شىمكەنتتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى ا.مىرزاحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن جانە «نۇر وتان» حدپ ۇيىمداستىرۋىمەن الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ 95 جىلدىعىنا ارنالعان «الاش تۋى استىندا: الاشوردا. جەلتوقسان. تاۋەلسىزدىك» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. كونفەرەنتسياعا ەسىمى ەلىمىزگە كەڭىنەن تانىمال عالىمدار قاتىستى. اتاپ ايتار بولساق، ولاردىڭ اراسىندا اكادەميك، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مالىك اسىلبەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى، «نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين، اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امانگەلدى ايتالى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباي، تاعى دا باسقا ازاماتتار قاتىستى.
جالپى، بۇل كونفەرەنتسيانىڭ

شىمكەنتتە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى ا.مىرزاحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن جانە «نۇر وتان» حدپ ۇيىمداستىرۋىمەن الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ 95 جىلدىعىنا ارنالعان «الاش تۋى استىندا: الاشوردا. جەلتوقسان. تاۋەلسىزدىك» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. كونفەرەنتسياعا ەسىمى ەلىمىزگە كەڭىنەن تانىمال عالىمدار قاتىستى. اتاپ ايتار بولساق، ولاردىڭ اراسىندا اكادەميك، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مالىك اسىلبەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى، «نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين، اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امانگەلدى ايتالى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباي، تاعى دا باسقا ازاماتتار قاتىستى.
جالپى، بۇل كونفەرەنتسيانىڭ
13 جەلتوقسان كۇنى جوسپارلانۋى تەگىن ەمەس. ويتكەنى 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا جالپى قازاق-قىرعىز قۇرىلتايى ءوتتى. اتالعان قۇرىلتايدا تۇڭعىش رەت زاماناۋي باعىتتا مەملەكەت قۇرىلىپ، ونىڭ اتى «الاشوردا» دەپ اتالدى. بۇل تۋرالى «سارىارقا» گازەتىندە ءالىمحان ەرمەكوۆ «دەكابردىڭ 12-ءسى كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3-تە دۇنيەگە الاش اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اقوردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى. ۇلكەن اۋىلدارعا قوڭسى قونىپ، شاشىلىپ جۇرگەن قىرعىز-قازاق جۇرتى ءوز الدىنا اۋىل بولدى. وتانسىز جۇرت وتاندى بولدى» دەپ جازعان ەدى.
بۇگىنگى كونفەرەنتسيانى «الاش تۋى استىندا: الاشوردا. جەلتوقسان. تاۋەلسىزدىك» دەپ اتالۋىنىڭ سىرى وسىندا.
ەندى 5 جىلدان كەيىن، ياعني 2017 جىلى الاشوردا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. «وسىناۋ ايتۋلى داتانى ءبىز قالاي قارسى الامىز، قانداي جوسپار جاساۋىمىز كەرەك؟ - دەگەن سياقتى ماسەلەلەر كونفەرەنتسيادا تالقىلانىپ، ۇسىنىستار ايتىلدى. الماتى مەن استانانى قوسپاعاندا باسقا وڭىرلەردەن كەلگەن ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدار تۇشىمدى باياندامالار جاساپ، الاش يدەياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ جولدارىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قادىرلەپ، قاستەرلەۋدى، جاس ۇرپاققا دۇرىس باعىت-باعدار بەرۋدى ناسيحاتتايتىن كەلەلى ويلارىن ورتاعا سالدى.
ەلباسى ءبىر سوزىندە: «الاشتىڭ» باستى ماقساتى قازاق قوعامىن بىرتە-بىرتە وزگەرتىپ، زامانعا بەيىمدەۋ ەدى. بۇل ءبىزدىڭ جەدەل جاڭعىرۋ، ياعني مودەرنيزاتسيا باعىتىمىزعا دا ساي كەلەدى... الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتتىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى... الاشتىڭ اسىل اماناتى بىزگە تاريحي-مادەني بىرەگەيلىگىمىزدى، قاراپايىم تىلمەن ايتساق، قازاقى قالپىمىزدى قاسيەتتەپ ساقتاۋعا مىندەتتەيدى. الاشتىڭ اسىل اماناتى ءبىزدى اۋىزبىرلىگىمىزدى كۇشەيتۋگە شاقىرادى» دەگەن ەدى. بۇل الاشوردا ۇكىمەتىنە، الاش يدەياسىنا مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەرگەن باعاسى.
كونفەرەنتسيانى كىرىسپە سوزبەن اشقان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكiمi اپپارات باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى بەرىك ءۋالي «الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى مەن تاۋەلسىزدىك كۇنىن ءوزارا بايلانىستىرىپ، حالقىمىزدىڭ ازاتتىق العان كۇنىن جالپىحالىقتىق مەرەكە ەتۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن الاش يدەياسىن، تاۋەلسىزدىك كۇنىن بارىنشا ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. ۇكىمەت تە، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار دا بۇل ماسەلەگە كوڭىل بولگەنى دۇرىس. ول ءۇشىن قازاق قوعامىنىڭ تالابى قاجەت. نيەت كەرەك. ماسەلەن، بيىل وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تاۋەلسىزدىك كۇنىنەن بۇرىن جاڭا جىلدىڭ جارناماسى جاسالمايتىن بولىپ شەشىلدى. بۇل وبلىس اكىمىنىڭ تاپسىرماسى. قاراپايىم عانا شارا سياقتى كورىنگەنىمەن، استارىندا ۇلتتىڭ كەۋدەسىنە ماقتانىش ۇيالاتاتىن، تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتتىراتىن سيپات جاتىر. الاش يدەياسىنىڭ ناسيحاتتالۋىنا دا ءدال وسىنداي قادامدار قاجەت.
«نۇر وتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قارين «كونفەرەنتسيانى وتكىزۋدە بىرنەشە ماقسات كوزدەلگەنىن اتاپ ءوتتى.
- «بىرىنشىدەن، الاش ارىستارىنىڭ قىزمەتى، ءتىپتى ودان بۇرىنعى ءتۇرلى سيپاتتاعى قوزعالىستار مەن قارۋلى كوتەرىلىستەردىڭ بارلىعى دا قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن جانىن دا، مالىن دا اياماعاندىعىن كورسەتەدى. تاۋەلسىزدىك بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي وڭايلىقپەن كەلە سالعان جوق. تاۋەلسىزدىك بىزگە وپ-وڭاي ۇلەستىرىلە سالعان ەنشى دە، سىيلىق تا ەمەس.
راس، قازاقستان مەملەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاريا ەتتى. الايدا بۇل 1991 جىلعا دەيىن قازاق بالاسى ەركىندىك ءۇشىن ارپالىسپادى دەگەندى بىلدىرمەيدى.
تاۋەلسىزدىك سىرىم مەن كەنەسارى، ءاليحان مەن احمەت، جاھانشا، مۇستافا مەن سماعۇل، مىرجاقىپ پەن ماعجان، شاكارىم مەن اقىت قاجى، وسپان باتىر جانە ءتۇرلى داۋىرلەردە قۇربان بولعان بارشا قازاقتىڭ اڭساعان ارمانى ەدى. بۇل جانكەشتى كۇرەستىڭ ناتيجەسى. تاۋەلسىزدىكتى ءبىز كەزدەيسوق يەلەنگەن جوقپىز. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ميلليونداعان قازاق ءوز ءومىرىن قۇربان ەتتى.
ەكىنشىدەن، الاش ارىستارىنىڭ قىزمەتى، كۇرەسى بۇگىنگى ەگەمەن قازاقستاننىڭ تەك جالپى العىشارتىن عانا ەمەس، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزىن قالاپ كەتتى، ساياسي يدەولوگيادا، مادەنيەتتە، تاريحتا، عىلىمدا.
ۇشىنشىدەن، ءبىز الاشوردالىقتاردىڭ ءومىر جولىن ناسيحاتتاۋدى قولعا الۋ ارقىلى الاش ارىستارىن بۇگىنگە ۇلگى ەتۋدى باستى ماقساتىمىز سانادىق. ءاليحان بوكەيحان باستاعان قايراتكەرلەردىڭ ۇلت ءۇشىن جاسالاتىن ءىستى ءىرى-ۇساق شارۋا دەپ بولمەۋى، وزدەرىن قازاقتىڭ ازاتتىعى جولىندا قۇربان ەتۋگە دايار بولۋى، بارلىعىنىڭ دەرلىك ءبىلىمىن ارتتىرىپ، ساياسي پىكىرتالاستا قارسىلاستارىنان باسىم تۇسۋگە ۇمتىلۋىنىڭ ءوزى جاستار ءۇشىن ۇلكەن ونەگە».
سونىمەن قاتار فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانگەلدى ايتالى «الاش يدەياسى جانە بۇگىنگى ۇلت ساياساتى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساپ، تانىمدىق قىزعىلىقتى ويلارىن ورتاعا سالدى.
- مەملەكەت ۇلتتى ۇلت ەتەتىن قۇرال. كەيدە مەملەكەت ەلدەگى ءتىلى، ءدىنى، مادەنيەتى باسقا ۇلتتاردى نەگىزگى ۇلت توڭىرەگىنە ۇيىتىپ، بىلدىرمەي ءسىڭىرىپ الۋعا دا تىرىسادى. ويتكەنى ءدىن مەن ءتىلدى ۇلتتىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگىنىڭ قۇرالىنا اينالدىرادى. سوندىقتان فرانتسيادا: «فرانتسيانى فرانتسيا ەتكەن فرانتسۋزدار ەمەس، فرانتسۋزداردى فرانتسۋز ەتكەن فرانتسيا» دەلىنەدى. دەمەك، قازاقستاندى قازاقستان ەتەتىن قازاقتار ەمەس، قازاقتاردى قازاق ەتەتىن قازاقستان، دالىرەك ايتساق، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ساياساتى، - دەدى ول. الاش قايراتكەرلەرىنە قاتىستى وتكەن جيىندا اقتاڭداق جىلدارى زۇلمات ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالعان قايراتكەرلەردىڭ ۇرپاقتارى كەلىپ، ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. العىس سەزىمىن ءبىلدىردى. كونفەرەنتسيا اياسىندا قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «مۇستافا شوقاي جولىمەن» ەكى تومدىق كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى.

سونىمەن قاتار باسقوسۋدا تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، عالىمدار حازىرەتالى تۇرسىن، مالىك-ايدار حانتەمىرۇلى، تاعى باسقا الاشتانۋشى عالىمدار ءسوز سويلەدى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا قاۋلى قابىلدانىپ، الاشتانۋعا قاتىستى وبلىس كولەمىندە وتەتىن شارالار تىزبەگى بەلگىلەندى.
ەركىن قالدان

"ايقىن" گازەتى