Shymkentte Ontýstik Qazaqstan oblysy әkimi A.Myrzahmetovtyng bastamasymen jәne «Núr Otan» HDP úiymdastyruymen Alashorda últtyq ýkimetining 95 jyldyghyna arnalghan «ALASh TUY ASTYNDA: ALAShORDA. JELTOQSAN. TÁUELSIZDIK» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótti. Konferensiyagha esimi elimizge keninen tanymal ghalymdar qatysty. Atap aitar bolsaq, olardyng arasynda akademiyk, tarih ghylymynyng doktory, professor Mәlik Asylbekov, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Mәmbet Qoygeldi, «Núr Otan» HDP hatshysy Erlan Qariyn, Aqtóbe memlekettik pedagogikalyq institutynyng professory, filosofiya ghylymdarynyng doktory Amangeldi Aytaly, «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng preziydenti, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty Beybit Qoyshybay, taghy da basqa azamattar qatysty.
Jalpy, búl konferensiyanyn

Shymkentte Ontýstik Qazaqstan oblysy әkimi A.Myrzahmetovtyng bastamasymen jәne «Núr Otan» HDP úiymdastyruymen Alashorda últtyq ýkimetining 95 jyldyghyna arnalghan «ALASh TUY ASTYNDA: ALAShORDA. JELTOQSAN. TÁUELSIZDIK» atty respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótti. Konferensiyagha esimi elimizge keninen tanymal ghalymdar qatysty. Atap aitar bolsaq, olardyng arasynda akademiyk, tarih ghylymynyng doktory, professor Mәlik Asylbekov, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Mәmbet Qoygeldi, «Núr Otan» HDP hatshysy Erlan Qariyn, Aqtóbe memlekettik pedagogikalyq institutynyng professory, filosofiya ghylymdarynyng doktory Amangeldi Aytaly, «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng preziydenti, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty Beybit Qoyshybay, taghy da basqa azamattar qatysty.
Jalpy, búl konferensiyanyng
13 jeltoqsan kýni josparlanuy tegin emes. Óitkeni 1917 jyldyng 5-13 jeltoqsan aralyghynda Orynbor qalasynda jalpy qazaq-qyrghyz qúryltayy ótti. Atalghan qúryltayda túnghysh ret zamanauy baghytta memleket qúrylyp, onyng aty «Alashorda» dep ataldy. Búl turaly «Saryarqa» gazetinde Álimhan Ermekov «Dekabriding 12-si kýni, týs aua, saghat 3-te dýniyege Alash avtonomiyasy kelip, azan shaqyrylyp at qoyyldy. Alty alashtyng balasynyng basyna aqorda tigilip, Alash tuy kóterildi. Ýlken auyldargha qonsy qonyp, shashylyp jýrgen qyrghyz-qazaq júrty óz aldyna auyl boldy. Otansyz júrt Otandy boldy» dep jazghan edi.
Býgingi konferensiyany «Alash tuy astynda: Alashorda. Jeltoqsan. Tәuelsizdik» dep ataluynyng syry osynda.
Endi 5 jyldan keyin, yaghny 2017 jyly Alashorda memleketining qúrylghanyna 100 jyl tolady. «Osynau aituly datany biz qalay qarsy alamyz, qanday jospar jasauymyz kerek? - degen siyaqty mәseleler konferensiyada talqylanyp, úsynystar aityldy. Almaty men Astanany qospaghanda basqa ónirlerden kelgen mýiizi qaraghayday ghalymdar túshymdy bayandamalar jasap, Alash iydeyasyn iske asyrudyng joldaryn, tәuelsizdigimizdi qadirlep, qasterleudi, jas úrpaqqa dúrys baghyt-baghdar berudi nasihattaytyn keleli oilaryn ortagha saldy.
Elbasy bir sózinde: «Alashtyn» basty maqsaty qazaq qoghamyn birte-birte ózgertip, zamangha beyimdeu edi. Búl bizding jedel janghyru, yaghny modernizasiya baghytymyzgha da say keledi... Alash arystary bizge memlekettik iydeyasyn tu etip kóterudi tabystap ketti... Alashtyng asyl amanaty bizge tarihiy-mәdeny biregeyligimizdi, qarapayym tilmen aitsaq, qazaqy qalpymyzdy qasiyettep saqtaugha mindetteydi. Alashtyng asyl amanaty bizdi auyzbirligimizdi kýsheytuge shaqyrady» degen edi. Búl Alashorda ýkimetine, Alash iydeyasyna memleket basshysynyng bergen baghasy.
Konferensiyany kirispe sózben ashqan Ontýstik Qazaqstan oblysy әkimi apparat basshysynyng orynbasary, baspasóz qyzmetining jetekshisi Berik Uәly «Alashorda ýkimetining qúrylghan kýni men tәuelsizdik kýnin ózara baylanystyryp, halqymyzdyng azattyq alghan kýnin jalpyhalyqtyq mereke etuge kýsh saluymyz kerek. Ol ýshin Alash iydeyasyn, Tәuelsizdik kýnin barynsha nasihattauymyz kerek. Ýkimet te, jergilikti atqarushy organdar da búl mәselege kónil bólgeni dúrys. Ol ýshin qazaq qoghamynyng talaby qajet. Niyet kerek. Mәselen, biyl Ontýstik Qazaqstan oblysynda tәuelsizdik kýninen búryn jana jyldyng jarnamasy jasalmaytyn bolyp sheshildi. Búl oblys әkimining tapsyrmasy. Qarapayym ghana shara siyaqty kóringenimen, astarynda últtyng keudesine maqtanysh úyalatatyn, tәuelsizdik merekesining qadir-qasiyetin arttyratyn sipat jatyr. Alash iydeyasynyng nasihattaluyna da dәl osynday qadamdar qajet.
«Núr Otan» HDP hatshysy Erlan Qarin «Konferensiyany ótkizude birneshe maqsat kózdelgenin atap ótti.
- «Birinshiden, Alash arystarynyng qyzmeti, tipti odan búrynghy týrli sipattaghy qozghalystar men qaruly kóterilisterding barlyghy da qazaqtyng tәuelsizdikke qol jetkizu ýshin janyn da, malyn da ayamaghandyghyn kórsetedi. Tәuelsizdik bireuler aityp jýrgendey onaylyqpen kele salghan joq. Tәuelsizdik bizge op-onay ýlestirile salghan enshi de, syilyq ta emes.
Ras, Qazaqstan memleket retinde ózining tәuelsizdigin 1991 jyldyng 16 jeltoqsanynda jariya etti. Alayda búl 1991 jylgha deyin qazaq balasy erkindik ýshin arpalyspady degendi bildirmeydi.
Tәuelsizdik Syrym men Kenesary, Álihan men Ahmet, Jahansha, Mústafa men Smaghúl, Mirjaqyp pen Maghjan, Shәkәrim men Aqyt qajy, Ospan batyr jәne týrli dәuirlerde qúrban bolghan barsha qazaqtyng ansaghan armany edi. Búl jankeshti kýresting nәtiyjesi. Tәuelsizdikti biz kezdeysoq iyelengen joqpyz. Tәuelsizdik ýshin milliondaghan qazaq óz ómirin qúrban etti.
Ekinshiden, Alash arystarynyng qyzmeti, kýresi býgingi egemen Qazaqstannyng tek jalpy alghyshartyn ghana emes, týptin-týbinde tәuelsiz memlekettilikting negizin qalap ketti, sayasy iydeologiyada, mәdeniyette, tarihta, ghylymda.
Ýshinshiden, biz alashordalyqtardyng ómir jolyn nasihattaudy qolgha alu arqyly Alash arystaryn býginge ýlgi etudi basty maqsatymyz sanadyq. Álihan Bókeyhan bastaghan qayratkerlerding últ ýshin jasalatyn isti iri-úsaq sharua dep bólmeui, ózderin qazaqtyng azattyghy jolynda qúrban etuge dayar boluy, barlyghynyng derlik bilimin arttyryp, sayasy pikirtalasta qarsylastarynan basym týsuge úmtyluynyng ózi jastar ýshin ýlken ónege».
Sonymen qatar filosofiya ghylymynyng doktory, professor Amangeldi Aytaly «Alash iydeyasy jәne býgingi últ sayasaty» degen taqyrypta bayandama jasap, tanymdyq qyzghylyqty oilaryn ortagha saldy.
- Memleket últty últ etetin qúral. Keyde memleket eldegi tili, dini, mәdeniyeti basqa últtardy negizgi últ tóniregine úiytyp, bildirmey sinirip alugha da tyrysady. Óitkeni din men tildi últtyng tútastyghy men birligining qúralyna ainaldyrady. Sondyqtan Fransiyada: «Fransiyany Fransiya etken fransuzdar emes, fransuzdardy fransuz etken Fransiya» delinedi. Demek, Qazaqstandy Qazaqstan etetin qazaqtar emes, qazaqtardy qazaq etetin Qazaqstan, dәlirek aitsaq, memleketting últtyq sayasaty, - dedi ol. Alash qayratkerlerine qatysty ótken jiynda aqtandaq jyldary zúlmat sayasattyng qúrbanyna ainalghan qayratkerlerding úrpaqtary kelip, óz oilaryn ortagha saldy. Alghys sezimin bildirdi. Konferensiya ayasynda Qasymhan Begmanovtyng «Mústafa Shoqay jolymen» eki tomdyq kitabynyng túsaukeseri boldy.

Sonymen qatar basqosuda tarih ghylymynyng doktory, ghalymdar Haziretәli Túrsyn, Mәlik-Aydar Hantemirúly, taghy basqa alashtanushy ghalymdar sóz sóiledi. Konferensiya barysynda qauly qabyldanyp, alashtanugha qatysty oblys kóleminde ótetin sharalar tizbegi belgilendi.
Erkin QALDAN

"Ayqyn" gazeti