23 qazanda QKP-nyng jana basshylyq qúramyn tanystyrghan Shy Jinpiyn: «QKP 20 sezining birinshi jalpy jinalysy meni partiyanynyng tóraghasy etip qayta saylady», dep jariyalady. Búl Qytayda Shy dәuirining resmy bastalghandyghynan derek beredi.

QHR qúrylghaly beri júrt tanyghan, respublikanyng jalpy baghytyn aiqyndaghan Mao dәuiri, memleketti әlemdik qoghamdastyqpen kiriktirgen Den dәuiri boldy. Den biylikten shegingennen keyingi Jyang Zymin jәne Hu Jintao basshylyghy túsyndaghy Qytay sol Den salyp ketken jolmen jýrip, onyng amanatyn adalap keldi. Shy Jinpiynning basshylyqqa kelui, Denning parasaty men tabandylyghynyng arqasynda Qytaydyng quattanyp, әlemdik oiyn alanynda pozisiyasyn aiqyndaghan mezetine túspa-tús keldi. Osy ýderisti jiti baghamdaghan Shy Jinping Qytaydyng ayaghynan túruy (Mao dәuirin menzeydi), bayyp baquattanuy (Den dәuiri) kezenderin artqa tastap, endi kýshen dәuirine ayaq basqanyn mәlimdedi (QKP 19 sezdi).

Qytaydyng qayta gýldenuin úly múrat etken «Qytay armanyn» kóterdi. Osynyng barlyghynda onyng alqynghan ambisiyasy kórinip túrdy. Búl óz kezeginde qytaylyq últshyldyqqa dem berdi. Sonymen, KP biyligi men el azamattarynyng birin-biri ýrlegen «Qytay keremet», «Qytay әlemning jetekshiligin qolyna aluy kerek, oghan qay jaghynan da qauqarly» degen ortaq tanym-payym qalyptasty. Onan ary qaray AQSh jetekshiligindegi qazirgi әlemdik tәrtipti qayta qarau, onyng erejelerin qayta týzu, halyqaralyq qatynastardyng jana túrpatyn qalyptau, adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn qalyptastyru bastamalary Qytay diplomatiyasynyng jetekshi iydeyasyna ainaldy. Qytaydyng jetistikterin óte-móte asyra baghalaghan «Erledin-au, elim!» filimi týsirildi. Den amanattap ketken «Aqyryn jýrip, anyq basyp, әline qaray әser etu» diplomatiyasy, tóniregine aibat shekken «órshelene úmtylyp, yryqtana yqpal jasau» ruhyndaghy «Arlan diplomatiyasyna» auystyryldy. Teoriyalyq mәninde ilikke alar eshtenesi joq, manayyndaghy marapatshylar jazyp bergen «Shy Jinpiynning diplomatiyalyq iydeyalary» ómirge keldi.

Osynyng barlyghy Qytaydy әlemdik órkeniyetke kirigip kele jatqan baghytynan ainytyp, basqa sýrdenge týsirip jiberdi.

Halyqaralyq qauymdastyq kýni keshe ótkizilgen QKP-nyng 20 sezdindegi biylik auysymynan ýmit kýtken. Alayda, shyghystaghy alyp eldi qaytalay «suyq soghys» shebine bastap bara jatqan Shy Jinping biylikte qalyp otyr. Demek, Qytaydyng syrtqy sayasaty әlemdik qauymdastyqtan ajyray týsetin, qazirgi әlemdik tәrtip qaghidattaryna moyynsynbaytyn jәne jónge shaqyrghandarmen eregeske ketetin baghytynan ainymauymen qoymay, ústanymyn qatayta beretin ynghaygha kete bermek. Múny Shy Jinpiynning 20 sezdegi bayandamasynan anyq angharugha bolady. Shy atalghan bayandamada «Qytay dýniyening beybitshiligin qorghau men birlikte damuyn ilgerletudey syrtqy sayasat múratyn úlyqtap, adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn qalyptastyrugha kýsh salady» dep kórsetedi. Demek, «adamzattyng taghdyrlastygha qauymdastyghyn qúru» Qytaydyng «qytaylyq ózgeshelikke ie iri el diplomatiyasynyn» basty prinsiypi bolyp qala bermek. Al búl, Qytaydyng Shy ózi «jana dәuir» dep sipattaghan, ol biylik qúrghan 10 jyldaghy, yaghny Shy Jinping dәuiri diplomatiyasynyng әlemdik tәrtipti qayta úsqyndaugha úsynghan janalyghy sanalady.

Bayandamada «Qytay әrqanday memlekettermen beybit-qatar ómir sýruding 5 prinsiypi negizindegi dostastyq pen yntymaqtastyqty damytu baghytynda tabandy bolyp, halyqaralyq qatynastardyng jana túrpatyn qalyptaugha qozghau salyp, býkil әlemmen ten, ashyq, yntymaqtas qalybyndaghy seriktestik qatynasyn keneyte beredi» delingen. Múnda da halyqaralyq qatynastardyng qazirgi jýiesine ózgeris engizu ústanymy túr. Bayandamada «Qytay tútas jer sharyn damytu men jer sharynyng qauypsizdigin saqtaudyng birqydyru bastamalaryn kóterdi, endi sol bastamalardy halyqaralyq qauymdastyqpen birge iske asyrugha yqylastylyghyn bildiredi» delinedi. Múnda «halyqaralyq qatynastardyng negizgi normalaryn saqtau, halyqaralyq tendik pen әdildikti qorghau» syndy jalpylyq prinsipterden tys, halyqaralyq qatynastardaghy «barlyq biylep-tósteushilik pen zorlyqshylyq sayasatyna qarsy túru, suyq soghysqa qarsy túru, ózge elding ishki isterine aralaspau, qos ólshem ústanbau» syqyldy әlemdik jýiening qazirgi jetekshisi AQSh-qa qaratylghan janama eskertuler men asa ambisiyaly «Bir beldeu, Bir jol» strategiyasy syndy bastamalary menzeledi. Búlardan Shy Jinpiynning halyqaralyq diplomatiyagha qytaylyq ústanymdardy meylinshe tyqpalaugha, qytay yqpalyn mýmkindiginshe arttyrugha niyetti ekendigi badyrayyp túr.

Qytaydyng halyqaralyq sayasattaghy qatandatylghan payymy men ústanymy atalghan bayandamadaghy memleket qauipsizdigi taqyrybynyng bastan-aqyr qaytalanuynan angharylady. Onda «memleketting qauipsizdikti qamtamasyz etu quatyn arttyru, memlekettik biylikting qauipsizdigin, el biyleu jýiesining qauipsizdigin, iydeologiyalyq qauipsizdikti, astyq jәne energetikalyq resurstary qauypsizdigi men elding basty óndiris jýiesin qamdau jelisi qauipsizdigin tabandy qorghau» basa dәripteledi. Denning asa tapqyrlyghy men kóregendigining jemisi esebindegi «bir el, eki týzim (jýie)» tәsili Qytaydyng Gonkong pen Makaony qytaylyq kommunistik jýiege sәtti qosudyng tamasha tetigi bolghan edi. Shy Jinping QKP 19 sezdinen keyin Dennning osy amanatyna qiyanat jasap, («Gonkong erekshe әkimshilik aumaghynda sosialistik týzim men sayasat jýrgizilmeydi, búrynghy kapitalistik týzimi jәne túrmys salty 50 jyl ózgerissiz saqtalady», «QHR Gonkong erekshe әkimshilik aumaghynyng negizgi zany» birinshi bap, besinshi tarmaghy), «Gonkongti gonkongtyqtar biyleu prinsiypin» joyyp, Gonkongti otanshyldar biyleytin», shyntuaytynda, kompartiya biyleytin tәrtip engizdi.  Osy retki bayandamada Shy Jinping múny Gonkongting «beybereketsizdikten kórkeyge bet alghandyghynyn» belgisi dep sipattaumen birge, osy rejimdi Makaogha da bekem ústanu kerektigin shegeley dәripteydi.

Bayden ýkimetining Qytay-AQSh qatynasyndaghy Tayuan mәselesin kózir retinde paydalanyp otyrghany bar. Reseyding Ukrainagha shabuyly Tayuan mәselesin onan beter ushyqtyra týsken-di. Shy biyligi búl mәselede ólispey-berispeytinin bildirip otyr. Bayandamada Shy tóragha «Biz meylinshe adal niyetpen, bar qayratymyzdy júmsap, memleketti birlikke keltiruding keleshegi ýshin júmys jasaymyz. Biraq, qúral qoldanudan bas tartugha uәde bermeymiz, barlyq qajetti sharalardy qabyldau qúqymyzdy ózimizde qaldyramyz» dep kesete mәlimdeydi. Ol «otannyng birlikke kelui men últtyng qayta dәuirleuining tarihy tegershigining jyljyp ketkenin, otannyng tútastay birlikke jetuining sózsiz iske asatyndyghyn jәne ony iske asyra alatyndyqtaryn» ekilenbey mәlimdeydi. Shy Jinping kóterip kele jatqan «qytay armanynyn» eng taghdyrly túsy da osy sanalady. Ol Shiyding osy múratty, yaghny Tayuandy Qytay qúshaghyna oraltudy ózining biyligi túsynda iske asyruday jeke ambisiyasyna kelip óbisedi. Shiyding konstitusiyany ózgerte otyryp, biylikte jalghasty qaluyndaghy syrynyng bir qyrtysy osyghan sayady.

Qoryta kelgende, Shy Jinpiynning kelesi biyligi merzimindegi baghdarlamalyq qújaty 20 sezding bayandamasynan Qytaydyng syrtqy sayasatynyng qoldanystaghy әlemdik josyndy ózgertuge úmtylumen qatar, óz ústanymyn qatayta týseri anyq bayqalady. Irge kórshi, resmy atalymda úzaq merzimdik strategiyalyq yntymaqtas seriktes retindegi Qytaydyng syrtqy sayasatyndaghy osynday ózgerister men ýderister әrqashan da bizding jiti nazarymyzda bolghany lәzim.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz