Jer-suy men halqy birikken tútas Qazaq Respublikasyna – 100 jyl!

Qyzylorda qalasynda 16-18 qazan kýnderi qazaq halqyna tarihy esimining qaytarylghanyna jәne Aqmeshitting Qyzylorda atanyp astana bolghanyna jýz jyl toluyna oray ýlken mereke ótti. 17 qazanda Qyzylorda oblysynyng әkimdiginde «Qyzylordanyng astanalyq kezeni: tarih pen taghylym» atty respublikalyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya boldy. Tómende konferensiyadaghy «Ýlken Qazaqstan Sovetterining Aqmeshittegi túnghysh sezine – bir ghasyr» taqyrybynda úsynylghan bayandama mәtinin berip otyrmyz.

***

Osydan 100 jyl ilgeride Syr boyyndaghy kóne qalashyq jer-suy men halqy bir shanyraq astyna jiylghan kenestik memleketting astanasy atandy. Búl 1925 jylghy 15–19 sәuirde Aqmeshitte júmys istegen Qazaqstan Sovetterining 5-shi sezinde jýzege asqan edi. Sezge eski Qazaq Respublikasy jәne Orta Aziyadaghy Týrkistan Respublikasynan bólingen Syrdariya men Jetisu oblystary, sonday-aq Búhara, Horezm halyq respublikalaryndaghy qazaqtar da túryp jatqan aumaqtardan úiysqan Qaraqalpaq oblysy Kenesterinen saylanghan delegattar keldi. Olar jana Qazaq Respublikasynyng damu jolyn, múqtajdyqtaryn qarastyryp, manyzdy qararlar qabyldady. Halyqtyng etnikalyq atalymyn resmy týrde ózine qaytaryp, respublikanyng búrmalanghan atauyn týzetti. Jana astanagha zamannyng jәne janghyrghan últtyng ruhyna say  jana da aibyndy  at  berdi. Mine osy tarihy oqighanyng ghasyrlyq merekesin atay otyryp, onyng ómirge kelu jolyn da eske týsirmey túra almaymyz.

Samoderjaviyening qúrdymgha ketuimen tughan sayasy mýmkindik jandandyrghan qazaq últ-azattyq qozghalysy 1917 jyldyng sonyna qaray Orynborda últtyq tútastyq negizde avtonomiya qúryp, ýkimetin saylap alsa da, tap tuyn jelbiretken sovet biyligine 1920 jyly moyynsúnugha mәjbýr bolghan-dy. Sol jyly Dala ólkesi aumaghynda Sovettik Qazaq Respublikasy   tu tikken. Ol ómirge kelgen bette 1918 jyldan Tashkentti orda etken Týrkistan Respublikasynyng qúramyndaghy qazaq jer-suyn halqymen bólip ózine qosyp aludy maqsa­t etken-tin. Aqyry búl niyeti týrki halyqtarynyng shyndap biriguinin, sóitip kýsheyip ketuining aldyn aludy kózdegen proletariat kósemining astyrtyn tapsyrmasyn oryndau orayynda Mәskeu 1924 jyly Orta Aziyada jýrgizgen últtyq-memlekettik mejeleu nauqany nәtiyjesinde jýze­ge  asty.

1924 jylghy 15 qyrkýiekte Týrkrespublika Sovetteri Orta­lyq Atqaru Komiytetining tótenshe sessiyasy qaramaghyndaghy ólkeni últtyq-­territoriyalyq mejelerge jiktep-­bólu jayynda sheshim qabyldady. Sol tótenshe sessiyada kýlli mejeleu nauqany boyy belsendi júmys atqarghan Týrkatkom tóraghasynyng orynbasary, Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining hatshysy, BK(b)P Orta Aziya burosynyng mýshesi, osy Sredazburo mejeleu nauqanyna oray qúrghan Territoriya­lyq komissiyanyng mýshesi Súltanbek Qojanov bólinisting ong sipatyna nazar audaryp: «Qazrespublikagha Týrkis­tannyng eki oblysyn qosu Qazaq últtyq respublikasyn rәsimdeuding basy bolady» dep mәlimdedi. Búl sózderge eli, jeri, sanasy otarlanghan bodan halyqqa azattyq әperdi deline­tin sovet ókimeti biyligining jetinshi jylynyng ózinde qazaqtyng últtyq qúqtaryna әli tolyq qol jetkize almay kele jatqan  armany  toqylghan  bolatyn.

