وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتاي ەلدى تۇراقسىزداندىراتىن بىرقاتار كۇردەلى ەكولوگيالىق جانە گۋمانيتارلىق داعدارىستارعا تاپ بولدى.

وسىدان 10 جىل بۇرىن عانا الەم «قىتاي كەرەمەتىنە» ءتانتى بولدى. ۇلتتىق دامۋدىڭ «پەكين مودەلى» باتىستىڭ ەركىن ساۋدا ۇلگىسىن الماستىرۋى كەرەك ەدى. ءبىراز ۋاقىت وسىلاي بولاتىن سياقتى كورىندى.

ەسكە سالايىق، وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە قىتاي ەكونوميكاسى ەكى تاڭبالى سانمەن ءوستى، وندىرىستە دە، جوعارى تەحنولوگيالىق سەكتوردا دا تاڭعالارلىق ءوسىم بولدى. قىتايدىڭ كوپتەگەن تەحنولوگيالىق، بيومەديتسينالىق جانە روبوتوتەحنيكا مۇمكىندىكتەرى بۇگىندە ەۋروپا، جاپونيا جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن باسەكەگە تۇسەدى.

قىتايدىڭ ءورشىل «بەلدەۋ جانە جول» باستاماسى بەيجىڭ مودەلىنىڭ ۋادەسىن الەمنىڭ كوپ بولىگىنە ەكسپورتتادى. بىراق بەيجىڭ ءالسىز دامۋشى ەلدەرمەن مامىلەلەر جاساعاننان كەيىن، ولاردى ءتۇبى جوق قارىزعا باتىرىپ، ناتيجەسىندە بۇل ەلدەردىڭ ۇلتتىق بايلىعى شىن مانىندە بەيجىڭنىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى. قىتايعا تيەسىلى پورتتار، تەمىر جولدار، زاۋىتتار مەن فەرمالار قازىر بارلىق كونتينەنتتە، ولاردىڭ كوپشىلىگى وتە ستراتەگيالىق ورىنداردا سالىنعان. قىتايدىڭ كۇشى مەن ىقپالى قازىر بۇكىل الەمدە سەزىلىپ جاتىر.

ونىڭ ۇستىنە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى (قكپ) ونداعان جىلدار بويى كوپتەگەن ەلدەردىڭ ساياسي، مادەني، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، اكادەميالىق جانە قارجىلىق ينستيتۋتتارىنا ىنتا-شىنتاسىمەن ەنىپ كەلەدى. قازىر قىتاي ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەردە، اقپاراتتىق اگەنتتىكتەردە، ويىن-ساۋىق اقپاراتتاردا جانە تەحنولوگيالىق يننوۆاتسيا ورتالىقتارىندا ىقپالعا يە.

ناتيجەسىندە قىتايدىڭ ونەركاسىپتىك سەكتورى قكپ-نىڭ كەڭەيۋىن پايدالانىپ، جاساندى ينتەللەكت، روبوتوتەحنيكا، بيوينجەنەريا جانە باسقا دا كوپتەگەن جوعارى تەحنولوگيالىق سالالاردا الەمدەگى جەتەكشى ورىندارعا يە بولدى. ونىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىندەگى اسكەري قۋاتى جوعارى دەڭگەيدەگى جاۋىنگەرلىك كۇشكە اينالدى.

قىتايدىڭ اسكەري-تەڭىز فلوتى –  دۇنيە ءجۇزى بويىنشا، ەڭ الدىمەن، اشىق مۇحيتتاردىڭ تەرەڭ سۋلارى ارقىلى ارەكەت ەتۋگە قابىلەتتى اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى بولىپ سانالادى. قىتاي اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى قازىر بۇكىل ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا جانە ودان تىسقارى جەرلەرگە ءوز قۋاتىن كورسەتە الاتىن الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىنىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىمەن باسەكەلەسەدى.

سونىمەن قاتار، قىتاي، كەيبىر باعالاۋلار بويىنشا، گيپەرسونيكالىق زىمىران تەحنولوگياسى بويىنشا الەمدە جەتەكشى ورىن الادى، وعان قارسى ءتيىمدى قورعانىس جوق. قىتايدىڭ كوپتەگەن جەتىستىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، «ونىڭ نەسى ۇنامايدى؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

تەحنولوگيالىق جانە ءتىپتى گەوساياسي جەتىستىكتەر وتپەلى بولىپ كەلەدى. ولار قىتاي قوعامىنىڭ ناقتى جاعدايىنان، ەلدىڭ جەرى مەن رەسۋرستارىنان ماڭىزدى ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتاي ەلدى تۇراقسىزداندىراتىن بىرقاتار كۇردەلى ەكولوگيالىق جانە گۋمانيتارلىق داعدارىستارعا تاپ بولدى. قىتاي ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىنداعى ءابسوليۋتتى بيلىك رەتىندە پارتيا باسشىلىعى ەلدىڭ ىشكى ساياسي ساتسىزدىكتەرى ءۇشىن تولىق جاۋاپكەرشىلىكتى كوتەرەدى، ونىڭ مىسالدارى كوپ.

«نولدىك كوۆيد» ساياساتى وندىرۋشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن ايتارلىقتاي تومەندەتتى، شانحاي جانە شەنچجەن سياقتى ءىرى قارجىلىق جانە وندىرىستىك ورتالىقتاردى بۇعاتتادى. ونداعان ميلليون ادام اياق استىنان بىرنەشە اي بويى جۇمىسسىز قالدى. بۇل قىتايداعى ونىمدىلىككە اسەر ەتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار جەتكىزۋ تىزبەگىن ءۇزىپ، شەتەلدىك كومپانيالاردى ءوز اكتيۆتەرىن قىتايدان شىعارۋعا يتەرمەلەدى.

ۇزاققا سوزىلعان كوۆيد ۋاقىتى پارتيانىڭ حالىققا باقىلاۋىن كۇشەيتۋگە ىقپال ەتتى. بۇل قىتايدا ۇزاق مەرزىمدى دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق زارداپتارمەن قوسا رۋحاني  زيان كەلتىردى. كەزىندە پارتيانىڭ «ءبىر بالا» ساياساتىنا قاتىستى كورەگەندىك ارەكەتتەرى قازىر عانا بايقالا باستاعان ۇلكەن الەۋمەتتىك داعدارىسقا اكەلدى. قىتايدا بالا تاپشىلىعى قاتتى سەزىلۋدە.

جاس قىتايلىقتار ۇيلەنۋگە نەمەسە بالالى بولۋعا اسىقپايتىندىقتان، بالا تۋ كورسەتكىشى ەڭ تومەن دەڭگەيدە. بەيجىڭ 2016 جىلدان باستاپ ءبىر وتباسىنا ەكى بالادان رۇقسات بەرىپ، بىلتىردان باستاپ «ءۇشىنشى بالا» ساياساتىن ەنگىزسە دە، تۋ دەڭگەيىنىڭ تەز تومەندەۋى مەن ەڭبەككە جارامدى حالىق سانىنىڭ قىسقارۋ ءۇردىسى وزگەرىسسىز قالدى. جاسى 60-قا تاياپ قالعان حالىق ءۇشىن مەملەكەتتەن زەينەتاقى تولەۋگە قاراجات جەتكىلىكسىز. جۇيە الداعى بەس جىلدا 1,4 تريلليون دوللارعا دەيىن تاپشىلىققا تاپ بولادى.

ناتيجەسىندە قىتاي بيلىگى 2025 جىلعا دەيىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ 14-ءشى بەسجىلدىعى اياسىندا زەينەت جاسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن ۇلعايتۋدى جوسپارلاپ وتىر. بىراق بۇل تەك پروبلەمالاردى كۇشەيتەدى، ويتكەنى زەينەتكە شىعۋدى كەيىنگە قالدىرۋ جاس مامانداردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋدا قوسىمشا قيىندىقتار تۋدىرادى.

جالپى العاندا، قىتاي تۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنەن، حالىقتىڭ قارتايۋىنان جانە زەينەتاقى قورلارىنىڭ تريلليون دوللارلىق تاپشىلىعىنان تۋىنداعان دەموگرافيالىق داعدارىسپەن كۇرەسۋدە. قازىرگى ۋاقىتتا ءوزىنىڭ وندىرىستىك قۋاتى شەگىندە تۇرعان ەكونوميكانى قولداۋ ءۇشىن ەلدە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار تىم از.

ەكونوميكالىق كورىنىس بۇلىڭعىر بولعان سايىن، ادامداردىڭ بولاشاققا دەگەن كوزقاراسى دا وزگەرەدى. كىشى جانە اعا بۋىن وكىلدەرى بولىپ جاتقان وقيعالارعا دەگەن كوزقاراسىن ءار ءتۇرلى جولمەن سەزىنەدى جانە كورسەتەدى. بىرىنشىلەرى ءوز كوڭىل-كۇيلەرىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جانە مادەنيەتتە بىلدىرسە، ەكىنشىسى ءومىرىن تەك جۇمىسقا ارنايدى. ودان دا ىرگەلى دەڭگەيدە – قىتايدىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى اۋىر سالدارى بار داعدارىسقا اكەلەدى . قكپ-نىڭ ەكولوگيالىق ساياساتىنا بايلانىستى ەلدەگى جەر استى سۋلارىنىڭ 90 %-ى ونەركاسىپتىك، اۋىلشارۋاشىلىق جانە ادام قالدىقتارىمەن لاستانعان. سوندىقتان قىتايداعى وزەندەردىڭ شامامەن 70 %-ى ادام ءۇشىن ۋلى بولىپ تابىلادى. سۋدى لاستاۋدىڭ جىلدىق ەكونوميكالىق شىعىنى 1,15 تريلليون دوللارعا باعالانادى.

ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى ونەركاسىپتىك لاستانۋدان زارداپ شەگەدى. بەيجىڭنىڭ يمپورتتىق ازىق-تۇلىككە تاۋەلدىلىگى قىتايدىڭ پارتيالىق باسشىلىعى 1,5 ميللياردقا جۋىق حالقى بار ەلىن كۇيرەتكەن سايىن كۇشەيە تۇسەدى.

قكپ-نىڭ توسقاۋىل قويۋ ساياساتى سياقتى، قكپ لاستانۋ داعدارىسىن حالىقتى ودان ءارى باقىلاۋ جانە قۋدالاۋ ءۇشىن سەبەپ رەتىندە تەز پايدالانا باستادى. بۇل قىتاي باسشىلىعىنىڭ تەمىر جۇدىرىعى استىنداعى تاعى ءبىر قايعىلى، جويقىن كەزەڭى دەپ تولىق ايتۋعا بولادى.

Abai.kz