AQTABAN ShÚBYRYNDY OQIGhASYNYNG 300 JYLDYGhYNA 6 AY QALDY

(Mәdy Ayymbetov. Bopay hanym. Astana, 2021.)

Belgili jazushy M.Ayymbetovtyng romanyn qarap shyghyp biraz tebirenip oigha qaldyq. Romannyng taqyryby Bopay hanym atalghanmen negizi Ábilhayyr hangha arnalghan eken. Búl jaghday zandy qúbylys, sebebi Bopay ananyng ómirbayanyn Ábilhayyrsyz elestetu mýmkin emes. 2023 jyldyng basynda «Aqtaban shúbyryndy...» oqighasyna 300 jyl tolady. Qazaq elining basyna týsken osy bir tragediyany biz erekshe atap ótuge tiyistimiz. Al osy tarihy zúlmatta qazaq elin ajaldan qútqarugha Ábilhayyrdyng roli birinshi orynda túrady. Olay bolsa el basyna týsken alasapyran zamanda Bopay ananyng da roli ýlken ekenin aitpaqshymyz

Aldymen myna mәseleni aitugha mindettimiz. Osy uaqytqa deyin qazaq elining tarihshylary da, jazushylary da Ábilhayyr turaly shyndyqty jazbay naqaqtan qaralap keldi. Osy taqyrypta ghalymsymaqtarymyz ben sayasatkerlerimizding kinәsi úshan teniz... Osy mәseleni keleshek úrpaghymyz qalay keshireri belgisiz...

Tarihshylar sayasattan asa almady desek, belgili jazushylarymyz I.Esenberliyn, Á.Kekilbaevtar da solardan asa almady. I.Esenberlin tipti Bopay hanymdy qaralaghany sonsha, Baraq súltanmen oinas qylyp qoyghan... HIH ghasyrdaghy Kenesarynyng qaryndasy Bopaydy da ondyrmaghan...  Onday kelensiz suretteuler men bayandaular agha buyn jazushynyng biri S.Múqanov shygharmalarynda da jazylghan edi. Mysaly qazaqtyng túnghysh demokraty, úly ghalymy Sh.Uәlihanovtyng әjesi Ayghanymdy orys generalderymen әmpey qylsa, әkesi Shynghys 23 jastaghy agha súltan, Eseneyding әieli Úlpanmen oinas qylghan... Shyn mәninde onday jat qylyqtar qazaq ómirinde bolmaytyndyqtan qanday oqushygha bolsa da jiyirkenishti kórinedi... Atalghan hanymdar qarapayym qazaq әieli emes óz zamanynyng aldynghy qatarly, yaghny tarihymyzda esimin altyn әrippen jazyp qaldyrghan jandar edi. Mysaly Úlpan oqyghan asa bilimdi jan edi. (Onyng auyly belgili, sol elden shyqqan ataqtylardyng biri Gh.Mýsirepov sol kisining nemere tuysy). Sonday aq onyng kýieui Eseney Sәbeng aitqanday kәri shal emes, 29 jastaghy jigit edi.

30 jyl egemendikting arqasynda talay jyrtyghymyzdy jamaghanymyz ras. Alayda keybir aqiqattarymyzdy búrmalap, býrkemelep odan beter túqyrtyp jatyrmyz. Demek bizding tarih ghylymy beysharalyq, dәrmensiz jәne Reseyding soyylyn egemendik  jaghdayda soghatyn jaltaqtyghy - eshqanday aqylgha simaydy. Mysaly ghalymdarymyz ben jazushylarymyzdyng Ábilhayyr han tarihyn búrmalap úrpaghymyzdy aldap kele jatqany j.b. jәiitter elimizding tarihyna kóptep qiyanat jasady. Sol әli kýnge deyin jalghasyp keledi. Qazaqstan basshylary Reseyge jaltaq bolghandyqtan osy mәselege kóz júmyp keledi. Sol kemshilikti tarih ghylymy jóndese eshkim kedergi jasamas edi... Mysaly Almaty telekanaldary Ábilhayyr turaly bes ret tele týsirilim jasady. Solardyng birde birin ekrangha shygharghan joq.