Qazan tónkerisining ezilgen halyq qolyna tendikti birden ústata qoymaghany jeti aidan keyin Aqmeshitte ótken 5-shi Sovet­ter sezinde atap aityldy. «Revolusiya qazaqty azat etip, jerge degen basqalarmen teng qúqyghyn jariya etse de… zandy jolmen berilgen jeri bolmaghandyqtan… jerge degen húqyn qay uchaskede jýzege asyraryn bilmey, senimsizdikpen …qonystanatyn» delindi. Qazatkom tóraghasy Seyitqaly Mendeshev sezge sovettik qazaq ýkimetining jergilikti «qazaq halqy jerge ornalastyrylyp bolghansha – basqa halyqtardyng syrttan kelip qonystanuyna jol bermeu» jayynda  shara  alghanyn  habarlady. Búl shara, әriyne, oryndalghan joq.

Eske alayyq, qazaqtyng ghasyrlar boyy qalyptasqan kóshpendilik ómir saltyn otarlau­shy memleket búzghan: patshalyq «qazaq dalalaryn kórkeytuge» airyqsha mәn berip, qazaq jerin – qazaqtargha uaqytsha berilgen memleket menshigi dep jariyalaghan, sosyn, qazaqtyng shúrayly jer-suynyng bәrin besinshi kolonnasy ispetti orys sharualary men әskeriy-biylikting tiregi sipatty kazaktaryna tartyp әpergen bolatyn. Sol әdiletsizdikti monarhiya  qúlap, biylikke әdemi  úrandarmen bolishevikterding kelui týzeter degen ýmit tughan. Alayda úly kýresker Mústafa Shoqay atap aitqanday: patshalyqtaghy ýkimetbasy «Stolypinning «qa­zaq­tardy emes, qazaqtardyng tyng jatqan  jerlerin  oilau  kerek, qazaq­  jerlerin  tek  qazaqtardyng ózderine ghana qaldyru – Resey ýshin  keshirilmes  kýnә bolar edi» degen sózining ekinshi bir núsqasynan» ainy­maytyn bolishevizm qaghidasy payda bolghan-dy. Yaghny kommunister «jekelegen ólke men halyqtardyng mýddesin jalpy Odaq mýddesine qúrban etu» qajet dep sanaytyn. Osylay dәripteletin janaotarshyldyq pighyl últtyq ýmitting órisin taryltyp tastaghan bolatyn.

Ókimetti Sovetke, qazaqshalaghanda Keneske alyp bergen partiya  biylikti ózi jariya etken sovet ókimetine týbegeyli ústatyp qoyghan emes, is jýzinde әrqashan ýkimet atqarmaq istin  negizgi baghyt-baghdaryn ózi anyqtap berip otyrdy. Búl әsirese Iosif Stalin Bas hatshy  bolghannan bastap airyqsha kýsheygen-tin. Sondyqtan da 1920 jylghy Predsovnarkom Leninning Týrkistan ólkesin bólshekteu jayly tapsyrmasyn oryndau sharuasyn úiymdastyrudy 1924 jyly Halkomkenes (Sovnarkom) emes, Ortalyq partiya komiytetining Bas hatshysy Stalin qolgha aldy, ol kýlli nauqandy Ortalyq Komiytetting Orta Aziya Burosy (Sredazburo) arqyly jýrgizdi. Sondyqtan da is jýzinde qazaq jer-suyn jinaushy ispetti airyqsha qyzmet atqarghan Súltanbek Qojanov Tashkentten, keyinirek Orynbordan Mәskeuge – tikeley sovet biyligine baghyt berip otyrghan partiya kósemi Stalin joldasqa Orta Aziyadaghy respublikalardy últtyq-memlekettik túrghyda jiktep-mejeleu nauqanynyng nәtiyjeleri jәne irgesi úlghayghan jana, ýlken Qazaq Respublikasy aldyndaghy mindetter jayynda problemaly hattar jazyp túrdy. Sondyqtan da ol Qazaq ólkelik partiya komiytetining ekinshi hatshysy retinde  Qazólkekomnyng 1925 jylghy sәuir plenumynda 15 sәuirde ashylghaly túrghan Besinshi Sovetter sezi jayynda ólke partiya úiymy basshylyghynyng atynan arnayy bayandama jasady. 1920 jyldan bergi ótken joldy syny túrghydan taldap, endi halqy, jer-suy tútastanghan qazaq elin kórkeytu, Últtyq Respublika jasau jolynda biylik qúrylymdary atqarugha tiyis, bayandamalarynda sezding talqysyna shygharugha tiyis mindetterdi tújyrymdap kórsetti. Sezde kommunistik fraksiyany basqardy.

Últ mýddesin jan-jaqty әri tereng qarastyru orayynda 5-shi sezde qazaq ólkesining patshalyq túsynda otarlanu tarihy jýielep ashyp kórsetildi. Ýkimetting sauda-ónerkәsiptik mýddeni kózdep әskeriy-әkimshilik jolmen otarlauynan da góri, imperiyadaghy jer daghdarysyn sheshu maqsaty­men ishki guberniyalarynan sharualardy qazaq ishine kóshirip-qonys audartu jolymen otarlauy eldi qatty kýizeltkeni erekshe ataldy. Qazaqstangha lek-legimen aghylghan pereselender tolqynynyng qysymymen qazaq búqarasy shóbi jútan, suy az, qúmdauyt jerlerge yghysugha mәjbýr bolghany, imperiya ýkimetining osy apatty sayasaty kóshpendiler ekonomikasyn tez qúldyratqany, eger 1870-shi jyldary әrbir qazaq sharuashylyghyna 59 bas maldan kelse, pereselen qozghalysy arta kele, 1914-1915 jyldary búl kórsetkishting 25-26 basqa sheyin qúldyrap ketkeni aityldy. Búl ahualdy Sovet biyligi ornaghaly sauyqtyrugha «azamat soghysy, asharshylyq, Qazaq Respublikasynyng eshqanday óz qarjysynyng bolmaghany», sonyng saldarynan  jerdi qogham mýlkine ainaldyru jónindegi alghashqy sovettik zang men jerge ornalastyru turaly ereje, barsha jýrgizilgen is-shara onghan nәtiyje  bermegeni habarlandy.

Sezde onyng mynanday sebepteri de aiqyndaldy: qazaq jerin syrttan kóship kelip otarlau jalghasuda; otarshyldyq sayasattyng qaldyqtary әli joyylmaghan; jer-sudyng eng jaqsy púshpaqtaryn pereselender basyp alghan, kazak-orystar keng alqapty paydalanuda; ortalyq biylik kóbine jerdi is jýzinde paydalanyp otyrghandargha bekitip, eng tәuir jerlerdi pereselenderge kesip beru jaghynda; jerge ornalastyru retimen jýzege asyrylyp jatqan is-sharalar túrghyndardyng qúqyqtyq sanasyn jerdi zang boyynsha paydalanu qajettigin sezinetindey  dәrejede  oyatugha  jәrdemdespedi.

Al jer qatynastaryn dúrys ret­teu – mal sharuashylyghyn Qazaqstannyng qatal tabighatyna tótep berip qana qoymay, payda tabatynday dengeyde damytudaghy manyzy zor dey kele, Jer-su halyq komissary Ghalias­qar Álibekov kýlli aumaqty jaratylysy men ekonomikalyq nyshandaryna qaray: «eginshilik-malshylyq» jәne tek «malshylyq», sonday-aq tek «kóshpendi malshylyq» audandargha bólu qajettigin aityp, onyng tәrtipterin bayandady. Jermen qamtamasyz etu normasy qalay jasalatynyn týsindirdi. Sosyn jerge ornalastyrudyng negizgi mindetin: «qazirgi júmys istep túrghan mal baghu jәne mal baghu-egin egu sharua­shylyqtarymen  shúghyl­danatyn qojalyqtargha – órkendeuine әri ekonomikalyq túrghyda nyghaiyna qajet jaghdaylar jasau» qajettigin aitty.

Qazaq avtono­miya­sy ýkimetining tarapynan kóshpendi jәne jartylay kóshpendi halyqty jalpymemle­kettik qarjymen qoldau, әri bәrine jappay uchaske kesip beru retimen jerge ornalastyru; jerge ornalastyry­lyp jatqandargha (salyq salu, nesie beru, qúrylys materialdarymen, auyl­sharuashylyq qúraldarymen jabdyq­tau isterinde) týrli jenildikter jasau qajettiginen tuyndaytyn ótinishter  orta­lyq qarauyna shygharylghany bayan etildi. Kirkraykomnyng (Qazólkekomnyn) osy Sovetter sezi aldyndaghy plenumynda ekinshi hatshy Qojanovtyng arna­yy bayan­damasynda aitylghan shara – Jer halkomatynyng onjyldyq jospar jasaghany mәlimdeldi. Osy oraylarda oryn­daluy qajet sharalar sezd qararymen zandas­tyryldy.

VSIYK-ting (Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetinin) Erekshe Komissiyasy ólkedegi júmysyn mýldem ózinshe, Qazaq jer komissariatynyng josparymen ýilestirmey jýrgizip kele jatqan-dy. Ol Qazaq ASSR Jer halkomatynyng jerge ornalastyru sha­ra­laryn birtútas josparmen jәne birtútas apparatpen iske asyrmaq niyetine ýnemi narazylyq kórsetip otyrghan. Halqy men jer-suy bir shanyraq astyna jinalghannan keyingi Respublikada Erekshe komissiya jasap jýrgen kedergiler osy túnghysh qúryltayda – 1925 jylghy Kenester sezinde – ashyp kórsetilgen de, el mýddesine jauap beretin arnayy qaulylar, keng kólemdi qararlar qabyldanyp, qazaqtyng últtyq memlekettilik ýshin kýresi sovettik biylik shenberindegi shyrqau shynyna jetkenin tanyt­qan edi.

Alayda mәskeulik ortalyq Qazaqstan Sovetteri 5-shi sezining qararlaryn oryndaugha týrli tәsilmen tosqauyl qoyyp túrdy. Aqyry sayasy kýresting 5-shi sezden keyingi ony oryndau­dy kózdeytin jana kezeninde barsha әreketke túsau salu, imperiyalyq-bolisheviktik partiyanyng ýstemdik kórsetuimen qazaq elining tabiy­ghy últtyq-memlekettik mýddesin Mәs­keudegi Ortalyq biylikke tәuel­di etu baghyty pәrmendi týrde jýze­ge asyryla bastady. Eldik pikirlerdi, jalpy, qazaqtyng últtyq-memlekettik mýd­delerin erkin kóterip, Sovetter sezinde eleuli sheshimder shyghartqan últ qayratkerleri, tiyisinshe olar ótkiz­gen 1925 jyldyng sәuirindegi tarihi  sezding mazmúny da, tabighaty da mәskeulik ortalyqqa únaghan joq. Sondyqtan da respublikany basqarugha sol jyldyng qyrkýieginde jibergen emissary Filipp Goloshekinning qoly­men kóshpendi malshylyqqa sezde kózdelgen qily zәru jaghdaydy jasaudyn, qajet jәrdemder beruding ornyna, «revolusiya dauyly qazaq auylyn ainalyp ótken» degen jalghan úigharymymen tútatqan «Kishi Oktyabri» auqymynda oqys ta qatygezdikpen jýrgizilgen solaqay reformalary saldarynan halyqty 30-shy jyldarghy qasiretti qyzyl qyr­ghyngha úshyratty.

Degenmen, qazaq jerin el-júrtymen bir shanyraq astyna jinaghan Ýlken Qazaqstan Sovetterining túnghysh sezinde qabyldanghan el mýddesin kózdey­tin kóp sheshimning ishindegi birer qújatty  ortalyq biylik birden moyyndady. Sol qaulylardyng ómirge qalay kelgenin men әuelde repressiya qúrbany, 5-shi sezding qararyna say Últ teatry shanyraghyn kóterip, alghashqy diyrektory, kórkemdik jetekshisi bolghan Dinmúhamed Ádilovting OGPU tergeushisine 1928 jylghy 24 jeltoqsan­da bergen kórsetuinen 90-shy jyldary bilgen edim. Ol sezding songhy kýnindegi týski as ýstinde ýkimetting Aq-Meshitke kóship keluin este qaldyru ýshin qalanyng atyn ózger­tu haqynda mәsele kóterilgenin, sosyn ony qalay atau dúrys bolaryn oilas­tyra bastaghandaryn eske týsiripti. «Qyzyl-Orda» termiynin birinshi bolyp Qonyrqoja Qojyqov oilap tapqan eken. Ol úsynysyn: búl qos atau eki jaqty da qana­ghattandyrady,  «qyzyl» – bolisheviyk­terge únaytyn sóz, al «orda» – últtyq úghym, sondyqtan esh jaqtan da nara­zylyq tumaydy dep dәiektegen kórinedi. Múnday dәleldermen barshasy kelisedi, sonda Súltanbek Qojanov endi qalanyng aty Qyzyl-Orda dep ózgertiletin bolady deydi...

Qonyr­qoja Qojyqov últ-azattyq qozghalystyng belsendi qatysushysy, Qoqanda jariyalanghan Týrkistan avtonomiyasy (múhtariyaty) qayratkerlerining biri, Orta Aziyadaghy mejeleu nauqanynda qazaq shekarasyn aiqyndau isine erekshe enbek sinirgen qogham qayratkeri, bayyrghy múgha­lim, jәdidshi, aghartushy, tarihshy-ghalym, sol shaqta – kenes qyzmetkeri bolatyn. Ol 1931 jylghy 20 qyrkýiekte OGPU tergeushisine jana astanany «Qyzyl-Orda» dep ataudy ózi aitqanyn eske alyp, týstikte otyrghandardyng  bәrine únaghan búl ataudy Qojanov Kenester sezinde úsyndy da, úsynys qabyl alyndy depti. Ádilov ózin tergeuding 1928 jylghy 27 jeltoqsandaghy jalghasynda: Tabyn­baev Embergenning ýiin­degi týstik kezinde Aq-Meshit qalasyn Qyzyl-Orda dep ózgertip atau kerek degen qorytyndygha toqtap, sezge kelgennen song «Qojanov tóralqagha shyqty da, ózine kezekten tys sóz alyp, mynanday úsynystar engizdi: birinshi úsynysy – «Kirgiz Respub­likasyna» «Qazaq Respublikasy» dep qayta at qoy, ekinshisi – Aq-Meshit qalasynyng atyn Qyzyl-Orda­gha almas­tyru. Sezd eki úsynys­ty da birauyz­dan qabyldady», – dep kórsetken kórinedi.

Qazaq qayratkerlerining beyresmy basqosuynda eki ólkedegi halqy men jer-suy birikken Ýlken Qazaq­stannyng astanasyn búdan bylay Aqmeshit emes, Qyzylorda dep atau jónindegi Qonyrqoja Qojyqovtyng úsynysyn birden qoldaghan Súltanbek Qojanov sezde sonymen birge taghy bir óte manyzdy mәsele kóterdi. 5-shi sezding stenografiyalyq esebine qaraghanda, ol kýn tәrtibinde eskerilmegen asa manyzdy úsynystaryn óte orayyn keltire jariya etken eken. Sezge tóraghalyq etushi respublika enbekshilerine arnalghan ýndeu mәtinin oqyp, ony delegattar qyzu qol shapalaqtap quattaghannan keyin Qojanov sóz alady da: «Bizde osy uaqytqa deyin bir týsinbestik bop túr. Kirgizdar ózderin qazaqpyz dep ataydy. Múny olar orys kazaktarynan kóshirip alghan joq, baghzy zamannan qazaq dep atalatyn. Kóshpendilerding alghashqy odaghy qazaq delinetin, sondyqtan orys kazaktary osy ataudy ózderine bizden kóshirip alghan dep oilau­gha bolady, – dedi. – ...Endi, bolashaqta kirgizdi qazaq dep, al respublikany Qazaqtiki, yaghny Qazaq­stan dep ataudy zandastyru kerek. Men osy ataudy bekitip, sonshalyqty әdemi emes tanbany juyp tastaudy úsynamyn. Sovetterding Besinshi Býkilkirgiz sezi «qazaq» atauyn kirgiz halqynyng atalymyna jәne «Qazaqstan» atauyn Kirgiz Res­publikasyna beru­di zandastyrsyn».

Qazaq azamattary patsha zamanynda búrmalauly «kirgiyz» atauyn kózge ilmey, 1911–1913 jyldary Orda men Oralda – «Qazaqstan»,  1913–1918 jyldary Orynborda «Qazaq» atty  gazetter shygharyp túrghan. Mine osy ataular Sovettik Qazaq Respublikasynda 1925 jyly ótken Sovetter sezinde  resmy jaryqqa shyqty. Ras, Qazaq Halkomkenesining tóraghasy Sәken Seyfullin 1923 jyly gazet betinde psevdonimmen maqala jazyp, kirgizdi qazaq dep ataudyng uaqyty kelgenin úsynghan-dy. Biraq mәseleni resmy rәsimdeuge barmaghan, yaghny ókiletti mekemening nemese 1924 jylghy 4-shi sovettik sezding qarauyna úsynbaghan, shamasy, sol shaqtaghy últtyq qúram mólsherin oilap, ong sheshim qabyldanaryna senbegen bolar. Al eki ólkening biriguimen  respublikadaghy qazaq ýlesi jana aumaq kóleminde basymdyqqa shyqqanda  5-shi Sovetter sezin shaqyryp, Últtyq Respublika jasaudy senimdi týrde batyl qolgha alghan azamattarda – atap aitqanda Qojyqov pen Qojanovta – onday kýdik bolghan joq. Úsynys qol shapalaqtap qarsy alyndy.

Qúryltay tóraghasy әueli sezding ýndeuin dauysqa saldy. Sosyn: «Kelesi úsynys: Kirgiz Respublikasyna – Qazaq Sosialistik Sovettik Respublikasy dep  qayta at qoy» dey bergeninde júrt qol soghyp du ete týsti. «Men búl qol shapalaqtaudy osy úsynys­tyng birauyzdan qabyldanuy retinde úghamyn», – dedi de, tóraghalyq etushi kelesi mәselege kóshti. «...Aqmeshit qalasynda  Leniyn  joldas atyndaghy halyq ýiin salu turaly» sheshimge baylanysty atqarylmaq júmystardy jariya etti. Búl jayynda sheshim qabyldanysymen, Qojanov kelesi úsynysyn aitu ýshin taghy da sóz aldy.

Ol Aqmeshit qalasy patsha ýkimeti jaulap alghannan keyin graf Perovskiyding qúrmetine Perovsk bop ózgertilgenin, revolusiyanyng oghan qaytadan eski atauyn bergenin aitty. «Búryn qalay atalsa da, ol artta qalghan, qatardaghy júpyny qala bolatyn. Sovetterding Besinshi sezin biz Qazaq Respublika­sy ghúmyryndaghy kýrt betbúrys dep sanay­myz. Búl sezdi biz Birinshi Sezd  dep  ataymyz», – dedi. Birinshi sezding Qazaq Respublikasynyng jana ortaly­ghy  Aqmeshitte ótui de onyng mәnin arttyra týsetinine mәn berdi. Júpyny Aqmeshit qalashyghy Qazaq Respub­likasynyng ortalyghyna ainalyp, mәn-maghynasy ózgeruine baylanysty «osy qalanyng atyn taza qazaqy ataugha ózgertsek degen úsynys engizemin, – dey kelip: – Búryn handyq qúrylymdardyng ortalyqtary bola­tyn, mysaly – Aq Orda deytin. Ataqty han óz ortalyghyn Kók Orda dep ataghan. Al biz óz ortalyghymyzdy Qyzyl Orda dep atay alamyz. Men ortalyghymyz Aqmeshitti búdan bylay – Qyzyl Orda dep ataudy  úsynamyn», – degen sózdermen naqty úsynysyn jariya etti. Du qol shapalaqtaudan ke­yin, sezde tóraghalyq etushi: «Qojanov joldastyng úsynysy birauyzdan qa­byl­dandy» dep habarlady…

Jeri men halqy tútastanyp irgesi keneygen Qazaq Respublikasy Sovetterining Birinshi (avtonomiya boy kótergeli bergi ret sany boyynsha – Besinshi) sezi Ýlken Qazaqstannyng astanasyna osylay Qyzyl Orda degen әsem de aibarly at berdi. Ári, búdan bir ghasyr ilgeride Qyzylordada ótken búl qúryltaydyng airyqsha manyzdylyghy sol – qazaq halqy men qazaq jer-cuynyng bir shanyraq astyna jiylyp tútastanuyn, halqymyzgha ózining etnostyq «qazaq» atauynyng qaytaryluyn zandastyrdy. Jәne airyqsha atap aitarlyq bir jәit – sezde qazaq qayratkerleri óte qúndy qararlar qabyldap, últtyq memlekettilik ýshin kýresting jana kezenin meylinshe belsendilikpen jýrgizuge bel baylap otyrghanyn kórsetti. Biraq kózdelgen damu mәskeulik ortalyqtan jana emissar kelisimen toqyrap, bәri keri ketirildi, búl, әriyne, basqa әngimening taqyryby. Áytse de erekshe ekpin qoyyp atap aitarymyz – kóldeneng kók atty biylegen zaman kelmeske ketti, kóp qiyndyqtan song elimiz últtyq jәne sayasiy-әleumettik damudyn  danghylyna týsti.

Biz  býgin shashylghan jer-suymyzdy jiystyryp, halqymyzdy irgesi keneytilgen bir shanyraq astyna toptastyrghan, tarih sahnasyna etnostyq qazaq  atymyzben shyghyp, Qazaqstan atty últtyq memleket ornatugha kiriskenimizdi jer-jahangha әigilegen túnghysh qúryltaygha jәne sol qúryltay sheshimimen alghashqy astanamyzdyng Qyzylorda dep atanuyna tútas bir ghasyr toluyn airyqsha rizashylyqpen ataymyz.

Ádebiyet:

Qoyshybaev B. Últ teatry shanyraghyn kóterushi. – Almaty: «Arys» baspasy, 2000 j.; Qoyshybaev B. Súltanbek Qojanov. – Almaty: JShS «Qazaqstan»  baspa  ýii», 2007 j.; Qoyshybaev B. Toqsan jyl ilgergi tarihy nauqan//Tauariyh-tamshylar. – Almaty: «Ruh BG» baspasy, 2017 j.; Qoyshybaev B. Ýlken Qazaqstan bylay bastaldy//Tariyh  jәne túlgha. Zert­teu­ler, maqalalar, súhbattar. – Taraz: «Senim» JBO,  2019  jyl;  Qoyshy­baev B. Tәuelsizdik tamyrlary. Zertteuler, maqalalar, súhbattar. – Alma­ty: «JShS RPBK «Dәuir», 2022 j.; Alashorda isi. 1920–1940. Qújattar men materialdar. 1-t., 4-t. – Almaty: QR Preziydentining Arhiyvi, 2023 j.; Qoyshybaev B. Tútas qazaq eli: últtyq respublika qúrugha úmtylu. – «Abai.kz»  portaly,  4.02.2025 j.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz