Nazarbaev kezinde «Úlyq bolsan, kishik bol» qaghidaty saqtalmay, biylik pen halyqtyng arasy alshaqtap ketip edi. Qarasha qauym sheneunikterding qolyn ústap, mún-zaryn aitu bylay túrsyn, qarasyn kóruge zar bolyp qalghan. Sonyng kesirinen qoghamda ekonomikalyq, әleumettik mәseleler qordalanyp, jappay narazylyqqa úlasty.

Biylik tranziyti oryn alyp, Toqaev preziydenttikke kelgennen keyin, eski jýiening kemshiligin birden tanyp, «Estiytin ýkimet» jobasyn úsyndy. El mýddesin kóterip jýrgen әr saladaghy belsendilerding basyn qosyp «Últtyq Qoghamdyq Senim kenesin» qúrdy. Endi mine, atalmysh kenes ýmitti aqtap, auqymyn keneytip, «Últtyq Qúryltaygha» ainalyp otyr. Úlytauda dýbiri jer jarghan halyqtyq jinalystyng alghashqy basqosuy bolyp ótti. Ár saladan iriktelgen 117 uәkil qatysqanymen, últ mәselesine pikir qosugha әrkimning mýmkindigi bar. Memlekettik hatshy Erlan Qarinnyng aituynsha alda Últtyq Qúryltaydyng arnayy platformasy jasalyp, janasha oi, iydeya úsynugha jaghday jasalmaq. Aytuly basqosuda Nazarbaevtyng til, «Qazaqstandyq últ» sayasatyna ashyq qarsylyq bildirip, onyng qolynan medal-marapat aludan bas tartqan әigili aqyn Múhtar Shaqanov «Qazaqstannyng enbek eri» tósbelgisin keudesine taqty. Búl da «Jana Qazaqstangha», preziydent Toqaevqa degen senimining kórinisi bolsa kerek.

Nazarbaev dәuirinde Últtyq Qúryltay shaqyrylmaghanymen, «Ruhany janghyru» baghdarlamasy, «Úly dala» iydeyasy boldy. Qazaqstannyng almanyn, qyzghaldaqtyng otany ekeni, Qazaq halqynyng jylqyny alghash qolgha ýiretken, shalbardy, ýzengini oilap tapqan jasampaz halyq ekeni tilge tiyek etildi. Ashyghyn aitar bolsaq, Nazarbaev iydeologtarynyng atalmysh jobalary býgingi kýnnin, jana zamannyng sayasi, ruhany talabyna jauap bere alghan joq. Bayaghy jonghar zamanynda, jaugershilik kezde aktualdy bolghan aiyl-túrmannyng ainalasynan shygha almady. Eki alyp kórshimizding (Resey, Qytay) ótken tarihty býginge qyzmet ettiru taktikasymen salystyrsaq, kemshiligi men múndalap kórinedi. Sayasy jigerding jetispegeni anyq angharylady.

Kenes tarihshysy Lev Gumiylevting orystardyng orynyn europalyqtardan joghary qong, patshalyq Reseyding shapqynshylyq әreketin zandastyru ýshin «Euraziya» iydeyasyn ainalymgha engizgeni belgili. Putin biylikke kelgennen keyin kremliding iydeologtary Gumiylevting «Euraziya» iydeyasyna janasha sayasy sipat berip (Eki qúrlyqtyng jerin qamtityn kenes odaghynday derjava qúru), ishki, syrtqy sayasatta qúbylanama etip aldy. Euraziyalyq Ekonomikalyq odaq sonyng bir kórinisi. Qytay strategteri de qalyspay «Bir jol, bir beldeu» ekonomikalyq jobasyn úsynghanda «Putinnyng miy» sanalatyn Aleksandr Dugin ony «Kremliding sayasy strategiyasynyng ekonomikalyq balamasy» dep baghalady. Túnghysh preziydentting bir kezde «Tarihta qazaq dalasynda eshqanday shekara bolmaghan, biz ghana shegendey aldyq» dep andamay qarmaq qapqany, Resey preziydenti Putin «Qazaqta eshqashan memleket bolmaghan» dep óz sózin ózine quyrdaq etip tartqanda baryp, qazaq handyghynyng 550 jyldyghyn atap ótip, jibergen qatesin juyp-shayghanday bolghany belgili.