Tek Ábilhayyr emes Bopay tarihyn kóptegen ghalymsymaqtarymyzdyng búrmalaghany eshqashan keshirilmes soraqylyq. Bopay Aday elining qyzy ekenin kóre almaytyn beybaqtarymyz bolghany ayanyshty aq. Ghylym doktory K.Esmaghambetov kóz kóreki, Bopaydy bile túra Tórening qyzy dep Qazaq últtyq Ensiklopediyasyna jazdy. Tevkelovtan bastap «...sestra adaevsa Myrzatay batyra...» dep jazghanyn bile túra nege búrmalaydy eken...

Taghy bir mәlimetti eriksiz eske salugha mәjbýr boldym.  1960 jyly  aulymyzgha Qúlaqtan kirip boydy alar atty Almatydan shyqqan әnder jinaghy keldi. Auylymyzdyng kәri jasy týgeldey, asa ýlken quanyshpen qarsy aldy. Án teksterin kórip ókinish aitqandar da az bolghan joq. Men sonda tórtinshi klass oqushysymyn. Jylyoy degen әndegi «Tory aighyr toqpaq jaldy toghayda bar» degen shumaqty kórip tang qalghanym sonshalyq. Toghayda jylqy týgili, túlpar týgili esek te bolmaytyn edi ghoy dep aitqanym esimde. Jasym ongha jana kelse de osy bir kelissiz shumaqty bayqap edim. El ishindegi ýlken kisiler onyng toghay emes aday ekenin jәne ony búrynnan biletinin aitty. Qazir oilap qarasam qazaqtyng belgili ruy Aday eline Reseyding jaman kózben qaraytyn orny bar. Al bizding óz qandastarymyzdyng ne óshi bar eken...  HIH ghasyrdaghy Resey ensiklopediyalarynyng bәrinde Adaevskaya loshad degen maqala bar, alayda Adaydyng ózi turaly jәne olardyng basqa Kishi jýz taypalarymen birge Reseyge qarsy ýsh jýz jyl soghysqany turaly jәne olardyng jankeshti erlikteri turaly eshtene jazbaghan... Onday shyndyqty qazirgi kýnde de jazbaydy...

Tarihymyzdyng shyndyghy Ábilhayyr men Bopaydyng ózine jәne basqa tarihy túlghalarymyzgha keregi joq... bizge qajet ekeni sózsiz qaghida, yaghny býgingi úrpaghymyzdy jalghan tarih pen aldaudy dogharu óte qajet.

Atalghan taqyrypqa jasalghan qiyanattyng bәrin jipke tizip kórsetu mýmkin emes, endigi mindetimiz tarihy romangha aitatyn lebizimizdi bastayyq...

Ábilhayyr men Bopaydyng tanysuy әriyne kezdeysoq jaghdayda bolghan turaly birneshe mәlimet anyzdar bar. Roman avtory olardyng tanysuyn Ábilhayyrdyng jaraly bolyp Bopay auylynda jatqan núsqasyn alypty. Osynau tarihy túlghalardyng sýiispenshilik hikayasy turaly el arasyna taraghan anyzdardyng ózi tym qyzyq әserli bolghany sonshalyq, Resey zertteushilerin de óte qyzyqtyrghany belgili. Romandaghy olardyng tanysu oqighasy kóp oqushylargha únamauy mýmkin, jәne Bopaydyng emshi qasiyeti jan jaqty kórsetilipti. Ábilhayyr men Bopay súlu turaly el ishinde neshe týrli anyzdar taraghan. Solardyng shyndyqqa say keletinderin iriktep kóptegen ziyaly adamdar HIH ghasyrda orys basylymdary shygharghan edi. Orys tilinde Torghay gazetine basylghan myna anyz solardyng ishindegi bizge únaghany:

«...Kishi Jýzdegi əygili batyr Jənibek súltan men Əbilhayyr bir jaqtan kele jatyp bir auylgha kýn batar aldynda týsedi. Búl bir batyrdyng auyly eken. Auyl iyesi asa bay adam jasy ýlken kisi eken. Onyng boy jetip otyrghan qyzy Bopay súludy kórgende Əbilhayyr es-aqyly ketip ghashyq bolady. Jənibek batyr búghan tang qalady, sebebi ol búryn qyz kórmey jýrgen jigit emes,  jas tórening myna minezine tandanbay qaytsin… Kelesi kýni attanyp jolgha shyqqan song Əbilhayyr kýtpegen óner shygharyp sol jerde qalatynyn aitady.  Jənibek batyrgha óz jónimen ketuge tura keldi. Qaytsem de Bopay súludy almay tynbaymyn – dep Əbilhayyr syndy jas batyr oghan ermey qalyp qoyady… Sol auylgha qaytyp kelgen Əbilhayyr ózining tóre túqymynan ekenin jasyryp Bopaydyng əkesining malyn baghugha jaldanady. (Nevoliniyk. Predanie o kirgiyz-kaysaskom hane Abulhaiyre. //TOV. (Turgayskie oblastnye vedomostiy). 1899. № 52. str. 7-8...) Úzyn boyly,  batyr túlghaly, jigitting súnqary Əbilhayyr batyr jylqyshy bolyp jýrse de az uaqyt ishinde auyl adamdaryna jaqsy jaghynan kórinip qúrmetke ie bolady. Əriyne, kóp úzamay Bopay súlugha da únap qalady. Syryn ashqan jas batyrdy Bopay súlu da jan tənimen únatyp ghashyq bolady. Osylay ghashyqtar romany bastalady. Ghashyqtar ajyrymastay dərejege jetkende Bopay súludyng əkesining rúhsatyn súraydy. Onyng əkesi múnday jaghdaydy kýtpegen edi. Búl búrynnan maldy jəne beldi auyl bolghan son, onyng ýstine qyzdyng basy bos bolushy ma edi - aittyruly bolsa kerek, súltan degen aty bolghanmen jalghyz atty kedey jigitke qyzyn bergisi kelmegen shal neshe týrli aila-sharghyny oilap tabady. Sonyng biri:”Qyzymnyng qalyng malyna ala ayaqty 90 kýreng at jəne 60 aqsúr at əkelesin, əytpese qyzymdy bermeymin…”-dep shart qoyady… Osynday auyr shartqa amalsyz kelisken jas batyr – Bir aidyng ishinde osy aitqanynyzdy əkelemin – dep attanyp ketedi. Alayda, - Jalghyz atty kedey jigit búl shartymdy orynday almas – dep ýmittengen edi Bopay súludyng əkesi.  Ghashyqtyq órtine kýiip janghan jas batyr, tiri jýrsem Bopay súludy almay tynbaymyn – dep sert bergen Əbilhayyr əlgi aitqan jylqyny tanystarynan, aghayyndarynan, bərinen súraydy, alayda eshqanday nətiyje shyqpaydy. Sharq úrghan jas batyrdyng osynday ayanyshty kýiin esitken bayaghy Jənibek batyr jetip keledi. Qu kedeylik qolyn kesip otyrghan jas tóreni ayaghan, əri keleshegine sengen Jənibek batyr Əbilhayyrgha kerekti 150 aighyrdy óz jylqysynan shygharyp sanap beredi. Oghan qosa ol ózi baryp Bopay súludyng əkesine qazaq ədet ghúrpy boyynsha qúda týsedi… Sóitip əygili qazaq batyry Jənibek súltan eki ghashyqtyng basyn qosyp ýlken azamattyq jasaydy…  Əriyne búl oqigha halyq anyzdarynyng ərtýrli núsqalarynyng biri. Alayda shyndyghyna kelsek te Əbilhayyrdyng Bopay súlugha ýilenui asa kóp qiynshylyq jaghdayda bolghanyn osynday anyzdardyng kóptigimen dəleldenedi. Mine osynau qiynshylyqty jenu ýshin Əbilhayyr men Bopay súlu tek bir-birine ghashyq bolyp qana qoyghan joq, sonday-aq ejelgi dəstýrdi búzugha məjbýr boldy… Qalay bolghanda da Əbilhayyr syndy jas batyrdyng Bopay siyaqty əygili súlugha ýilenui onyng shyn məninde ómirdegi baqyty edi. (Nevoliniyk. Predanie o kirgizskom hane Abulhaiyre. TG. (Turgayskaya gazeta). 1900. № 1.str.5...)

Mine biz, jәne kóptegen oqyrmandarymyz osy aitylghan tarihy anyzdy Mәdy Ayymbetov kitabynan kórgimiz kelgen edi. Ókinishke oray avtor basqa anyzdy alghan eken.

Bopay Əbilhayyr ýiine qútty kelin bolyp týsti. Ol kelin bolyp týskeli Qajy súltan shanyraghynyng tasy órge domalay bastady. Kóp úzamay Əbilhayyrdy halqymyzdyng iygi jaqsylary aq kiyizge kóterip han etip saylady Osy oqighalar bayaghydan beri Əbilhayyr syndy kedey jigitting Resey basqynshylaryna qarsy túryp halqymyzdy qyzghyshtay qorghaudaghy keudesin oqqa tósegen erlikterining jan-jaqty baghalana bastaghany edi… Tarihtaghy úly adamdargha tabighat jan-jaqty talant pen kórikti de ayamay beredi. “El maqtaghan jigitti qyz jaqtaghan”-deydi halqymyz.

Adamzat tarihyndaghy úly adamdar súiispenshiligin eske alsaq Yuliy Sezari men Kleopatra, Attila men Onoriya (Rim imperatorynyng qaryndasy), sonday-aq Shoqan Uəlihanovtyng basyndaghy mahabbat hikayalary adamdar arasyndaghy sýiispenshilikting asa qúdretti kýshin kórsetedi… Əbilhayyr men Bopay súlu arasyndaghy shynayy ghashyqtyq pen mahabat qazaq elindegi keleshek úrpaq ýshin tamasha ýlgili oqighanyng biri boldy. Əbilhayyr qazaq eli aldyndaghy azamattyq boryshyn jýz ese artyq oryndaghany belgili. Al, Bopay súludyng óz basy da qazaq əyeline tən kishipeyildilik, aqyldylyq, ústamdylyq, parasattylyq jəne basqa sol siyaqty qasiyetterimen Əbilhayyr shanyraghynda jaqsy kelin, əri jaqsy bəybishe atandy. Əyel bolsa da erding aqyly men batyrlyghyn óz boyyna sidyrghan abzal jan edi…

M.Ayymbetovting romanynyng ereksheligi Ábilhayyr turaly tarihy shyndyqty naqtylap bergeni: Ol  Ábilhayyrdyng jәne basqa elimizding iygi jaqsylarynyng eshqashan Reseyden bodandyq súramaghany. Alghash ret shyndyqty jazghan kórkem shygharma bolyp tarihta qalady. Reti kelip túrghanda eske salyp ótuge mindettimiz.

Qazaqstan egemendigining on jyldyghy atap ótilip jatqan jyldary Svetqaly Núrjannyn «Han kegi» (Tang qauyzyn jarghanda, A. 2002, III tom. 291-352 bb.) atty poemasy osy taqyrypqa yaghny Ábilhayyr men Bopay súlugha arnap jazylghan enbegi jaryq kórdi... Átten, kórkemdigi jaghynan tendesi joq kesek tuyndy bolghanymen tarihy shyndyqtyng janalyqtaryn paydalanbaghany sanymyzdy soqtyrghan edi. Búrynghy kóp aitylyp jauyr bolghan jalghan mәlimetti qaytalap Ábilhayyrgha Reseyden bodandyq súratyp qoyghany bizdi qatty ókindirdi. Sondyqtan biz oghan eshqanday lebiz jaza almadyq. Mәdy Svetqalidyng jәne basqalardyng osy uaqytqa deyin aityp kelgen qysyr joramalyn qaytalamapty. Tarihy shyndyqty beripti.

Svetqaly ...Auzynda tistegenning ketip baram,

                  Men – daghy bir kýshtige tyghylmasam! (303-bet)dep Ábilhayyrgha Reseyden bodandyq súratyp qoyghan. Ol az bolghanday:

Tәuekel, Áz Tәukeler bir kezderi

                   Orysqa shapqylap pa edi erikkennen! (304-bet) -  degen, jәne basqa jyr joldarymen Ábilhayyrgha jәne basqa handardy  Reseyden bodandyq súratyp qoyghan edi. Búlar az bolghanday Ábilhayyrgha  Elek pen Syr boyyna, Týrkstangha qala salyp ber (311-bet) dep Reseyge jalyndyryp qoyghany, әldekimning aitaghyna erip jalghan tarihty qaytalaghan edi.

Al Mәdy kitabynda búl óreskeldikter joq. Alayda Ábilhayyrdy óltiruge Baraqtyng tikeley qatyspaghanyn jazghany tarih shyndyghyna dәl kelmeydi. Avtor songhy jyldary Baraqty jaqtaytyn әldekimderding joramalyna sýienipti.

Mәdiyding Baraq ólimine qatysty jalghan joramal derekterdi paydalanghany da oqyrmandaryna sanyn soqtyryp әttegen ay dep aitqyzdy. Osy epizodtar Svetqaly poemasymen úqsas, onda mynanday madaqtap jazylghan jyr joldary bar:

...Kýrektey qoy saqal týndi tirep,

           Shalqalap hantaqtada jatyr Baraq dep jyrlaghany tarihy shyndyqqa kelmeydi. Ol Ábilhayyrdy óltirgen song tek qashyp pysyp jýrip jan saqtady. Sonsha jerden kelip izdep tapqan Aday jigitteri tek saqalyn alyp kete barghany eshqanday aqylgha simaytyn epizod. Shyndyghynda Ábilhayyrdyng kegin qaytarghan adaylar Baraq pen Syrym batyrdyng tughan tuystary men bala shagha nemerelerin týgeldey qyrghan edi. Baraqtyng bir kelini ghana tiri qalghan. Onyng ishinde bala qaldy ma, joq pa belgisiz...

Sondyqtan Baraqtyng bala shaghasynyng jazyqsyz qyrylghanyn joqtaytyn eshkim bolmady. Al Syrymbetting tuystary Tóle biyge baryp Kinәli Baraq edi, jәne sonymen birge jýrgen Syrymbet bolsa jazasyn aldy. Al Syrymbetting ózi kinәli bolsa da balalarynyng jazyghy joq edi. Soghan yaghny balalarynyng qúnyn Ábilhayyr úrpaqtarynan qún alyp beriniz dep talap etti. Qara qyldy qaq jaratyn әulie Tóle by kerisinshe Syrymbetting tuystaryna Ábilhayyrdyng qúnyn onyng balasy Eralygha tóleytin etip sheshti... Osy tarihy naqty mәlimetter IY.V.Erofeevanyng 1999 jylghy kitabynda jan jaqty berilgen... Búl mәlimetterdi sonau 80-jyldary Á.Kekilbaev Áyteke by atty zertteuinde jariyalaghan edi. Shoqan múrasyn zerttep jýrgen bizder tappaghan osynday qúndy mәlimetterdi Ábekeng tauyp Shoqantanugha ýlken syy jasaghan edi...

Mәdy Ayymbetovtyn  Bopay hanym atty kitaby turaly  aitsaq jogharyda kórsetkenimizdey Ábilhayyr men Bopay turaly tarihy shyndyqty kóptep bergen alghashqy kórkem shygharma ekenin maqtanyshpen aitamyz. Avtor múnymen toqtap qalmas, osy enbegin tolyqtyryp shygharar degen ýmitimiz bar. Oghan aitar tilegimiz mynanday:

HÝIII ghasyrdyng 30- jyldardaghy tarihyna arnalghan taraulardy kirgizse núr ýstine núr bolar edi. 1723 Aqtaban shúbyryndy oqighasy turaly kóp jazyldy. Bәri birin biri qaytalap jonghardyng ghana sýiegin juumen kele jatyr. Resey turaly bir sóz aitqan joq. Osynau qyrghyndy jasaghan Resey yaghny I Petr patshasy ekenin halqymyz әli kýnge deyin bilmeydi. Aqtaban shúbyryndy oqighasynyng avtory orys aghayyndar ekenin osy uaqytqa deyin halqymyzgha bildirmey kele jatqan bizding ókimet basshylarynyng jaltaqtyghy ekenin qalay jasyramyz.

Qysqasha aitqanda Qazaq memleketin   әlsiretken, ydyratqan, qúlatqan Jonghar men qalmaq emes, panalatyp, qoltyghyna aldy dep jýrgen Resey bolyp shyqqany janalyq emes. Onyng  Sodan beri talay zetteuler jaryq kórip jatsa da, Qazaqstan tarihy oqulyghynyng eshqanday basylymyna, osy aitylghan jәne basqa tarihymyzdyng janalyqtary kirgizilmegeni elimizding tarihyn oqytu әli kýnge deyin toqyrau ýstinde ekenin kórsetedi.

Osynau qazaq eline sonshama qiyanat jasaghan, yaghni  Resey kóp jyldan bergi ózining jasaghany az bolghanday Shyghystan artilleriyanyng jana qarularymen jasaqtap jongharlardy aidap salghany - shyn mәninde ataqty patsha I Petrding jospary ekeni búl kýnde halyqqa belgisiz bolsa da, tarihshylargha belgisiz emes. Osynsha qiyanat jasap qyryp jiberetindey qazaq eline I Petr nege shýiildi. Endi osyghan qysqasha sholu jasayyq.

Sol Aqtaban shúbyryndy katastrofasynan bir jyl búryn, yaghny 1722 jyl I Petrding Parsy joryghy bolghanda, oghan Yaiskiy (1790 jyldan song Ural- dep atalghan) kazachiy otryadynan birde bir soldat kómekke bara almady. Sebebi olar jayau qalghan edi. Kólik attary men barlyq  jylqy tabynyn Ábilhayyrdyng jigitteri aidap ketken bolatyn. Tek jylqy emes, sonda Ábilhayyr Yaiskiy gorodokti (qazirgi  Oral qalasy, ol kezde qazaqtar Teke qalasy dep ataghan.) aludan sәl qalghan edi. Sondyqtan I Petr jalghyz Ábilhayyrdy emes býkil qazaq elin basyp alu kerek- dep búiryq berdi. Sol ýshin barlyq artilleriyanyng jana qarularymen jongharlardy qarulandyryp shyghys jaqtan basa kóktep kirgizip, batystan tisine deyin qarulanghan orys әskerlerin jәne qalmaqtardy qaqaghan qys kezinde japyrtyp jiberip qazaq elin qapy qaldyryp tez arada  Reseyding otaryna ainaldyru kerek boldy. Shabuyl eki jaqtan da qaqaghan qysta bastalghany ras.

Shyghystan shapqandar I Petrding josparyn oryndap qazaq elin qyrghyngha úshyratyp Týrkstangha deyin keldi. Al batystan shapqan orystar men qalmaqtar jospardy orynday almady. Oghan kedergi jasaghan Ábilhayyr han boldy. Ol orystar men qalmaqtardy toqtatyp qana qoyghan joq, Edilden asyra quyp, talayyn qyryp jiberdi. Demek qazaq elining jartysy ghana Aqtaban shúbyryndygha úshyrady.

Aqtaban shúbyryndy oqighasy qazaq eline Resey tarapynan jasalghan qinattyng eng ýlkeni edi. Osynau bizding halqymyzdyng tarihyndaghy asa ýlken qiynshylyq tudyrghan katastrofada eki iri tarihy túlgha negizgi roli atqardy. Olar I Petr men Ábilhayyr han bolatyn. I Petr turaly kóp jazyldy, onyng ómiri men qyzmeti sayasy jәne memleket qayratkeri retinde bizding oqyrmandarymyzgha belgili. Alayda bizding halqymyz әli kýnge deyin Ábilhayyrdyng shynayy tarihy men rolin memleket qayratkeri retinde tolyq bilmeydi. Búl jaghday әriyne bizding tarih ghylymynyng kóp kemshilikterining biri...

Atalghan oqigha Reseyding kezekti qiyanatynyng biri bolsa, osy  bir qiyn jaghdaydan qazaq elin qútqarghan Ábilhayyr syndy batyr qolbasshyny osy uaqytqa deyin Aqtaban shúbyryndy oqighasyndaghy rolin aitpaq týgili, Reseyge qazaq elin bodan qyldy - dep naqaqtan aiyptap keldi. Onyng Resey patshasyna 1730 jyly jazghan «tarihy hatynda» bodandyq turaly bir sóz joq, onda tek bashqúrt halqymen aradaghy ýzilip ketken dostyqty qayta ornatu bolatyn. Alayda tarihshylar osy uaqytqa deyin sol hattyng oryssha audarmasyn paydalanyp kelgen... Sonday-aq Ábilhayyr eshqashan Reseyge bodan bolu ýshin ant bergen joq...

Mәdy Ayymbetov romanynda taghy bir tolyqtyratyn bólim bar. Kitap avtory 1738 jylghy oqighalardy biraz bayandapty. Alayda sol jylghy mynanday negizgi tarihy oqighalardy kirgizse núr ýstine núr bolar edi.

Qazaq tarihynda osy jyly taghy bir erekshe oqigha boldy. Ábilhayyrdyng sol kezderi, yaghny búrynghyday Bashqúrt halqynyng Reseyge qarsy kezekti kóterilisine kómek kórsetkeni boldy.

Mine sol 1738 jyly Resey basshylary bashqúrt kóterilisin basu ýshin qazaqtardy aidap salyp bir oqpen eki qoyandy atyp almaqshy boldy. 1738 jyldyng aqpanynda general Tatiyshev Ábilhayyrgha hat joldap – Bashqúrttardan qazaqtar kek aluyna jaqsy jaghday tudy. Árbir bashqúrttyng basyn әkelgen qazaq jigitine 60-100 rubli aqsha beremin - dep habarlady. Sonda Ábilhayyr aqshagha qyzyqqan birde bir qazaqty jibermedi. Sebebi Tatiyshev úsynghan aqshanyng kóptigi sonsha 60 somgha 12 jaqsy at, әlde 20 jaqsy siyr alugha bolatyn edi. Kerisinshe Ábilhayyr búrynghyday bashqúrttargha kómektesken. Alayda osynau tarihy oqighany Resey tarihshylary әdeyi búrmalap aityp jәne jazyp kele jatqan edi. Aghylshyn tarihshysy Olkott Brayn ony joqqa shygharyp Ábilhayyrdyng Bashqúrt kóterilisine kómektesken shyndyghyn aityp Resey tarihshylarynyng jalghan joramaldaryna tosqauyl qoydy.

Sol jyly avgusti aiynda Resey basshylarymen kezdesu bolghanyn da qysqasha bolsa da bayandayyq. Sol kezdesudi reseylikter Ábilhayyr ant berdi dep jalghan dokument jasap bizding halyqtyng miyn ainaldyryp keldi. Erekshe tarihy jaghday sol kezdesuge Ábilhayyr azghantay adammen (27 kisi) Bashkiriyadan kelgen edi. Sebebi ol Bashqúrt kóterilisine kómektesip Resey әskerlerine qarsy soghysyp jatyr edi. Tatiyshev Ábilhayyrdy Bashqúrt jerinen shygharu ýshin neshe týrli aila sharghy qoldandy. Ábilhayyrdy «...Luboy senoy... Bashkiriyadan shygharu kerek dep qanshama búiryq berdi jәne kóp qarajat shyghardy. Tarihshy N.M.Ustugov osy tarihy jaghdaylardy óz zertteuinde jan jaqty kórsetti (qaranyz N. V. USTUGOV. BAShKIRSKOE VOSSTANIE 1737-1739 gg. M.-L. 1950). Sondaghy tapqan ailasy osy Batys Qazaqstan jerinde  1738 jyly avgusti aiynyng basynda kezdesu úiymdastyrghany edi. Osy kezdesuge Shaqshaú Jәnibek 27 adammen keldi. Osy kezdesudi paydalanghan Resey basshylary Ábilhayyr bastaghan Kishi jýz qazaqtary jәne Jәnibek bastaghan Orta jýzding bir bóligi Reseyge ant berdi dep jalghan dokumen jasap osy kýnge deyin bizdi aldap keldi. Atalghan dokumentti 1874  Aday kóterilisinen song IY.Kraft joqqa shyghardy. Odan song HH ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldary H.Dosmúhambetúly múndaghy jazylghan maghlúmattyng eshqanday aqylgha simaytynyn jan jaqty taldaghan bolatyn. Qysqasha aitqanda osy oqighagha Kishi jýzding birde bir rubasy әlde biyi, batyry qatyspaghanyn tipti eng ýlken rular Aday men Berishten birde bir adam qatyspaghany, al alty ata Álimnen eki adamnyng bolghany, sonday aq qatysqandardyng bәri qyzmeshi qoyshy qolandar ekenin aitqan bolatyn. Qalay bolghanda da bizding ókimet pen tarih ghylymy osy jalghan dokumentke osy kýnge deyin aldanyp kele jatqanyn aitugha mindettimiz.

Sóz sonynda aitarymyz belgili jazushy Mәdy Ayymbetov Bopay men Ábilhayyr syndy tarihy túlghalargha shynayy roman jazyp bergeni ýlken jetistik ekeni. Roman  jaryqqa shyqqan boydan biz alghysymyzdy aittyq. Onyng romanynda jazylghan tarihy oqighalar búrynghy agha buyn jazushylarymyz ben tarihshylyrymyzdyng enbekterin  joqqa shygharady jәne oqyrmandar yrzalyghyn alyp jatyr. Áriyne biz kórsetken keybir naqty tarihy oqighalardy paydalanyp kelesi kitabyna tolyqtyryp jazsa núr ýstine núr bolady demekpiz.

Samat Óteniyazov,

Madrid jәne Ál Faraby atyndaghy QazÚU professory, t.gh.k.

Abai.kz