اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنىڭ 300 جىلدىعىنا 6 اي قالدى

ء(مادي ايىمبەتوۆ. بوپاي حانىم. استانا، 2021.)

بەلگىلى جازۋشى م.ايىمبەتوۆتىڭ رومانىن قاراپ شىعىپ ءبىراز تەبىرەنىپ ويعا قالدىق. روماننىڭ تاقىرىبى بوپاي حانىم اتالعانمەن نەگىزى ءابىلحايىر حانعا ارنالعان ەكەن. بۇل جاعداي زاڭدى قۇبىلىس، سەبەبى بوپاي انانىڭ ءومىربايانىن ءابىلحايىرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. 2023 جىلدىڭ باسىندا «اقتابان شۇبىرىندى...» وقيعاسىنا 300 جىل تولادى. قازاق ەلىنىڭ باسىنا تۇسكەن وسى ءبىر تراگەديانى ءبىز ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىستىمىز. ال وسى تاريحي زۇلماتتا قازاق ەلىن اجالدان قۇتقارۋعا ءابىلحايىردىڭ ءرولى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ولاي بولسا ەل باسىنا تۇسكەن الاساپىران زاماندا بوپاي انانىڭ دا ءرولى ۇلكەن ەكەنىن ايتپاقشىمىز

الدىمەن مىنا ماسەلەنى ايتۋعا مىندەتتىمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ەلىنىڭ تاريحشىلارى دا، جازۋشىلارى دا ءابىلحايىر تۋرالى شىندىقتى جازباي ناقاقتان قارالاپ كەلدى. وسى تاقىرىپتا عالىمسىماقتارىمىز بەن ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ كىناسى ۇشان تەڭىز... وسى ماسەلەنى كەلەشەك ۇرپاعىمىز قالاي كەشىرەرى بەلگىسىز...

تاريحشىلار ساياساتتان اسا المادى دەسەك، بەلگىلى جازۋشىلارىمىز ءى.ەسەنبەرلين، ءا.كەكىلباەۆتار دا سولاردان اسا المادى. ءى.ەسەنبەرلين ءتىپتى بوپاي حانىمدى قارالاعانى سونشا، باراق سۇلتانمەن ويناس قىلىپ قويعان... ءحىح عاسىرداعى كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپايدى دا وڭدىرماعان...  ونداي كەلەڭسىز سۋرەتتەۋلەر مەن بايانداۋلار اعا بۋىن جازۋشىنىڭ ءبىرى س.مۇقانوۆ شىعارمالارىندا دا جازىلعان ەدى. مىسالى قازاقتىڭ تۇڭعىش دەموكراتى، ۇلى عالىمى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ اجەسى ايعانىمدى ورىس گەنەرالدەرىمەن امپەي قىلسا، اكەسى شىڭعىس 23 جاستاعى اعا سۇلتان، ەسەنەيدىڭ ايەلى ۇلپانمەن ويناس قىلعان... شىن مانىندە ونداي جات قىلىقتار قازاق ومىرىندە بولمايتىندىقتان قانداي وقۋشىعا بولسا دا جيىركەنىشتى كورىنەدى... اتالعان حانىمدار قاراپايىم قازاق ايەلى ەمەس ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى، ياعني تاريحىمىزدا ەسىمىن التىن ارىپپەن جازىپ قالدىرعان جاندار ەدى. مىسالى ۇلپان وقىعان اسا ءبىلىمدى جان ەدى. (ونىڭ اۋىلى بەلگىلى، سول ەلدەن شىققان اتاقتىلاردىڭ ءبىرى ع.مۇسىرەپوۆ سول كىسىنىڭ نەمەرە تۋىسى). سونداي اق ونىڭ كۇيەۋى ەسەنەي سابەڭ ايتقانداي كارى شال ەمەس، 29 جاستاعى جىگىت ەدى.

30 جىل ەگەمەندىكتىڭ ارقاسىندا تالاي جىرتىعىمىزدى جاماعانىمىز راس. الايدا كەيبىر اقيقاتتارىمىزدى بۇرمالاپ، بۇركەمەلەپ ودان بەتەر تۇقىرتىپ جاتىرمىز. دەمەك ءبىزدىڭ تاريح عىلىمى بەيشارالىق، دارمەنسىز جانە رەسەيدىڭ سويىلىن ەگەمەندىك  جاعدايدا سوعاتىن جالتاقتىعى - ەشقانداي اقىلعا سيمايدى. مىسالى عالىمدارىمىز بەن جازۋشىلارىمىزدىڭ ءابىلحايىر حان تاريحىن بۇرمالاپ ۇرپاعىمىزدى الداپ كەلە جاتقانى ج.ب. جايىتتەر ەلىمىزدىڭ تاريحىنا كوپتەپ قيانات جاسادى. سول ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. قازاقستان باسشىلارى رەسەيگە جالتاق بولعاندىقتان وسى ماسەلەگە كوز جۇمىپ كەلەدى. سول كەمشىلىكتى تاريح عىلىمى جوندەسە ەشكىم كەدەرگى جاساماس ەدى... مىسالى الماتى تەلەكانالدارى ءابىلحايىر تۋرالى بەس رەت تەلە ءتۇسىرىلىم جاسادى. سولاردىڭ بىردە ءبىرىن ەكرانعا شىعارعان جوق.

تەك ءابىلحايىر ەمەس بوپاي تاريحىن كوپتەگەن عالىمسىماقتارىمىزدىڭ بۇرمالاعانى ەشقاشان كەشىرىلمەس سوراقىلىق. بوپاي اداي ەلىنىڭ قىزى ەكەنىن كورە المايتىن بەيباقتارىمىز بولعانى ايانىشتى اق. عىلىم دوكتورى ك.ەسماعامبەتوۆ كوز كورەكى، بوپايدى بىلە تۇرا تورەنىڭ قىزى دەپ قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنا جازدى. تەۆكەلوۆتان باستاپ «...سەسترا اداەۆتسا مىرزاتاي باتىرا...» دەپ جازعانىن بىلە تۇرا نەگە بۇرمالايدى ەكەن...

تاعى ءبىر مالىمەتتى ەرىكسىز ەسكە سالۋعا ءماجبۇر بولدىم.  1960 جىلى  اۋلىمىزعا قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار اتتى الماتىدان شىققان اندەر جيناعى كەلدى. اۋىلىمىزدىڭ كارى جاسى تۇگەلدەي، اسا ۇلكەن قۋانىشپەن قارسى الدى. ءان تەكستەرىن كورىپ وكىنىش ايتقاندار دا از بولعان جوق. مەن سوندا ءتورتىنشى كلاسس وقۋشىسىمىن. جىلىوي دەگەن اندەگى «تورى ايعىر توقپاق جالدى توعايدا بار» دەگەن شۋماقتى كورىپ تاڭ قالعانىم سونشالىق. توعايدا جىلقى تۇگىلى، تۇلپار تۇگىلى ەسەك تە بولمايتىن ەدى عوي دەپ ايتقانىم ەسىمدە. جاسىم ونعا جاڭا كەلسە دە وسى ءبىر كەلىسسىز شۋماقتى بايقاپ ەدىم. ەل ىشىندەگى ۇلكەن كىسىلەر ونىڭ توعاي ەمەس اداي ەكەنىن جانە ونى بۇرىننان بىلەتىنىن ايتتى. قازىر ويلاپ قاراسام قازاقتىڭ بەلگىلى رۋى اداي ەلىنە رەسەيدىڭ جامان كوزبەن قارايتىن ورنى بار. ال ءبىزدىڭ ءوز قانداستارىمىزدىڭ نە ءوشى بار ەكەن...  ءحىح عاسىرداعى رەسەي ەنتسيكلوپەديالارىنىڭ بارىندە اداەۆسكايا لوشاد دەگەن ماقالا بار، الايدا ادايدىڭ ءوزى تۋرالى جانە ولاردىڭ باسقا كىشى ءجۇز تايپالارىمەن بىرگە رەسەيگە قارسى ءۇش ءجۇز جىل سوعىسقانى تۋرالى جانە ولاردىڭ جانكەشتى ەرلىكتەرى تۋرالى ەشتەڭە جازباعان... ونداي شىندىقتى قازىرگى كۇندە دە جازبايدى...

تاريحىمىزدىڭ شىندىعى ءابىلحايىر مەن بوپايدىڭ وزىنە جانە باسقا تاريحي تۇلعالارىمىزعا كەرەگى جوق... بىزگە قاجەت ەكەنى ءسوزسىز قاعيدا، ياعني بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدى جالعان تاريح پەن الداۋدى دوعارۋ وتە قاجەت.

اتالعان تاقىرىپقا جاسالعان قياناتتىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس، ەندىگى مىندەتىمىز تاريحي رومانعا ايتاتىن لەبىزىمىزدى باستايىق...

ءابىلحايىر مەن بوپايدىڭ تانىسۋى ارينە كەزدەيسوق جاعدايدا بولعان تۋرالى بىرنەشە مالىمەت اڭىزدار بار. رومان اۆتورى ولاردىڭ تانىسۋىن ءابىلحايىردىڭ جارالى بولىپ بوپاي اۋىلىندا جاتقان نۇسقاسىن الىپتى. وسىناۋ تاريحي تۇلعالاردىڭ سۇيىسپەنشىلىك حيكاياسى تۋرالى ەل اراسىنا تاراعان اڭىزداردىڭ ءوزى تىم قىزىق اسەرلى بولعانى سونشالىق، رەسەي زەرتتەۋشىلەرىن دە وتە قىزىقتىرعانى بەلگىلى. رومانداعى ولاردىڭ تانىسۋ وقيعاسى كوپ وقۋشىلارعا ۇناماۋى مۇمكىن، جانە بوپايدىڭ ەمشى قاسيەتى جان جاقتى كورسەتىلىپتى. ءابىلحايىر مەن بوپاي سۇلۋ تۋرالى ەل ىشىندە نەشە ءتۇرلى اڭىزدار تاراعان. سولاردىڭ شىندىققا ساي كەلەتىندەرىن ىرىكتەپ كوپتەگەن زيالى ادامدار ءحىح عاسىردا ورىس باسىلىمدارى شىعارعان ەدى. ورىس تىلىندە تورعاي گازەتىنە باسىلعان مىنا اڭىز سولاردىڭ ىشىندەگى بىزگە ۇناعانى:

«...كiشi جۇزدەگi əيگiلi باتىر جəنiبەك سۇلتان مەن Əبiلحايىر بiر جاقتان كەلە جاتىپ بiر اۋىلعا كۇن باتار الدىندا تۇسەدi. بۇل بiر باتىردىڭ اۋىلى ەكەن. اۋىل يەسi اسا باي ادام جاسى ۇلكەن كiسi ەكەن. ونىڭ بوي جەتiپ وتىرعان قىزى بوپاي سۇلۋدى كورگەندە Əبiلحايىر ەس-اقىلى كەتiپ عاشىق بولادى. جəنiبەك باتىر بۇعان تاڭ قالادى، سەبەبi ول بۇرىن قىز كورمەي جۇرگەن جiگiت ەمەس،  جاس تورەنiڭ مىنا مiنەزiنە تاڭدانباي قايتسiن… كەلەسi كۇنi اتتانىپ جولعا شىققان سوڭ Əبiلحايىر كۇتپەگەن ونەر شىعارىپ سول جەردە قالاتىنىن ايتادى.  جəنiبەك باتىرعا ءوز جونiمەن كەتۋگە تۋرا كەلدi. قايتسەم دە بوپاي سۇلۋدى الماي تىنبايمىن – دەپ Əبiلحايىر سىندى جاس باتىر وعان ەرمەي قالىپ قويادى… سول اۋىلعا قايتىپ كەلگەن Əبiلحايىر ءوزiنiڭ تورە تۇقىمىنان ەكەنiن جاسىرىپ بوپايدىڭ əكەسiنiڭ مالىن باعۋعا جالدانادى. (نەۆولنيك. پرەدانيە و كيرگيز-كايساتسكوم حانە ابۋلحايرە. //توۆ. (تۋرگايسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي). 1899. № 52. ستر. 7-8...) ۇزىن بويلى،  باتىر تۇلعالى، جiگiتتiڭ سۇڭقارى Əبiلحايىر باتىر جىلقىشى بولىپ جۇرسە دە از ۋاقىت iشiندە اۋىل ادامدارىنا جاقسى جاعىنان كورiنiپ قۇرمەتكە يە بولادى. Əرينە، كوپ ۇزاماي بوپاي سۇلۋعا دا ۇناپ قالادى. سىرىن اشقان جاس باتىردى بوپاي سۇلۋ دا جان تəنiمەن ۇناتىپ عاشىق بولادى. وسىلاي عاشىقتار رومانى باستالادى. عاشىقتار اجىرىماستاي دəرەجەگە جەتكەندە بوپاي سۇلۋدىڭ əكەسiنiڭ رۇحساتىن سۇرايدى. ونىڭ əكەسi مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن ەدi. بۇل بۇرىننان مالدى جəنە بەلدi اۋىل بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستiنە قىزدىڭ باسى بوس بولۋشى ما ەدi - ايتتىرۋلى بولسا كەرەك، سۇلتان دەگەن اتى بولعانمەن جالعىز اتتى كەدەي جiگiتكە قىزىن بەرگiسi كەلمەگەن شال نەشە ءتۇرلi ايلا-شارعىنى ويلاپ تابادى. سونىڭ بiرi:”قىزىمنىڭ قالىڭ مالىنا الا اياقتى 90 كۇرەڭ ات جəنە 60 اقسۇر ات əكەلەسiڭ، əيتپەسە قىزىمدى بەرمەيمiن…”-دەپ شارت قويادى… وسىنداي اۋىر شارتقا امالسىز كەلiسكەن جاس باتىر – بiر ايدىڭ iشiندە وسى ايتقانىڭىزدى əكەلەمiن – دەپ اتتانىپ كەتەدi. الايدا، - جالعىز اتتى كەدەي جiگiت بۇل شارتىمدى ورىنداي الماس – دەپ ۇمiتتەنگەن ەدi بوپاي سۇلۋدىڭ əكەسi.  عاشىقتىق ورتiنە كۇيiپ جانعان جاس باتىر، تiرi جۇرسەم بوپاي سۇلۋدى الماي تىنبايمىن – دەپ سەرت بەرگەن Əبiلحايىر əلگi ايتقان جىلقىنى تانىستارىنان، اعايىندارىنان، بəرiنەن سۇرايدى، الايدا ەشقانداي نəتيجە شىقپايدى. شارق ۇرعان جاس باتىردىڭ وسىنداي ايانىشتى كۇيiن ەسiتكەن باياعى جəنiبەك باتىر جەتiپ كەلەدi. قۋ كەدەيلiك قولىن كەسiپ وتىرعان جاس تورەنi اياعان، əرi كەلەشەگiنە سەنگەن جəنiبەك باتىر Əبiلحايىرعا كەرەكتi 150 ايعىردى ءوز جىلقىسىنان شىعارىپ ساناپ بەرەدi. وعان قوسا ول ءوزi بارىپ بوپاي سۇلۋدىڭ əكەسiنە قازاق əدەت عۇرپى بويىنشا قۇدا تۇسەدi… ءسويتiپ əيگiلi قازاق باتىرى جəنiبەك سۇلتان ەكi عاشىقتىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن ازاماتتىق جاسايدى…  Əرينە بۇل وقيعا حالىق اڭىزدارىنىڭ ءəرتۇرلi نۇسقالارىنىڭ بiرi. الايدا شىندىعىنا كەلسەك تە Əبiلحايىردىڭ بوپاي سۇلۋعا ۇيلەنۋi اسا كوپ قيىنشىلىق جاعدايدا بولعانىن وسىنداي اڭىزداردىڭ كوپتiگiمەن دəلەلدەنەدi. مiنە وسىناۋ قيىنشىلىقتى جەڭۋ ءۇشiن Əبiلحايىر مەن بوپاي سۇلۋ تەك بiر-بiرiنە عاشىق بولىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق ەجەلگi ءدəستۇردi بۇزۋعا ءمəجبۇر بولدى… قالاي بولعاندا دا Əبiلحايىر سىندى جاس باتىردىڭ بوپاي سياقتى əيگiلi سۇلۋعا ۇيلەنۋi ونىڭ شىن مəنiندە ومiردەگi باقىتى ەدi. (نەۆولنيك. پرەدانيە و كيرگيزسكوم حانە ابۋلحايرە. تگ. (تۋرگايسكايا گازەتا). 1900. № 1.ستر.5...)

مىنە ءبىز، جانە كوپتەگەن وقىرماندارىمىز وسى ايتىلعان تاريحى اڭىزدى ءمادي ايىمبەتوۆ كىتابىنان كورگىمىز كەلگەن ەدى. وكىنىشكە وراي اۆتور باسقا اڭىزدى العان ەكەن.

بوپاي Əبiلحايىر ۇيiنە قۇتتى كەلiن بولىپ ءتۇستi. ول كەلiن بولىپ تۇسكەلi قاجى سۇلتان شاڭىراعىنىڭ تاسى ورگە دومالاي باستادى. كوپ ۇزاماي Əبiلحايىردى حالقىمىزدىڭ يگi جاقسىلارى اق كيiزگە كوتەرiپ حان ەتiپ سايلادى وسى وقيعالار باياعىدان بەرi Əبiلحايىر سىندى كەدەي جiگiتتiڭ رەسەي باسقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ حالقىمىزدى قىزعىشتاي قورعاۋداعى كەۋدەسiن وققا توسەگەن ەرلiكتەرiنiڭ جان-جاقتى باعالانا باستاعانى ەدi… تاريحتاعى ۇلى ادامدارعا تابيعات جان-جاقتى تالانت پەن كورiكتi دە اياماي بەرەدi. “ەل ماقتاعان جiگiتتi قىز جاقتاعان”-دەيدi حالقىمىز.

ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار سۇيiسپەنشiلiگiن ەسكە الساق يۋلي تسەزار مەن كلەوپاترا, اتتيلا مەن ونوريا (ريم يمپەراتورىنىڭ قارىنداسى), سونداي-اق شوقان ۋəليحانوۆتىڭ باسىنداعى ماحاببات حيكايالارى ادامدار اراسىنداعى سۇيiسپەنشiلiكتiڭ اسا قۇدرەتتi كۇشiن كورسەتەدi… Əبiلحايىر مەن بوپاي سۇلۋ اراسىنداعى شىنايى عاشىقتىق پەن ماحابات قازاق ەلiندەگi كەلەشەك ۇرپاق ءۇشiن تاماشا ۇلگiلi وقيعانىڭ بiرi بولدى. Əبiلحايىر قازاق ەلi الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىن ءجۇز ەسە ارتىق ورىنداعانى بەلگiلi. ال، بوپاي سۇلۋدىڭ ءوز باسى دا قازاق əيەلiنە تəن كiشiپەيiلدiلiك، اقىلدىلىق، ۇستامدىلىق، پاراساتتىلىق جəنە باسقا سول سياقتى قاسيەتتەرiمەن Əبiلحايىر شاڭىراعىندا جاقسى كەلiن، əرi جاقسى بəيبiشە اتاندى. Əيەل بولسا دا ەردiڭ اقىلى مەن باتىرلىعىن ءوز بويىنا سيدىرعان ابزال جان ەدi…

م.ايىمبەتوۆتىڭ رومانىنىڭ ەرەكشەلىگى ءابىلحايىر تۋرالى تاريحي شىندىقتى ناقتىلاپ بەرگەنى: ول  ءابىلحايىردىڭ جانە باسقا ەلىمىزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ەشقاشان رەسەيدەن بوداندىق سۇراماعانى. العاش رەت شىندىقتى جازعان كوركەم شىعارما بولىپ تاريحتا قالادى. رەتى كەلىپ تۇرعاندا ەسكە سالىپ وتۋگە مىندەتتىمىز.

قازاقستان ەگەمەندىگىنىڭ ون جىلدىعى اتاپ ءوتىلىپ جاتقان جىلدارى سۆەتقالي نۇرجاننىڭ «حان كەگى» (تاڭ قاۋىزىن جارعاندا، ا. 2002, ءىىى توم. 291-352 بب.) اتتى پوەماسى وسى تاقىرىپقا ياعني ءابىلحايىر مەن بوپاي سۇلۋعا ارناپ جازىلعان ەڭبەگى جارىق كوردى... اتتەڭ، كوركەمدىگى جاعىنان تەڭدەسى جوق كەسەك تۋىندى بولعانىمەن تاريحي شىندىقتىڭ جاڭالىقتارىن پايدالانباعانى سانىمىزدى سوقتىرعان ەدى. بۇرىنعى كوپ ايتىلىپ جاۋىر بولعان جالعان مالىمەتتى قايتالاپ ابىلحايىرعا رەسەيدەن بوداندىق سۇراتىپ قويعانى ءبىزدى قاتتى وكىندىردى. سوندىقتان ءبىز وعان ەشقانداي لەبىز جازا المادىق. ءمادي سۆەتقاليدىڭ جانە باسقالاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتىپ كەلگەن قىسىر جورامالىن قايتالاماپتى. تاريحي شىندىقتى بەرىپتى.

سۆەتقالي ...اۋزىندا تىستەگەننىڭ كەتىپ بارام،

                  مەن – داعى ءبىر كۇشتىگە تىعىلماسام! (303-بەت)دەپ ابىلحايىرعا رەسەيدەن بوداندىق سۇراتىپ قويعان. ول از بولعانداي:

تاۋەكەل، ءاز تاۋكەلەر ءبىر كەزدەرى

                   ورىسقا شاپقىلاپ پا ەدى ەرىككەننەن! (304-بەت) -  دەگەن، جانە باسقا جىر جولدارىمەن ابىلحايىرعا جانە باسقا حانداردى  رەسەيدەن بوداندىق سۇراتىپ قويعان ەدى. بۇلار از بولعانداي ابىلحايىرعا  ەلەك پەن سىر بويىنا، تۇركستانعا قالا سالىپ بەر (311-بەت) دەپ رەسەيگە جالىندىرىپ قويعانى، الدەكىمنىڭ ايتاعىنا ەرىپ جالعان تاريحتى قايتالاعان ەدى.

ال ءمادي كىتابىندا بۇل ورەسكەلدىكتەر جوق. الايدا ءابىلحايىردى ولتىرۋگە باراقتىڭ تىكەلەي قاتىسپاعانىن جازعانى تاريح شىندىعىنا ءدال كەلمەيدى. اۆتور سوڭعى جىلدارى باراقتى جاقتايتىن الدەكىمدەردىڭ جورامالىنا سۇيەنىپتى.

ءماديدىڭ باراق ولىمىنە قاتىستى جالعان جورامال دەرەكتەردى پايدالانعانى دا وقىرماندارىنا سانىن سوقتىرىپ اتتەگەن اي دەپ ايتقىزدى. وسى ەپيزودتار سۆەتقالي پوەماسىمەن ۇقساس، وندا مىنانداي ماداقتاپ جازىلعان جىر جولدارى بار:

...كۇرەكتەي قويۋ ساقال ءتۇندى تىرەپ،

           شالقالاپ حانتاقتادا جاتىر باراق دەپ جىرلاعانى تاريحي شىندىققا كەلمەيدى. ول ءابىلحايىردى ولتىرگەن سوڭ تەك قاشىپ پىسىپ ءجۇرىپ جان ساقتادى. سونشا جەردەن كەلىپ ىزدەپ تاپقان اداي جىگىتتەرى تەك ساقالىن الىپ كەتە بارعانى ەشقانداي اقىلعا سيمايتىن ەپيزود. شىندىعىندا ءابىلحايىردىڭ كەگىن قايتارعان ادايلار باراق پەن سىرىم باتىردىڭ تۋعان تۋىستارى مەن بالا شاعا نەمەرەلەرىن تۇگەلدەي قىرعان ەدى. باراقتىڭ ءبىر كەلىنى عانا ءتىرى قالعان. ونىڭ ىشىندە بالا قالدى ما، جوق پا بەلگىسىز...

سوندىقتان باراقتىڭ بالا شاعاسىنىڭ جازىقسىز قىرىلعانىن جوقتايتىن ەشكىم بولمادى. ال سىرىمبەتتىڭ تۋىستارى تولە بيگە بارىپ كىنالى باراق ەدى، جانە سونىمەن بىرگە جۇرگەن سىرىمبەت بولسا جازاسىن الدى. ال سىرىمبەتتىڭ ءوزى كىنالى بولسا دا بالالارىنىڭ جازىعى جوق ەدى. سوعان ياعني بالالارىنىڭ قۇنىن ءابىلحايىر ۇرپاقتارىنان قۇن الىپ بەرىڭىز دەپ تالاپ ەتتى. قارا قىلدى قاق جاراتىن اۋليە تولە بي كەرىسىنشە سىرىمبەتتىڭ تۋىستارىنا ءابىلحايىردىڭ قۇنىن ونىڭ بالاسى ەرالىعا تولەيتىن ەتىپ شەشتى... وسى تاريحي ناقتى مالىمەتتەر ي.ۆ.ەروفەەۆانىڭ 1999 جىلعى كىتابىندا جان جاقتى بەرىلگەن... بۇل مالىمەتتەردى سوناۋ 80-جىلدارى ءا.كەكىلباەۆ ايتەكە بي اتتى زەرتتەۋىندە جاريالاعان ەدى. شوقان مۇراسىن زەرتتەپ جۇرگەن بىزدەر تاپپاعان وسىنداي قۇندى مالىمەتتەردى ابەكەڭ تاۋىپ شوقانتانۋعا ۇلكەن سىي جاساعان ەدى...

ءمادي ايىمبەتوۆتىڭ  بوپاي حانىم اتتى كىتابى تۋرالى  ايتساق جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي ءابىلحايىر مەن بوپاي تۋرالى تاريحي شىندىقتى كوپتەپ بەرگەن العاشقى كوركەم شىعارما ەكەنىن ماقتانىشپەن ايتامىز. اۆتور مۇنىمەن توقتاپ قالماس، وسى ەڭبەگىن تولىقتىرىپ شىعارار دەگەن ءۇمىتىمىز بار. وعان ايتار تىلەگىمىز مىنانداي:

ءحۇىىى عاسىردىڭ 30- جىلدارداعى تاريحىنا ارنالعان تاراۋلاردى كىرگىزسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. 1723 اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسى تۋرالى كوپ جازىلدى. ءبارى ءبىرىن ءبىرى قايتالاپ جوڭعاردىڭ عانا سۇيەگىن جۋمەن كەلە جاتىر. رەسەي تۋرالى ءبىر ءسوز ايتقان جوق. وسىناۋ قىرعىندى جاساعان رەسەي ياعني ءى پەتر پاتشاسى ەكەنىن حالقىمىز ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيدى. اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنىڭ اۆتورى ورىس اعايىندار ەكەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن حالقىمىزعا بىلدىرمەي كەلە جاتقان ءبىزدىڭ وكىمەت باسشىلارىنىڭ جالتاقتىعى ەكەنىن قالاي جاسىرامىز.

قىسقاشا ايتقاندا قازاق مەملەكەتىن   السىرەتكەن، ىدىراتقان، قۇلاتقان جوڭعار مەن قالماق ەمەس، پانالاتىپ، قولتىعىنا الدى دەپ جۇرگەن رەسەي بولىپ شىققانى جاڭالىق ەمەس. ونىڭ  سودان بەرى تالاي زەتتەۋلەر جارىق كورىپ جاتسا دا، قازاقستان تاريحى وقۋلىعىنىڭ ەشقانداي باسىلىمىنا، وسى ايتىلعان جانە باسقا تاريحىمىزدىڭ جاڭالىقتارى كىرگىزىلمەگەنى ەلىمىزدىڭ تاريحىن وقىتۋ ءالى كۇنگە دەيىن توقىراۋ ۇستىندە ەكەنىن كورسەتەدى.

وسىناۋ قازاق ەلىنە سونشاما قيانات جاساعان، ياعني  رەسەي كوپ جىلدان بەرگى ءوزىنىڭ جاساعانى از بولعانداي شىعىستان ارتيللەريانىڭ جاڭا قارۋلارىمەن جاساقتاپ جوڭعارلاردى ايداپ سالعانى - شىن مانىندە اتاقتى پاتشا ءى پەتردىڭ جوسپارى ەكەنى بۇل كۇندە حالىققا بەلگىسىز بولسا دا، تاريحشىلارعا بەلگىسىز ەمەس. وسىنشا قيانات جاساپ قىرىپ جىبەرەتىندەي قازاق ەلىنە ءى پەتر نەگە ءشۇيىلدى. ەندى وسىعان قىسقاشا شولۋ جاسايىق.

سول اقتابان شۇبىرىندى كاتاستروفاسىنان ءبىر جىل بۇرىن، ياعني 1722 جىل ءى پەتردىڭ پارسى جورىعى بولعاندا، وعان يايتسكي (1790 جىلدان سوڭ ۋرال- دەپ اتالعان) كازاچي وتريادىنان بىردە ءبىر سولدات كومەككە بارا المادى. سەبەبى ولار جاياۋ قالعان ەدى. كولىك اتتارى مەن بارلىق  جىلقى تابىنىن ءابىلحايىردىڭ جىگىتتەرى ايداپ كەتكەن بولاتىن. تەك جىلقى ەمەس، سوندا ءابىلحايىر يايتسكي گورودوكتى (قازىرگى  ورال قالاسى، ول كەزدە قازاقتار تەكە قالاسى دەپ اتاعان.) الۋدان ءسال قالعان ەدى. سوندىقتان ءى پەتر جالعىز ءابىلحايىردى ەمەس بۇكىل قازاق ەلىن باسىپ الۋ كەرەك- دەپ بۇيرىق بەردى. سول ءۇشىن بارلىق ارتيللەريانىڭ جاڭا قارۋلارىمەن جوڭعارلاردى قارۋلاندىرىپ شىعىس جاقتان باسا كوكتەپ كىرگىزىپ، باتىستان تىسىنە دەيىن قارۋلانعان ورىس اسكەرلەرىن جانە قالماقتاردى قاقاعان قىس كەزىندە جاپىرتىپ جىبەرىپ قازاق ەلىن قاپى قالدىرىپ تەز ارادا  رەسەيدىڭ وتارىنا اينالدىرۋ كەرەك بولدى. شابۋىل ەكى جاقتان دا قاقاعان قىستا باستالعانى راس.

شىعىستان شاپقاندار ءى پەتردىڭ جوسپارىن ورىنداپ قازاق ەلىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ تۇركستانعا دەيىن كەلدى. ال باتىستان شاپقان ورىستار مەن قالماقتار جوسپاردى ورىنداي المادى. وعان كەدەرگى جاساعان ءابىلحايىر حان بولدى. ول ورىستار مەن قالماقتاردى توقتاتىپ قانا قويعان جوق، ەدىلدەن اسىرا قۋىپ، تالايىن قىرىپ جىبەردى. دەمەك قازاق ەلىنىڭ جارتىسى عانا اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىرادى.

اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسى قازاق ەلىنە رەسەي تاراپىنان جاسالعان قيناتتىڭ ەڭ ۇلكەنى ەدى. وسىناۋ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى اسا ۇلكەن قيىنشىلىق تۋدىرعان كاتاستروفادا ەكى ءىرى تاريحي تۇلعا نەگىزگى رول اتقاردى. ولار ءى پەتر مەن ءابىلحايىر حان بولاتىن. ءى پەتر تۋرالى كوپ جازىلدى، ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى ساياسي جانە مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىزعا بەلگىلى. الايدا ءبىزدىڭ حالقىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ءابىلحايىردىڭ شىنايى تاريحى مەن ءرولىن مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تولىق بىلمەيدى. بۇل جاعداي ارينە ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىنىڭ كوپ كەمشىلىكتەرىنىڭ ءبىرى...

اتالعان وقيعا رەسەيدىڭ كەزەكتى قياناتىنىڭ ءبىرى بولسا، وسى  ءبىر قيىن جاعدايدان قازاق ەلىن قۇتقارعان ءابىلحايىر سىندى باتىر قولباسشىنى وسى ۋاقىتقا دەيىن اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنداعى ءرولىن ايتپاق تۇگىلى، رەسەيگە قازاق ەلىن بودان قىلدى - دەپ ناقاقتان ايىپتاپ كەلدى. ونىڭ رەسەي پاتشاسىنا 1730 جىلى جازعان «تاريحي حاتىندا» بوداندىق تۋرالى ءبىر ءسوز جوق، وندا تەك باشقۇرت حالقىمەن اراداعى ءۇزىلىپ كەتكەن دوستىقتى قايتا ورناتۋ بولاتىن. الايدا تاريحشىلار وسى ۋاقىتقا دەيىن سول حاتتىڭ ورىسشا اۋدارماسىن پايدالانىپ كەلگەن... سونداي-اق ءابىلحايىر ەشقاشان رەسەيگە بودان بولۋ ءۇشىن انت بەرگەن جوق...

ءمادي ايىمبەتوۆ رومانىندا تاعى ءبىر تولىقتىراتىن ءبولىم بار. كىتاپ اۆتورى 1738 جىلعى وقيعالاردى ءبىراز بايانداپتى. الايدا سول جىلعى مىنانداي نەگىزگى تاريحي وقيعالاردى كىرگىزسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

قازاق تاريحىندا وسى جىلى تاعى ءبىر ەرەكشە وقيعا بولدى. ءابىلحايىردىڭ سول كەزدەرى، ياعني بۇرىنعىداي باشقۇرت حالقىنىڭ رەسەيگە قارسى كەزەكتى كوتەرىلىسىنە كومەك كورسەتكەنى بولدى.

مىنە سول 1738 جىلى رەسەي باسشىلارى باشقۇرت كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن قازاقتاردى ايداپ سالىپ ءبىر وقپەن ەكى قوياندى اتىپ الماقشى بولدى. 1738 جىلدىڭ اقپانىندا گەنەرال تاتيششەۆ ابىلحايىرعا حات جولداپ – باشقۇرتتاردان قازاقتار كەك الۋىنا جاقسى جاعداي تۋدى. ءاربىر باشقۇرتتىڭ باسىن اكەلگەن قازاق جىگىتىنە 60-100 رۋبل اقشا بەرەمىن - دەپ حابارلادى. سوندا ءابىلحايىر اقشاعا قىزىققان بىردە ءبىر قازاقتى جىبەرمەدى. سەبەبى تاتيششەۆ ۇسىنعان اقشانىڭ كوپتىگى سونشا 60 سومعا 12 جاقسى ات، الدە 20 جاقسى سيىر الۋعا بولاتىن ەدى. كەرىسىنشە ءابىلحايىر بۇرىنعىداي باشقۇرتتارعا كومەكتەسكەن. الايدا وسىناۋ تاريحي وقيعانى رەسەي تاريحشىلارى ادەيى بۇرمالاپ ايتىپ جانە جازىپ كەلە جاتقان ەدى. اعىلشىن تاريحشىسى ولكوتت براين ونى جوققا شىعارىپ ءابىلحايىردىڭ باشقۇرت كوتەرىلىسىنە كومەكتەسكەن شىندىعىن ايتىپ رەسەي تاريحشىلارىنىڭ جالعان جورامالدارىنا توسقاۋىل قويدى.

سول جىلى اۆگۋست ايىندا رەسەي باسشىلارىمەن كەزدەسۋ بولعانىن دا قىسقاشا بولسا دا باياندايىق. سول كەزدەسۋدى رەسەيلىكتەر ءابىلحايىر انت بەردى دەپ جالعان دوكۋمەنت جاساپ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ميىن اينالدىرىپ كەلدى. ەرەكشە تاريحي جاعداي سول كەزدەسۋگە ءابىلحايىر ازعانتاي اداممەن (27 كىسى) باشكيريادان كەلگەن ەدى. سەبەبى ول باشقۇرت كوتەرىلىسىنە كومەكتەسىپ رەسەي اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسىپ جاتىر ەدى. تاتيششەۆ ءابىلحايىردى باشقۇرت جەرىنەن شىعارۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى ايلا شارعى قولداندى. ءابىلحايىردى «...ليۋبوي تسەنوي... باشكيريادان شىعارۋ كەرەك دەپ قانشاما بۇيرىق بەردى جانە كوپ قاراجات شىعاردى. تاريحشى ن.م.ۋستيۋگوۆ وسى تاريحي جاعدايلاردى ءوز زەرتتەۋىندە جان جاقتى كورسەتتى (قاراڭىز ن. ۆ. ۋستيۋگوۆ. باشكيرسكوە ۆوسستانيە 1737-1739 گگ. م.-ل. 1950). سونداعى تاپقان ايلاسى وسى باتىس قازاقستان جەرىندە  1738 جىلى اۆگۋست ايىنىڭ باسىندا كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعانى ەدى. وسى كەزدەسۋگە شاقشاۇ جانىبەك 27 اداممەن كەلدى. وسى كەزدەسۋدى پايدالانعان رەسەي باسشىلارى ءابىلحايىر باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارى جانە جانىبەك باستاعان ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى رەسەيگە انت بەردى دەپ جالعان دوكۋمەن جاساپ وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدى الداپ كەلدى. اتالعان دوكۋمەنتتى 1874  اداي كوتەرىلىسىنەن سوڭ ي.كرافت جوققا شىعاردى. ودان سوڭ حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى ح.دوسمۇحامبەتۇلى مۇنداعى جازىلعان ماعلۇماتتىڭ ەشقانداي اقىلعا سيمايتىنىن جان جاقتى تالداعان بولاتىن. قىسقاشا ايتقاندا وسى وقيعاعا كىشى ءجۇزدىڭ بىردە ءبىر رۋباسى الدە ءبيى، باتىرى قاتىسپاعانىن ءتىپتى ەڭ ۇلكەن رۋلار اداي مەن بەرىشتەن بىردە ءبىر ادام قاتىسپاعانى، ال التى اتا الىمنەن ەكى ادامنىڭ بولعانى، سونداي اق قاتىسقانداردىڭ ءبارى قىزمەشى قويشى قولاڭدار ەكەنىن ايتقان بولاتىن. قالاي بولعاندا دا ءبىزدىڭ وكىمەت پەن تاريح عىلىمى وسى جالعان دوكۋمەنتكە وسى كۇنگە دەيىن الدانىپ كەلە جاتقانىن ايتۋعا مىندەتتىمىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز بەلگىلى جازۋشى ءمادي ايىمبەتوۆ بوپاي مەن ءابىلحايىر سىندى تاريحي تۇلعالارعا شىنايى رومان جازىپ بەرگەنى ۇلكەن جەتىستىك ەكەنى. رومان  جارىققا شىققان بويدان ءبىز العىسىمىزدى ايتتىق. ونىڭ رومانىندا جازىلعان تاريحي وقيعالار بۇرىنعى اعا بۋىن جازۋشىلارىمىز بەن تاريحشىلىرىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن  جوققا شىعارادى جانە وقىرماندار ىرزالىعىن الىپ جاتىر. ارينە ءبىز كورسەتكەن كەيبىر ناقتى تاريحي وقيعالاردى پايدالانىپ كەلەسى كىتابىنا تولىقتىرىپ جازسا نۇر ۇستىنە نۇر بولادى دەمەكپىز.

سامات وتەنيازوۆ،

مادريد جانە ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ت.ع.ك.

Abai.kz