نازارباەۆ كەزىندە «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» قاعيداتى ساقتالماي، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسى الشاقتاپ كەتىپ ەدى. قاراشا قاۋىم شەنەۋنىكتەردىڭ قولىن ۇستاپ، مۇڭ-زارىن ايتۋ بىلاي تۇرسىن، قاراسىن كورۋگە زار بولىپ قالعان. سونىڭ كەسىرىنەن قوعامدا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر قوردالانىپ، جاپپاي نارازىلىققا ۇلاستى.

بيلىك ءترانزيتى ورىن الىپ، توقاەۆ پرەزيدەنتتىككە كەلگەننەن كەيىن، ەسكى جۇيەنىڭ كەمشىلىگىن بىردەن تانىپ، «ەستيتىن ۇكىمەت» جوباسىن ۇسىندى. ەل مۇددەسىن كوتەرىپ جۇرگەن ءار سالاداعى بەلسەندىلەردىڭ باسىن قوسىپ «ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن» قۇردى. ەندى مىنە، اتالمىش كەڭەس ءۇمىتتى اقتاپ، اۋقىمىن كەڭەيتىپ، «ۇلتتىق قۇرىلتايعا» اينالىپ وتىر. ۇلىتاۋدا ءدۇبىرى جەر جارعان حالىقتىق جينالىستىڭ العاشقى باسقوسۋى بولىپ ءوتتى. ءار سالادان ىرىكتەلگەن 117 ۋاكىل قاتىسقانىمەن، ۇلت ماسەلەسىنە پىكىر قوسۋعا اركىمنىڭ مۇمكىندىگى بار. مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان قاريننىڭ ايتۋىنشا الدا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ارنايى پلاتفورماسى جاسالىپ، جاڭاشا وي، يدەيا ۇسىنۋعا جاعداي جاسالماق. ايتۋلى باسقوسۋدا نازارباەۆتىڭ ءتىل، «قازاقستاندىق ۇلت» ساياساتىنا اشىق قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ونىڭ قولىنان مەدال-ماراپات الۋدان باس تارتقان ايگىلى اقىن مۇحتار شاقانوۆ «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» توسبەلگىسىن كەۋدەسىنە تاقتى. بۇل دا «جاڭا قازاقستانعا»، پرەزيدەنت توقاەۆقا دەگەن سەنىمىنىڭ كورىنىسى بولسا كەرەك.

نازارباەۆ داۋىرىندە ۇلتتىق قۇرىلتاي شاقىرىلماعانىمەن، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى، «ۇلى دالا» يدەياسى بولدى. قازاقستاننىڭ المانىڭ، قىزعالداقتىڭ وتانى ەكەنى، قازاق حالقىنىڭ جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن، شالباردى، ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپقان جاسامپاز حالىق ەكەنى تىلگە تيەك ەتىلدى. اشىعىن ايتار بولساق، نازارباەۆ يدەولوگتارىنىڭ اتالمىش جوبالارى بۇگىنگى كۇننىڭ، جاڭا زاماننىڭ ساياسي، رۋحاني تالابىنا جاۋاپ بەرە العان جوق. باياعى جوڭعار زامانىندا، جاۋگەرشىلىك كەزدە اكتۋالدى بولعان ايىل-تۇرماننىڭ اينالاسىنان شىعا المادى. ەكى الىپ كورشىمىزدىڭ (رەسەي، قىتاي) وتكەن تاريحتى بۇگىنگە قىزمەت ەتتىرۋ تاكتيكاسىمەن سالىستىرساق، كەمشىلىگى مەن مۇندالاپ كورىنەدى. ساياسي جىگەردىڭ جەتىسپەگەنى انىق اڭعارىلادى.

كەڭەس تاريحشىسى لەۆ گۋميلەۆتىڭ ورىستاردىڭ ورىنىن ەۋروپالىقتاردان جوعارى قويۋ، پاتشالىق رەسەيدىڭ شاپقىنشىلىق ارەكەتىن زاڭداستىرۋ ءۇشىن «ەۋرازيا» يدەياسىن اينالىمعا ەنگىزگەنى بەلگىلى. پۋتين بيلىككە كەلگەننەن كەيىن كرەملدىڭ يدەولوگتارى گۋميلەۆتىڭ «ەۋرازيا» يدەياسىنا جاڭاشا ساياسي سيپات بەرىپ (ەكى قۇرلىقتىڭ جەرىن قامتيتىن كەڭەس وداعىنداي دەرجاۆا قۇرۋ), ىشكى، سىرتقى ساياساتتا قۇبىلاناما ەتىپ الدى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق سونىڭ ءبىر كورىنىسى. قىتاي ستراتەگتەرى دە قالىسپاي «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋ» ەكونوميكالىق جوباسىن ۇسىنعاندا «پۋتيننىڭ ميى» سانالاتىن الەكساندر دۋگين ونى «كرەملدىڭ ساياسي ستراتەگياسىنىڭ ەكونوميكالىق بالاماسى» دەپ باعالادى. تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ءبىر كەزدە «تاريحتا قازاق دالاسىندا ەشقانداي شەكارا بولماعان، ءبىز عانا شەگەندەي الدىق» دەپ اڭداماي قارماق قاپقانى، رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين «قازاقتا ەشقاشان مەملەكەت بولماعان» دەپ ءوز ءسوزىن وزىنە قۋىرداق ەتىپ تارتقاندا بارىپ، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ، جىبەرگەن قاتەسىن جۋىپ-شايعانداي بولعانى بەلگىلى.

ادامزات تاريحىندا تەڭىز جولى اشىلعانعا دەيىن ەۋرازيا دالاسىن تايپالىق بىرلەستىكتەردەن قۇرالعان عۇن، تۇركى، شىڭعىسحان يمپەريالارىنىڭ 2500 جىلدان استام ۋاقىت ات تۇياعىمەن تاپتاعانى بەلگىلى. دالا جەڭىمپازدارىنىڭ اسكەري قۇرىلىمىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قازىرگى ناتو-عا ۇقساتۋعا بولادى. قۇرامىنداعى تايپالاردىڭ (دەنى بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنان تابىلادى) جەكە ءوز الدىنا قونىسى (تەرريتورياسى), ەن-تاڭباسى، تۋى، اكىمشىلىك-ساياسي جۇيەسى (مەملەكەتى) بولعانى بەلگىلى. بىراق تەڭىز جولى اشىلعاننان كەيىن يمپەراليستىك جولعا ءتۇسىپ، ونەركاسىپ توڭكەرىسىن باستان وتكەرگەن باتىس ەۋروپانىڭ تاياۋزامانعى وقىمىستىلارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق مەملەكەتكە اينالۋ جولىن عانا وركەنيەتكە جەتۋدىڭ جالعىز جولى سانادى. «ەۋروتسەنتريستىك» يدەيانى بارىنشا دارىپتەدى. ەۋروپا ۇلتشىلدارىنىڭ سول ءبىر جاقتى، كۇنى وتكەن ۇستانىمىن ورىس وقىمىستىلارى ەۋرازيا اۋماعىندا سالتانات قۇرعان دالا وركەنيەتىن جوققا شىعارۋعا عىلىمي نەگىز ەتىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سۇيرەلەپ، ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا تىقپالاپ كەلەدى. دۋگين «اتالمىش تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن عانا، قازىرگى تەرريتورياعا يە بولدى. بار بولعانى اكىمشىلىك رايون اتاۋىنا يە بولدى. كەڭەس كەزىندە دە، شارپاتشا زامانىندا دا مەملەكەتتىكتىڭ ساياسي، نە تاريحي نىشاندارى بولعان جوق» دەۋدەن تانار ەمەس. اقش ساياساتكەرلەرى «شايتاني سەنىم» دەپ اتاعان «ەۋرازيا يدەياسىمەن» اۋىرعان (ەكى قۇرىلىقتىڭ جەرىن قامتىعان كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرۋ) ورىستىڭ، وعان ەرگەن قىتايدىڭ ەكپىنى الىدە قاتتى. ءتىپتى ۇدەپ كەتتى دەسەدە بولادى. بۇل سوزىمىزگە پۋتيننىڭ ۋكراينادا الىپ بارىپ جاتقان اتالمىش «ارنايى وپەراتسياسى» دالەل.

العاشقى وتىرىسى بولىپ وتكەن «ۇلتتىق قۇرىلتاي» وسىنداي گەوساياسي قايشىلىقتار شيەلەنىسكەن كۇردەلى كەزەڭدە جۇمىسىن باستاپ وتىر. ەندەشە تاريحي سانانى جاڭعىرتۋدى باستى مىندەتى ەتىپ الۋى كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ تاريح اياسىن كىشىرەيتىپ، مەملەكەتتىگىن «التىن وردادان» باستايتىن تار ءورىستى وي-سانادان ارىلۋ كەرەك. وزدەرىن «ەۋرازيانىڭ زاڭدى ەگەسى» سانايتىن ورىستاردى تاريحتا قۇلدىقتا ۇستاعان كىمدەر ەدى؟ شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارىن ايتپاعاندا، قىرىق رۋدان قۇرالعان قازاقتىڭ قىپشاق ۇلىسىنا دا كوزدەرى كوگەرىپ بودان بولماپ پا ەدى؟! قىتايلار «ۇلى جىبەك جولى» دەپ اتايتىن، ەۋرازيانى كەسىپ وتەتىن كەرۋەن جولدارىنا باقىلاۋ جاساعان دا ءبىزدىڭ ءباھادۇر بابالار ەدى. سول ۇشىندە كۇردەلى جاعدايدى ءوز پايدامىزعا جاراتۋ ءۇشىن «ەۋرازيا قوجاسى» يدەياسىن ەنگىزۋ ءلازىم. قازاق حالقىن ەۋرازياعا ءامىر جۇرگىزگەن قاھارلى عۇن، تۇركى، شىڭعىسحان يمپەريالارىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى دەپ جاريالاۋ كەرەك. ەندى شەگىنشەكتەسەك وتە كەش بولادى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz