇنى مەن سارقىراعان سارىل قوسىلىپ، ازان-قازان، ۇرەيلى شۋىلعا اينالدى.

ءتۇن ورتاسى اۋا نوسەر باسىلىپ، جوڭكىلگەن بۇلت اراسىنان اي سىعالاپ، الدان اعاراڭداعان بوز مۇنار شىڭ كورىندى.

- بۇل - ءبىزدىڭ بۇرىنعى اڭشىلار تۇراعى، - دەدى كۋرارە ارقاسىنداعى دورباسىن تۇزەپ جاتىپ. - لاشىق تۇراتىن... وت جاعاتىن شاقپاق تا بولاتىن...

مۇنار سەيىلىپ، اي ساۋلەسىمەن جارقىراعان سۇر جارتاس، تومەندە قاپ-قارا بوپ تۋلاپ اققان اساۋ وزەن ارناسى ايقىن كورىندى. كۋرارە توبەسىن پالما جاپىراقتارىمەن جاپقان، ءىشى قۇرعاق، الاسا لاشىقتى وپ-وڭاي تاپتى. كياكۋ دايىن تۇرعان اسپالى گاماكقا قيسايا كەتتى دە اكەسىنىڭ ءولىمى جانىنا جاڭا باتقانداي، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى.

- ۇلى باقسى چورونىڭ ءولىمى ەڭ اۋىر ءولىم. - كۋرارە ىرگەدەگى قۇرعاق بۇتاقتاردى جيناپ، وت تۇتاتتى. - بىراق سەن ءتىرى قالدىڭ. اكەڭ ءوزىنىڭ بار قۇپياسىن ساعان قالدىرعان. قازىر سەنەن قىمبات ەشكىم جوق. سوندىقتان جارىلقاۋشى رۋحتىڭ جاقسىلىعىنا راقمەت ايتپاۋ كۇپىرلىك بولادى.

ودان كەيىن كۋرارە كوكشىل مۇنار تاۋىنا قابىلان اۋلاۋعا بارعانداعى كورگەن قىزىقتارىن، جارالى قابىلاندى قانشا كۇن قۋعاندارىن، (سول جولى چاپۋ باتىردى ورمانداعى ايەل پەرىسى ارباپ، جىنۇرتىپ جىبەرگەنىن) وزىنە اتىلعان جارالى قابىلاندى قالاي شانشىپ ولتىرگەنىن ايتتى. وسىدان بارىسىمەن كياكۋدى وزىمەن بىرگە اڭعا الىپ شىعاتىن بولىپ كەلىستى.

كۋرارە، سوزىنە قاراعاندا، بۇگىنگى ۇلكەن اپاتقا ونشا قابىرعاسى قايىسىپ وتىرماعان سەكىلدى. بىراق تابيعاتىندا زەرەك تۋعان كىشكەنە بالا كۋرارەنىڭ داۋىسىنداعى دىرىلدەن، "وسىنىڭ ءبارى بىردەڭە ءۇشىن، ول بىردەڭە ءبىزدىڭ بارىمىزدەن بيىك، ءبىزدىڭ قازامىزدان دا، ۇلى باقسى چورونىڭ قازاسىنان دا بيىك، سەن كىشكەنتاي بولعانمەن اراكۋدىڭ سەگىز باقسىسىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالعانسىڭ، سوندىقتان تۇسىنۋگە ءتيىستىسىڭ عوي" دەگەن ويدى اڭعارماي قالا المادى. ەكى جولاۋشى كۇن شىعا جولعا ءتۇسىپ، جىلان باس تاۋىن بەتكە العان. كەشكە قاراي ابدەن قالجىراعان كياكۋدى كۋرارە ارقالاپ الدى. كۇن باتتى. كۋرارە وت جاعىپ، تاڭەرتەڭگى ۇستاعان بالىقتاردى ءپىسىردى. ونىڭ جورامالى بويىنشا ەرتەڭ قالايدا وزەن جيەگىنەن قايىق كەزدەسۋگە ءتيىستى.

كەلەسى كۇنى بۇلار وزدەرى مەجە تۇتقان جىلان باس تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى وزەننىڭ وتكەلدى تۇسىنا ساسكە تۇستە كەلىپ جەتتى.

اينالاسىنا قولمەن وتىرعىزعانداي قاز-قاتار پالما اعاشتارى وسكەن سارعىش ءتۇستى وزەننىڭ جاعاسىندا توڭكەرۋلى قايىق جاتىر. الدىڭعى كۇنگى جاڭبىردان وزەن سۋى كوتەرىلگەنگە ۇقسايدى. اعىسى قاتايىپ، سارىلى كۇشەيە تۇسكەن.

كۋرارە قايىقتى قولىمەن كورسەتىپ، قۋانعاننان ىرجيا كۇلىپ، الدەنە ايتقىسى كەلىپ كياكۋگە بۇرىلا بەرگەنى سول ەدى، ءدال جاقىننان مىلتىق داۋسى گۇرس ەتە قالدى. كۋرارە ەتپەتتەي قۇلادى.

- قاش! - دەدى جەر تىرناپ جاتىپ.

كياكۋ قاشىپ ۇلگىرگەن جوق. الدىنان دا، ارتىنان دا مىلتىق كەزەنگەن بىرنەشە اق ادام لەزدە قورشاپ الدى. ساقال-مۇرتى ءوسىپ كەتكەن، ۇزىن بويلى بىرەۋى ماڭىنداعىلارعا ءوز تىلىندە بىردەڭە ايتتى دا، اياعىمەن كۋرارەنى شالقاسىنان اۋدارىپ:

- التىن قايدا؟ - دەدى اراكۋ تىلىنە ۇقساس ءبىر تىلدە. - التىن تابا الاسىڭ با؟ ا؟ قاي جەردە التىن؟..

كۋرارەنىڭ قۇلاعىنان قان كەتتى.

ساقالدى ۇزىن جەرگە ءبىر تۇكىردى دە، مىلتىعىن تىرەپ تۇرىپ كۋرارەنى ءدال باستان اتتى. بۇرىلىپ كياكۋگە قارادى. "مۇنى قايتسەم ەكەن" دەگەندەي ءسال ويلانىپ تۇردى دا، قۇس اتقانداي ەمىن-ەركىن، بەي-جاي سەزىممەن مىلتىعىن كوتەرىپ، كوزدەي باس­تادى.

كياكۋ ءدىر ەتە قالدى. الدەقالاي قورقىنىش سەزىمى جوعالىپ، الدەنەگە تۇسىنبەۋشىلىك، "ەندى قايتەر ەكەن" دەپ، اسىعا كۇتكەندەي تىنىشسىز، ەسىرىك كۇي بيلەدى. ول ساقالدى ۇزىننىڭ جانىندا تۇرعان ەرەسەك بالانىڭ الدەنە دەپ جالىنعانىن، ساقالدى ۇزىننىڭ كۇلىپ، باسىن يزەپ، وعان قولىنداعى مىلتىعىن بەرگەنىن، ەندى مۇنى بالانىڭ كوزدەي باستاعانىن كورىپ تۇردى. بالا ءدال جانىندا سىلەيىپ تۇرعان، وسىناۋ ادام­عا ۇقساس "ماقۇلىققا" تيگىزە سالۋدى ءمىن كوردى مە، قولىمەن قاش دەگەندەي بەلگى بەردى. كياكۋ مەڭىرەيىپ تۇرا بەرىپ ەدى، تاعى دا قولىن سىلتەپ، "قاش" دەدى. الدەبىرەۋ جەردەن تاس الىپ لاقتىردى. كياكۋ بالانىڭ سىلتەگەن جاعىنا قاراي جۇگىرە جونەلگەندە مىلتىق گۇرس ەتە قالدى. كياكۋ كىلت توقتاي قالدى دا، وزىنە ەشقانداي وقتىڭ تيمەگەنىن سەزدى. بۇرىلىپ، ءوزىن اتقان توپقا قارادى. بالا "نەگە توقتايسىڭ" دەگەندەي قولىن سىلتەپ، ىزالانا ايعايلاپ تۇر ەكەن. تاعى جۇگىردى. تاعى دا گۇرس ەتە قالدى. تيگەن جوق. شالاەستى كۇيدە بۇرىلىپ، تاعى قارادى. قالپاق كيگەن، جۋپ-جۋان بىرەۋى "ەندى بىلاي جۇگىر" دەپ قول سىلتەپ تۇر ەكەن. كياكۋ جەل قۇلاتقان بانان اعاشىنا قاراي جۇگىردى. تۇلا بويى وزىنە ىرىق بەرمەي قالشىلداپ، ساناسىندا الدەقالاي بەي-بەرەكەت، الاساپىران ءبىر تۇيسىك، اقىرعى دەمدى ءبىتىرىپ، ماڭگى ازاپ شەكپەيتىن تىنشىعۋدى اسىعا تىلەگەندەي، "قازىر، مىنە، مىنە، قازىر ءبارى دە بىتەدى، تەك تەزىرەك، تەزىرەك" دەيتىن سەكىلدى. بولماشى ويلار، ەلەستەر، ۇرەي، تۇيسىكتەر ءدال قازىرگى جاناي ءوتىپ جاتقان مىلتىق وعىنداي زۋ-زۋ ەلەس بەرىپ، جوق بولىپ جاتىر.

بالانىڭ بۇرىن مىلتىقپەن كوپ اۋەس بولماعانى بايقالدى. تيگىزە الماعانىنا ىزا بولىپ، قىزارىپ، جىلارمان حالگە كەلدى. "ەندى بىلاي قاش" دەپ وزەندى سىلتەپ، تاعى دا سىعالاپ، كوزدەي باستادى. ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرۋ مەن ۇرەيدەن قاتتى القىنعان كياكۋ قارسى الدىندا بۇرقانىپ اعىپ جاتقان وزەندى كوردى. الدەقالاي ەسى كىرىپ، "قۇتىلۋ كەرەك، ولمەۋ كەرەك" دەگەن تۇيسىك اپ-انىق ەلەس بەردى.

ەندى گۇرس ەتە قالعان مىلتىققا دا، ارتتاعى توپتىڭ اي­عايىنا دا ءمان بەرمەي، زىمىراعان بويى جارتاس ۇستىنەن وزەنگە ءبىر-اق سەكىردى. قۇلاپ كەلە جاتىپ ەشتەڭە ويلاپ ۇلگىرە المادى. تەك بيىكتەن جۇرەگى ورەكپىپ، جەل ەكپىنى تىنىسىن بىتەپ، ۇرەي بۋدى... مۇزداي سۋعا كۇمپ بەرگەندە ءسىڭىرى تارتىلىپ قالا جازداپ بارىپ، جازىلىپ كەتتى. "باسىمدى شىعارسام، اتىپ تاستايدى" دەگەن قورقىنىشتى ويدان ءبىرجولا سۋ استىندا قالۋعا ريزالىق ءتارىزدى سوقىر سەزىم شەكتەپ، اعىس ەكپىنىمەن ارەكەتسىز، باتا بەرگەن ول الدەن سوڭ دەمى ازايىپ، بۋلىعىپ (الگىندە عانا ساناسىندا اپ-ايقىن ەلەس بەرگەن وي-سەزىمدەر عايىپ بولىپ), ەسسىز ءجانتاسىلىم كۇيدە سۋ بەتىنە شىعۋعا، اۋا جۇتۋعا الاسۇردى. اعىس ەكپىنى باعىتىن وزگەرتىپ جىبەرگەن سەكىلدى، ءبىر بۇيىرگە ءۇيىرىپ، زىمىراتىپ اكەتتى. ۇزدىگىپ، دەمى ءبىتىپ، سۋ استىندا كوزى شاراسىنان شىعا اينالىپ كەتكەن كياكۋدىڭ ىشىنە سۋ كەتكەندە ء"ولدىم" دەگەن اسا قورقىنىشسىز، اقىرعى وي ساناسىن شارپىپ ءوتتى. سودان كەيىنگى سەزگەنى - قولىنا ىلىككەن جىلتىر تاس، كوكىرەگىن جارىپ ەنگەن اششى دەم. كياكۋ ىشەك-تامىرلارى قاقىراپ، وزەگى ۇزىلەردەي ءۇستى-ۇستىنە شاشالدى، ارتىنشا لاقىلداتىپ قۇسا باستادى.

ءبىرازدان سوڭ بويى بەي-جايلانىپ، دەنەلەرى بوساپ، تىنىعۋدى اڭساپ، ءسال جاتتى دا، ءوزىنىڭ قاراڭعى ۇڭگىر ىشىندە جاتقانىن كورىپ، سارقىراعان اعىس دىبىسىن ەستىپ، قالتىراپ قويا بەردى. ۇڭگىر جارتاس استىمەن اعىستى بۇرىپ اكەتەتىن ءبىر ءيىرىم سالا ءتارىزدى. بوزامىق ساۋلە بەرىپ، جوعارى ورلەگەن ۇڭگىر تۇبىنەن دەم سەكىلدى ءبىر لەپ كەلەدى. جاعا تۇستان اق ادامداردىڭ دابىرلاعان داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇر.

كياكۋ ءجىپ-جىڭىشكە قولدارىمەن تاسقا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى دا، سۋدى كەشىپ، ۇڭگىردىڭ تۇبىنە قاراي ەندى. "قايدا بارامىن، نە ىستەيمىن" دەگەندى ويلاپ جاتپادى. بىلەۋلەنگەن، جىقپىل سۇر تاستارعا الاق-جۇلاق قاراپ، تىڭ تىڭداپ، ۇڭگىر بويلاپ، جىلجي بەردى. بىرىڭعاي دىمقىل اۋادان تاس بەدەرىن بۇركەگەن كوك قىنالار اتتاعان سايىن اياعىن جۇپ-جۇمساق جاندى دەنەگە تيگەندەي تۇرشىكتىردى. ول ۇزاق ءجۇردى. جۇرگەن سايىن ۇڭگىر ءىشى كەڭەيىپ، قاڭىراعان قاراكولەڭكە جەراستى كەڭىستىگىنە اينالدى. كياكۋ ساۋلەنىڭ قايدان كەلىپ تۇرعانىن اڭعارا المادى. الىستاپ كەتكەن ءزاۋلىم تاس قابىرعالاردىڭ ەتەگىنەن ۇڭىرەيگەن قاپ-قاراڭعى تەسىكتەردى كوردى. جوعارىدان سۋىلداعان دىبىستار ەستىلىپ تۇر. كياكۋ باعدار ايقىنداۋ ءۇشىن توقتاپ، جان-جاعىنا قارادى.

كەنەت جال-جال بولىپ ءۇيىلىپ قالعان قۇلاما، كەسەك تاستار اراسىنان تاڭعاجايىپ ءبىر قۇبىجىق باس كورىندى. جانسىز بەينەدەي، قىبىرسىز قاتىپ قالدى دا، لىپ ەتىپ ىلگەرى جىلجىپ، تاعى دا تاسقا ۇقساپ، قاتا قالدى. كياكۋ قۇبىجىق باستىڭ قايدا قاراپ تۇرعانى بەلگىسىز باقىرايعان كوزدەرىن، بۇلكىلدەگەن قاتپارلى جەمساۋىن، ءمۇيىز جالىن، اقىرىندا ادام ساۋساعىنا ۇقساعان تاس بۇجىر اياقتارىن كوردى. باس ىلگەرى تاعى ءبىر جىلجىعاندا ەس-ءتۇسسىز سىلەيىپ قالعان كياكۋ قۇبىجىق دەنەنىڭ كادىمگى ءداۋ كەسىرتكە ەكەنىن تانىدى. جالما-جان جەردەن تاس الىپ، جىبەرىپ قالدى. شاق ەتە قالعان دىبىسپەن بىرگە ۇڭگىر ءىشى سالدىر-گۇلدىر كۇڭىرەنىپ، توبەدەن گۇرس-گۇرس قۇلاعان تاستار اينالانى قاپ-قارا توزاڭعا كومدى. ەتپەتتەپ قۇلاعان كياكۋ ىنگە كىرۋگە تىرمىسقان تىشقانداي قۇلاما، جايپاق تاستىڭ ىرگەسىنە باسىن تىرەپ، تىپىرلاي بەردى. ويران باسىلىپ، شاڭ سەيىلگەننەن كەيىن دە دىرىلدەپ، ەسىن جيا المادى. ۇڭگىر ءىشى ءبىرجولا تىنىشتالىپ، جوعارىدان سۋىلداعان دىبىستار قايتا ەستىلدى. كياكۋ ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە سەنگىسى كەلمەگەندەي، باسىن كۇمانمەن اقىرىن كوتەرىپ، ماڭايىنا كوز تاستادى. ورنىنان تۇرىپ، جەل سوعىپ تۇرعان باعىتپەن قوزعالا باستادى. اياعىن تىلگەن قيىرشىق تاستارعا دا، جىبەرىپ قويعان كىشى دارەتىنە دە كوڭىل اۋدارعان جوق. ۇڭگىر جوعارىلاعان سايىن تاستان تاسقا ورمەلەپ، جانتالاسا ۇمتىلدى. ءوستىپ قانشا ۋاقىت جۇرگەنى بەلگىسىز، قۇلاق كەسكەن جىم-جىرت تىنىشتىقتان ەسىن جيدى. ەشتەڭە كورىنبەيدى، كوردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي تاستاي قاراڭعى. كياكۋ ءوزىنىڭ تارسىلداعان جۇرەگى مەن ەنتىككەن دىبىسىن عانا ەستىپ تۇر. جەل دە بىلىنبەيدى. تاڭقالارلىق مەڭىرەۋ كۇي. جۇرەگى ونان سايىن تارسىلداپ، تىرشىلىكتىڭ اقىرعى شەگىنە جەتكەندەي سەزىمگە تىرەلگەن ول ەندى ءبىر وقىس دىبىستان جىندانىپ كەتەرىن كامىل سەزىندى. الدىن سيپاپ، ءتورت اياقتاپ جىلجىدى... لەپ ءبىلىندى. ۇڭگىر قابىرعالارى كىلت وڭعا كوتەرىلگەندە بوزامىق ساۋلە، ودان كەيىن اقشا بۇلت قالقىعان كوگىلدىر اسپاننىڭ الاقانداي بولىگى كورىندى. كياكۋ دەنەسىن تاسقا سوعا-موعا ۇڭگىردەن شىعىپ، جارقىراعان كەڭ دۇنيەنى، كوككە ورلەگەن جىلان باس تاۋىنىڭ شىڭدارىن، ەتەكتەگى تۇتاس­قان قالىڭ ورماندى كوردى. ول بۇدان ارىگە شىداعان جوق. جۇمساق قۇمداۋىتقا وتىرا بەرىپ، ەسىنەن تاندى...

ەسىن جيعاندا ءزاۋلىم اسپاندا ۇلپا بۇلتتار ءۇيىرىلىپ، قىزۋى قايتىپ، قىزعىلت تارتقان كۇن كوكجيەككە ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. ونە-بويى سالدىراپ، كوزىنە قۇيىلعان تەردى سۇرتۋگە شاماسى جەتپەي، قيمىلسىز جاتتى دا، ءوزىنىڭ قايدان كەلىپ، قايدان شىق­قانىنا، نە عىپ جاتقانىنا تۇسىنبەي، دەل-سال كۇيگە ەندى. بۇكىل ساناسىن مەڭدەگەن ءبىر السىزدىك ودان ءارى ويلاتپاي، تەك سول تۇسىنىكسىز كۇيگە دەيىن عانا سەزىنۋگە مۇرشا بەرىپ، ء"وستىپ جاتا بەر، ەشتەڭەگە ءتۇسىنۋدىڭ قاجەتى جوق، تۇسىنبەي-اق قوي، جاتا بەر... جات... جات!.. " دەپ تۇرعان سەكىلدى. ارەڭ دەگەندە جارتاس باسىنان وزەنگە زىمىراپ كەلە جاتقان ءساتى مەن قۇبىجىق كەسىرتكەنى جانە ۇڭگىر اۋزىنان كورىنگەن الاقانداي اق شاربى بۇلتتى ەسىنە ءتۇسىردى. سودان كەيىن الگى كورىنىستەردىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن ەشتەڭە تابا الماي، ۇزاق جاتتى. اقىرى كۋرارەنىڭ ولىمىنەن باستاپ، باسىنان كەشىرگەن وقيعالار ەسىنە تۇسكەندە قايتادان جۇرەگى قوزعالىپ، ونە-بويىن ۇرەي بيلەدى. تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرىپ، جىلان باس تاۋىنىڭ شىڭىنا قارادى. سوندا بارىپ، ءوزىنىڭ تاۋ استى ۇڭگىرىمەن شىڭنىڭ ەكىنشى قاباتىنا شىققانىن جانە ساسكە تۇستەن كۇن ەڭكەيگەنشە جەراستى جولىنىڭ ازابىن شەككەنىن ءتۇسىندى. دىرىلدەپ، باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتتى. بىراق ول كوپ ۇزاماي-اق مۇنىڭ ءبارى ەسكە تۇسىرگەننەن تۋعان قورقىنىش ءدىرىلى ەمەس، كادىمگى بەزگەك اۋرۋى ەكەنىن انىق سەزىندى. دەنەسىنىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، ءدىرىل ونان سايىن كۇشەيىپ بارادى. كياكۋ اكەسىنىڭ تاۋىپتىك وسيەتتەرى ەسىنە ءتۇسىپ، دورباسىنان جاپىراق الىپ شاينادى.

كۇن باتىپ، بۇلت اراسىندا قالىپ قويعان سوڭعى قىزعىلت رەڭ شاپاقتار دا ءسونىپ، قاس قارايدى. توڭىرەك تۇتاس تۇنەرىپ، تۇنگە اينالدى. ەتەكتەگى ورماننان قۇستار شۋلاپ، الليگاتورلار كۇركىرەپ، باقالار شىرىلدادى. كوكجيەكتەن اي كوتەرىلىپ، الا بۇلتتاردىڭ اراسىمەن اسىعا ءجۇزىپ بارادى. ارەگىدىك ادامنىڭ جىلاعان داۋسىنا ۇقسايتىن، تاڭعاجايىپ، قورقىنىشتى ءبىر دىبىس سۇڭقىلدايدى.

كياكۋ قۇرعاق جاپىراقتارعا تاس قاشاپ، وت تۇتاتىپ، ۇستىنە بۇتاق ءۇيدى. وتتىڭ سار جالقىن جالىنىنا مەڭ-زەڭ قاراعان كۇيى قالتىراپ-دىرىلدەپ، ۇزاق وتىردى. "ەندى نە ىستەۋىم كەرەك" - دەپ ويلاپ كورىپ ەدى، بىراق اقىل-ساناسى وعان جاۋاپ بەرمەدى. اقىرى بويدى بيلەگەن السىزدىك ەركىن الىپ، جىلى قۇمنىڭ ۇستىندە قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزگەن جوق.

ەرتەڭىنە تۇسكە تاقاعاندا ءبىر-اق وياندى. شاقىرايعان كۇننەن كوزىن اشا الماي، زىرق-زىرق ەتكەن ىپ-ىستىق باسىن قولىمەن قىسىپ، "ەندى نە ىستەۋىم كەرەك" دەگەندى ويلاپ ءبىراز تۇردى. كەنەت اكەسىنىڭ ءولىمى، بۇكىل باقسىلاردىڭ ءولىمى، ءوزىنىڭ اراكۋ تايپاسىنان الىستا، مەڭىرەۋ قالىڭ ورمان ىشىندە جاپادان-جالعىز، تىرشىلىكتەن ءۇمىتسىز كۇيدە قاڭعىپ قالعانى ەسىنە تۇسكەندە تورىققاننان جۇرەگى شانشىپ، كوزى قاراۋىتتى. جىلاعىسى كەلدى، جىلاي المادى. جەرگە باسىن ۇرىپ، تۇرىپ-جىعىلىپ، كەمسەڭدەي بەردى. بىراق ول قانشا جىلاسا دا، قانشا جالبارىنسا دا، اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، كومەك كورسەتەتىن ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. بىلگەندىكتەن ورنىنان تۇرىپ، كەشەدەن بەرى شەشە الماي قويعان "ەندى نە ىستەۋىم كەرەك" دەگەن سۇراقتى ىشتەي تاعى قايتالادى. ارت جاقتان الدەنە سىبدىر ەتە قالعانداي بولدى. كياكۋ سەلك ەتە ءتۇستى. "اق ادامدار! اق ادامدار ىزدەپ ءجۇر!" كياكۋدىڭ دەنەسى مۇزداپ جۇرە بەردى. جالت قاراعاندا بۇتا-بۇتادان قارعىپ، قاشىپ بارا جاتقان ەلىكتى كوردى، بىراق "اق ادامدار ءجۇر، بۇل جەردى سولار مەكەندەيدى، قازىر كەزدەسەدى" دەگەن ۇرەيلى ويدان جۇرەگى قايتىپ ورنىنا تۇسپەدى.

جالما-جان دورباسىن بەلىنە بايلاپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، ەتەككە ءتۇستى. كۇن ساۋلەسى كورىنبەيتىن قالىڭ جىنىستىڭ ىشىنە كىرگەندە ازداپ ەسىن جيدى. وزەگى تالىپ، اشىققانىن، ءارى شولدەگەنىن سەزدى. كۇن باتاردا جاپىراقتار بۇركەپ، كوزگە كورىنبەي، سىلدىراپ اعىپ جاتقان، جالعىز اياق جول سەكىلدى ءجىپ-جىڭىشكە بۇلاقتان سۋ ءىشتى. ال جەيتىن ەشتەڭە جوق ەدى. مايمىلدار مەن قۇستاردىڭ، جارقاناتتاردىڭ كوزدەرىنەن تاسادا قالعان جەمىستەر تىم بيىكتە. جەرگە تۇسكەن بىرەر جاڭعاقپەن جۇرەك جالعاعان بولدى.

قايدا كەلە جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ورمان ءىشى قالىڭداپ، اياق الىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيىنعا ءتۇستى. تۇتاسقان قالىڭ شىرماۋىقتار مەن جاپىراقتاردى جولىنان تازارتىپ وتىرۋعا كياكۋدىڭ شاماسى جەتپەيتىن. سوندىقتان ءالسىن-ءالسىن كەرى شەگىنىپ، ماعىناسىز ءجۇرىستى قايتادان باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. قاس قارايعاندا قاباتتاسا وسكەن پالما اعاشىنىڭ ورتاسىنان ۇيىقتايتىن قۇرعاق جەر تاپتى. تۇنگە قاراي ورمان ءىشى قورقىنىشتى شۋعا تولدى. الليگاتورلاردىڭ كۇركىرەگەن داۋىستارى، باقالاردىڭ تىنىمسىز شىرىلى، ءتۇن قۇستارىنىڭ شاقىرعانى جانە تاعى دا سول ادامنىڭ وكسىپ، جىلاعانىنا ۇقسايتىن سۇمدىق ۇرەيلى دىبىس تاڭ اتقانشا ءبىر باسىلعان جوق. كۇن شىعا جەۋگە جارايتىن تامىر، جاپىراقتار ىزدەدى. الاسۇرىپ، قۇستارعا، مايمىلدارعا جۇگىردى. جاڭبىردان ىركىلگەن قاقتان بۇزىلعان سۋ ءىشتى. سىبدىر ەتكەن دىبىستان شوشىپ، بۇكىل ۋاقىتىن ماعىناسىز قاشۋمەن وتكىزدى. ول بارىنەن دە قورىقتى. قورقاۋ الليگاتورلاردان دا, جىلانداردان دا، ورمەكشى، بۇيەلەردەن دە، جارقانات پەن قاراقۇرتتان دا، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنەن دە، قابىلان مەن ىلبىسىننەن دە قورىقتى. بىراق وعان وسىلاردىن بارىنەن دە ەڭ قورقىنىشتىسى ادام ەدى. جاراتۋشى قۇدىرەتكە مىڭ مارتەبە تابىنىپ، "تەك ادام بالاسىنا كەزدەستىرە كورمە" دەپ جالىندى. ويتكەنى ول جەر بەتىندە ادامنان وتكەن قاتەرلى، مەيىرىمسىز ماقۇلىقتىڭ جوق ەكەنىن جاقسى ءبىلدى.

ءتورتىنشى كۇنى اشتىق ازابى ادام توزگىسىز جاعدايعا جەتتى. نە ىستەپ كەلە جاتقانىن ءوزى بىلمەي، كوز الدىنا الدەنەلەر ەلەس­تەپ، ساندىراقتاي باستادى. ول كوڭىرسىتىپ، بالىق ءپىسىرىپ جاتقان شەشەسىن كوردى. شەشەسى ءبىر قولىمەن ۇلۋ قابىعىنا شۇپىلدەتە قۇيىلعان ءتاتتى سۋسىندى كوتەرە ۇستاپ، يەگىمەن بالىقتى كورسەتەدى.

"الدىمەن بالىقتى جەپ ال دەپ جاتقانى-اۋ، - دەپ ويلايدى كياكۋ ىشىنەن، - سۋسىندى سودان كەيىن ىشكەنىم دۇرىس قوي... سوندا بۇل نە؟ تولىق اي مەيرامىنىڭ باستالىپ كەتكەنى مە؟.. ءيسى قالاي كوڭىرسيدى ءوزىنىڭ! شىركىن!.." تەزىرەك بەر ەندى! - دەيدى كياكۋ كۇبىرلەپ - كانە...

كياكۋ وزىنەن بەس قادامداي جەردە يرەتىلىپ جاتقان اناكوندى (ايداھار جىلاندى) كورىپ، ەسىن جيدى. اناكوند ۇيىقتاپ جاتقانى، الدە اڭدىپ جاتقانى بەلگىسىز، كوك تەڭبىل، الاباجاق جوندارى كۇنگە شاعىلىسا جىلتىراپ، باسىن كورسەتپەي، وت ورنىنداي اۋماقتا قيمىلسىز جاتىر. كياكۋ شەگىنە بەرىپ، شالقاسىنان قۇلادى دا، ءارى قاراي نە بولعانىن بىلمەي قالدى... الدەن ۋاقىتتا ءبىر ەسكى سۇرلەۋدىڭ بويىندا جۇگىرىپ كەلە جاتقان كۇيىندە ەسىن جيدى. ەندى ول ەسىنەن ايىرىلىپ، شالىقتاپ ءجۇرىپ، الليگاتورلاردىڭ اۋزىنا ءوزى ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ، ۇرەيى ۇشتى.

ۇرەي ونى ەسىنەن تاندىردى، ءارى ەسىن جيدىردى. كەشكىلىك سەلدەتىپ نوسەر قۇيدى. كياكۋ سەزىنۋدەن قالعان ءبىر دوعال تۇيسىكپەن وسى كەزدە جاڭبىر ماۋسىمى باستالىپ، سەل جۇرەتىنىن، وزەندەگى سۋلار ارناسىنان اسىپ، بۋىرقانىپ، ۇلكەن كىسىلەردىڭ بالىققا شىعا الماي، لاشىقتا وتىرىپ قالاتىنىن ەسىنە الدى. نوسەر تاڭ اتقانشا باسىلعان جوق. نايزاعاي وتى جارق ەتە قالعاندا تۇنگى ورمان بەينەسىنەن جانى تۇرشىككەن كياكۋ قورقىنىش پەن توڭۋدان، اۋرۋدان ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداپ، ەسىرىك شەكاراسىندا وتىرىپ تاڭدى اتىردى.

كەلەسى كۇنى ول ءتۇس كەزىندە ولگەن اق ادامنىڭ ۇستىنەن شىقتى. العاشقىدا زارەسى ۇشىپ، قاشا جونەلدى دە، ارتىنان ولىك ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ قايتىپ ورالدى. ءىرىپ، قارايىپ كەتكەن ەتتەرىنە سەسكەنە قاراپ تۇردى دا، اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، ولىكتىڭ قالتالارىن اقتارا باستادى. "اشتان ولگەن ەكەن" دەپ ويلادى جارتىسى جەلىنگەن قايىس بەلبەۋدى كورگەندە. كەنەت بەلىندە بايلاۋلى تۇرعان زىلدەي دوربانى جۇلىپ الدى. قولدارى قالتىراپ، تىسىمەن جۇلقىلاپ، ارەڭ دەگەندە دوربانىڭ اۋزىن اشىپ قالدى دا، جارقىراعان ساپ-سارى التىن كەسەكتەردى كوردى. ول التىننىڭ قىمبات تاس ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىن. بىراق مىناۋ اق ادامنىڭ اشتان ولگەنشە زىلدەي قىلىپ جانىنان نەگە تاستاماعانىن تۇسىنبەدى. دوربانى يتەرىپ، اقتارا سالدى دا، مۇڭكىگەن ساسىق يىسكە شىداي الماي، شەگىنىپ كەتتى.

اقىل-ەسىنەن ادا قىلعان اشتىق ازابىندا اجال كولەڭكەسىنىڭ سوڭىنان ەرىپ، قانشا كۇن، قانشا ءتۇن جۇرگەنىن ول سەزگەن جوق. ءبىر ەسىن جيعاندا تاعى دا وتكەن جولعىداي جۋىق ارادا اڭ باسپاعان ەسكى سۇرلەۋمەن كەلە جاتقانىن كوردى. "بۇل جول وزەنگە اپارۋى مۇمكىن" دەپ ويلادى. ول ەسى تۇزۋىندە تەزىرەك ويلاپ قالۋعا تىرىستى. ويتكەنى وسىدان كەيىن قانداي كۇيگە تۇسەرى وزىنە بەلگىسىز.

"وزەنگە... سۋ..."

ول ءار ەسىن جيعان سايىن، سۇرلەۋدەن كوپ ۇزاماعانىن سەزىپ، قايتا ورالىپ وتىردى. السىرەپ، ەتپەتىنەن قۇلادى. تۇرا المادى... ەڭبەكتەپ جىلجىدى... "وزەن..."

تاعى دا اق ادامدار ەلەستەدى. يىقتارىنا اسىنعان مىلتىقتارى بار. قورشاپ الىپتى. بىرەۋى ولتىرگىسى كەلىپ، جاقىنداي تۇسەدى... "مەيلى ەلەستەي بەرسىن، - دەپ ويلادى كياكۋ، - وڭىمدە دە كورگەم... مەيلى... قازىر الليگاتورلار كەلىپ ەلەستەيدى. سوسىن... ايداhار، ونان سوڭ... جوق، اق ادامنىڭ كەرەگى جوق... ەندى الليگاتور كەلسىن... كەل!"

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»