Adamzat tarihynda teniz joly ashylghangha deyin Euraziya dalasyn taypalyq birlestikterden qúralghan Ghún, Týrki, Shynghyshan imperiyalarynyng 2500 jyldan astam uaqyt at túyaghymen taptaghany belgili. Dala jenimpazdarynyng әskery qúrylymyn týsindiru ýshin qazirgi NATO-gha úqsatugha bolady. Qúramyndaghy taypalardyng (Deni býgingi qazaq halqynyng qúramynan tabylady) jeke óz aldyna qonysy (territoriyasy), en-tanbasy, tuy, әkimshilik-sayasy jýiesi (memleketi) bolghany belgili. Biraq teniz joly ashylghannan keyin imperalistik jolgha týsip, ónerkәsip tónkerisin bastan ótkergen Batys europanyng tayauzamanghy oqymystylary ózderining últtyq burjuaziyalyq memleketke ainalu jolyn ghana órkeniyetke jetuding jalghyz joly sanady. «Eurosentristik» iydeyany barynsha dәriptedi. Europa últshyldarynyng sol bir jaqty, kýni ótken ústanymyn orys oqymystylary Euraziya aumaghynda saltanat qúrghan dala órkeniyetin joqqa shygharugha ghylymy negiz etip, býgingi kýnge deyin sýirelep, úrpaghynyng sanasyna tyqpalap keledi. Dugin «Atalmysh tәuelsiz respublikalar kenes odaghy ydyraghannan keyin ghana, qazirgi territoriyagha ie boldy. Bar bolghany әkimshilik rayon atauyna ie boldy. Kenes kezinde de, sharpatsha zamanynda da memlekettikting sayasi, ne tarihy nyshandary bolghan joq» deuden tanar emes. AQSh sayasatkerleri «Shaytany senim» dep ataghan «Euraziya iydeyasymen» auyrghan (Eki qúrylyqtyng jerin qamtyghan Kenes odaghyn qalpyna keltiru) orystyn, oghan ergen Qytaydyng ekpini әlide qatty. Tipti ýdep ketti desede bolady. Búl sózimizge Putinnyng Ukrainada alyp baryp jatqan atalmysh «Arnayy operasiyasy» dәlel.

Alghashqy otyrysy bolyp ótken «Últtyq qúryltay» osynday geosayasy qayshylyqtar shiyelenisken kýrdeli kezende júmysyn bastap otyr. Endeshe tarihy sanany janghyrtudy basty mindeti etip aluy kerek. Últymyzdyng tarih ayasyn kishireytip, memlekettigin «Altyn ordadan» bastaytyn tar óristi oi-sanadan arylu kerek. Ózderin «Euraziyanyng zandy egesi» sanaytyn orystardy tarihta qúldyqta ústaghan kimder edi? Shynghyshannyng úrpaqtaryn aitpaghanda, qyryq rudan qúralghan qazaqtyng qypshaq úlysyna da kózderi kógerip bodan bolmap pa edi?! Qytaylar «Úly jibek joly» dep ataytyn, Euraziyany kesip ótetin keruen joldaryna baqylau jasaghan da bizding bahadýr babalar edi. Sol ýshinde kýrdeli jaghdaydy óz paydamyzgha jaratu ýshin «Euraziya qojasy» iydeyasyn engizu lәzim. Qazaq halqyn Euraziyagha әmir jýrgizgen qaharly Ghún, Týrki, Shynghyshan imperiyalarynyng tikeley múrageri dep jariyalau kerek. Endi sheginshektesek óte kesh bolady.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz