Osy uaqytqa deyin Qytay eldi túraqsyzdandyratyn birqatar kýrdeli ekologiyalyq jәne gumanitarlyq daghdarystargha tap boldy.

Osydan 10 jyl búryn ghana әlem «Qytay keremetine» tәnti boldy. Últtyq damudyng «Pekin modeli» Batystyng erkin sauda ýlgisin almastyruy kerek edi. Biraz uaqyt osylay bolatyn siyaqty kórindi.

Eske salayyq, otyz jylgha juyq uaqyt ishinde Qytay ekonomikasy eki tanbaly sanmen ósti, óndiriste de, joghary tehnologiyalyq sektorda da tanghalarlyq ósim boldy. Qytaydyng kóptegen tehnologiyalyq, biomedisinalyq jәne robototehnika mýmkindikteri býginde Europa, Japoniya jәne Amerika Qúrama Shtattarynyng mýmkindikterimen bәsekege týsedi.

Qytaydyng órshil «Beldeu jәne jol» bastamasy Beyjing modelining uәdesin әlemning kóp bóligine eksporttady. Biraq Beyjing әlsiz damushy eldermen mәmileler jasaghannan keyin, olardy týbi joq qaryzgha batyryp, nәtiyjesinde búl elderding últtyq baylyghy shyn mәninde Beyjinning baqylauyna ótti. Qytaygha tiyesili porttar, temir joldar, zauyttar men fermalar qazir barlyq kontiynentte, olardyng kópshiligi óte strategiyalyq oryndarda salynghan. Qytaydyng kýshi men yqpaly qazir býkil әlemde sezilip jatyr.

Onyng ýstine Qytay Kommunistik partiyasy (QKP) ondaghan jyldar boyy kóptegen elderding sayasi, mәdeni, búqaralyq aqparat qúraldary, akademiyalyq jәne qarjylyq instituttaryna ynta-shyntasymen enip keledi. Qazir Qytay eng bedeldi uniyversiytetterde, aqparattyq agenttikterde, oiyn-sauyq aqparattarda jәne tehnologiyalyq innovasiya ortalyqtarynda yqpalgha iye.

Nәtiyjesinde Qytaydyng ónerkәsiptik sektory QKP-nyng kenenin paydalanyp, jasandy intellekt, robototehnika, bioinjeneriya jәne basqa da kóptegen joghary tehnologiyalyq salalarda әlemdegi jetekshi oryndargha ie boldy. Onyng negizgi aspektilerindegi әskery quaty joghary dengeydegi jauyngerlik kýshke ainaldy.

Qytaydyng әskeriy-teniz floty –  dýnie jýzi boyynsha, eng aldymen, ashyq múhittardyng tereng sulary arqyly әreket etuge qabiletti әskeriy-teniz kýshteri bolyp sanalady. Qytay әskeriy-teniz kýshteri qazir býkil Aziya-Tynyq múhity aimaghyna jәne odan tysqary jerlerge óz quatyn kórsete alatyn әlemning jetekshi elderining әskeriy-teniz kýshterimen bәsekelesedi.

Sonymen qatar, Qytay, keybir baghalaular boyynsha, giypersonikalyq zymyran tehnologiyasy boyynsha әlemde jetekshi oryn alady, oghan qarsy tiyimdi qorghanys joq. Qytaydyng kóptegen jetistikterin eskere otyryp, «Onyng nesi únamaydy?» degen súraq tuyndaydy.

Tehnologiyalyq jәne tipti geosayasy jetistikter ótpeli bolyp keledi. Olar Qytay qoghamynyng naqty jaghdayynan, elding jeri men resurstarynan manyzdy emes. Osy uaqytqa deyin Qytay eldi túraqsyzdandyratyn birqatar kýrdeli ekologiyalyq jәne gumanitarlyq daghdarystargha tap boldy. Qytay ómirining barlyq salalaryndaghy absolutti biylik retinde partiya basshylyghy elding ishki sayasy sәtsizdikteri ýshin tolyq jauapkershilikti kóteredi, onyng mysaldary kóp.

«Nóldik koviyd» sayasaty óndirushilerding belsendiligin aitarlyqtay tómendetti, Shanhay jәne Shenichjeni siyaqty iri qarjylyq jәne óndiristik ortalyqtardy búghattady. Ondaghan million adam ayaq astynan birneshe ay boyy júmyssyz qaldy. Búl Qytaydaghy ónimdilikke әser etip qana qoymay, sonymen qatar jetkizu tizbegin ýzip, sheteldik kompaniyalardy óz aktivterin Qytaydan shygharugha iytermeledi.

Úzaqqa sozylghan kovid uaqyty partiyanyng halyqqa baqylauyn kýsheytuge yqpal etti. Búl Qytayda úzaq merzimdi demografiyalyq jәne ekonomikalyq zardaptarmen qosa ruhany  ziyan keltirdi. Kezinde partiyanyng «bir bala» sayasatyna qatysty kóregendik әreketteri qazir ghana bayqala bastaghan ýlken әleumettik daghdarysqa әkeldi. Qytayda bala tapshylyghy qatty sezilude.

Jas qytaylyqtar ýilenuge nemese balaly bolugha asyqpaytyndyqtan, bala tuu kórsetkishi eng tómen dengeyde. Beyjing 2016 jyldan bastap bir otbasyna eki baladan rúqsat berip, byltyrdan bastap «ýshinshi bala» sayasatyn engizse de, tuu dengeyining tez tómendeui men enbekke jaramdy halyq sanynyng qysqaru ýrdisi ózgerissiz qaldy. Jasy 60-qa tayap qalghan halyq ýshin memleketten zeynetaqy tóleuge qarajat jetkiliksiz. Jýie aldaghy bes jylda 1,4 trillion dollargha deyin tapshylyqqa tap bolady.

Nәtiyjesinde Qytay biyligi 2025 jylgha deyin әleumettik-ekonomikalyq damudyng 14-shi besjyldyghy ayasynda zeynet jasyn kezen-kezenimen úlghaytudy josparlap otyr. Biraq búl tek problemalardy kýsheytedi, óitkeni zeynetke shyghudy keyinge qaldyru jas mamandardy júmysqa ornalastyruda qosymsha qiyndyqtar tudyrady.

Jalpy alghanda, Qytay tuu dengeyining tómendeuinen, halyqtyng qartangynan jәne zeynetaqy qorlarynyng trillion dollarlyq tapshylyghynan tuyndaghan demografiyalyq daghdaryspen kýresude. Qazirgi uaqytta ózining óndiristik quaty sheginde túrghan ekonomikany qoldau ýshin elde júmys isteytin adamdar tym az.

Ekonomikalyq kórinis búlynghyr bolghan sayyn, adamdardyng bolashaqqa degen kózqarasy da ózgeredi. Kishi jәne agha buyn ókilderi bolyp jatqan oqighalargha degen kózqarasyn әr týrli jolmen sezinedi jәne kórsetedi. Birinshileri óz kónil-kýilerin búqaralyq aqparat qúraldarynda jәne mәdeniyette bildirse, ekinshisi ómirin tek júmysqa arnaydy. Odan da irgeli dengeyde – Qytaydyng ekologiyalyq problemalary auyr saldary bar daghdarysqa әkeledi . QKP-nyng ekologiyalyq sayasatyna baylanysty eldegi jer asty sularynyng 90 %-y ónerkәsiptik, auylsharuashylyq jәne adam qaldyqtarymen lastanghan. Sondyqtan Qytaydaghy ózenderding shamamen 70 %-y adam ýshin uly bolyp tabylady. Sudy lastaudyng jyldyq ekonomikalyq shyghyny 1,15 trillion dollargha baghalanady.

Onyng ýstine Qytaydyng auylsharuashylyq jerleri ónerkәsiptik lastanudan zardap shegedi. Beyjinning importtyq azyq-týlikke tәueldiligi Qytaydyng partiyalyq basshylyghy 1,5 milliardqa juyq halqy bar elin kýiretken sayyn kýsheye týsedi.

QKP-nyng tosqauyl qong sayasaty siyaqty, QKP lastanu daghdarysyn halyqty odan әri baqylau jәne qudalau ýshin sebep retinde tez paydalana bastady. Búl Qytay basshylyghynyng temir júdyryghy astyndaghy taghy bir qayghyly, joyqyn kezeni dep tolyq aitugha bolady.

Abai.kz