23 قازاندا قكپ-نىڭ جاڭا باسشىلىق قۇرامىن تانىستىرعان شي جينپيڭ: «قكپ 20 سەزىنىڭ ءبىرىنشى جالپى جينالىسى مەنى پارتيانىنىڭ توراعاسى ەتىپ قايتا سايلادى»، دەپ جاريالادى. بۇل قىتايدا شي ءداۋىرىنىڭ رەسمي باستالعاندىعىنان دەرەك بەرەدى.

قحر قۇرىلعالى بەرى جۇرت تانىعان، رەسپۋبليكانىڭ جالپى باعىتىن ايقىنداعان ماو ءداۋىرى، مەملەكەتتى الەمدىك قوعامداستىقپەن كىرىكتىرگەن دەن ءداۋىرى بولدى. دەن بيلىكتەن شەگىنگەننەن كەيىنگى جياڭ زىمين جانە حۋ جينتاو باسشىلىعى تۇسىنداعى قىتاي سول دەن سالىپ كەتكەن جولمەن ءجۇرىپ، ونىڭ اماناتىن ادالاپ كەلدى. شي ءجينپيڭنىڭ باسشىلىققا كەلۋى، دەننىڭ پاراساتى مەن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ قۋاتتانىپ، الەمدىك ويىن الاڭىندا پوزيتسياسىن ايقىنداعان مەزەتىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. وسى ۇدەرىستى ءجىتى باعامداعان شي جينپيڭ قىتايدىڭ اياعىنان تۇرۋى (ماو ءداۋىرىن مەڭزەيدى), بايىپ باقۋاتتانۋى (دەن ءداۋىرى) كەزەڭدەرىن ارتقا تاستاپ، ەندى كۇشەيۋ داۋىرىنە اياق باسقانىن مالىمدەدى (قكپ 19 سەزدى).

قىتايدىڭ قايتا گۇلدەنۋىن ۇلى مۇرات ەتكەن «قىتاي ارمانىن» كوتەردى. وسىنىڭ بارلىعىندا ونىڭ القىنعان امبيتسياسى كورىنىپ تۇردى. بۇل ءوز كەزەگىندە قىتايلىق ۇلتشىلدىققا دەم بەردى. سونىمەن، كپ بيلىگى مەن ەل ازاماتتارىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى ۇرلەگەن «قىتاي كەرەمەت»، «قىتاي الەمنىڭ جەتەكشىلىگىن قولىنا الۋى كەرەك، وعان قاي جاعىنان دا قاۋقارلى» دەگەن ورتاق تانىم-پايىم قالىپتاستى. ونان ارى قاراي اقش جەتەكشىلىگىندەگى قازىرگى الەمدىك ءتارتىپتى قايتا قاراۋ، ونىڭ ەرەجەلەرىن قايتا ءتۇزۋ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا تۇرپاتىن قالىپتاۋ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن قالىپتاستىرۋ باستامالارى قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ جەتەكشى يدەياسىنا اينالدى. قىتايدىڭ جەتىستىكتەرىن وتە-موتە اسىرا باعالاعان «ەرلەدىڭ-اۋ، ەلىم!» ءفيلمى ءتۇسىرىلدى. دەن اماناتتاپ كەتكەن «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ، الىنە قاراي اسەر ەتۋ» ديپلوماتياسى، توڭىرەگىنە ايبات شەككەن «ورشەلەنە ۇمتىلىپ، ىرىقتانا ىقپال جاساۋ» رۋحىنداعى «ارلان ديپلوماتياسىنا» اۋىستىرىلدى. تەوريالىق مانىندە ىلىككە الار ەشتەڭەسى جوق، ماڭايىنداعى ماراپاتشىلار جازىپ بەرگەن «شي ءجينپيڭنىڭ ديپلوماتيالىق يدەيالارى» ومىرگە كەلدى.

وسىنىڭ بارلىعى قىتايدى الەمدىك وركەنيەتكە كىرىگىپ كەلە جاتقان باعىتىنان اينىتىپ، باسقا سۇردەڭگە ءتۇسىرىپ جىبەردى.

حالىقارالىق قاۋىمداستىق كۇنى كەشە وتكىزىلگەن قكپ-نىڭ 20 سەزدىندەگى بيلىك اۋىسىمىنان ءۇمىت كۇتكەن. الايدا، شىعىستاعى الىپ ەلدى قايتالاي «سۋىق سوعىس» شەبىنە باستاپ بارا جاتقان شي جينپيڭ بيلىكتە قالىپ وتىر. دەمەك، قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى الەمدىك قاۋىمداستىقتان اجىراي تۇسەتىن، قازىرگى الەمدىك ءتارتىپ قاعيداتتارىنا مويىنسىنبايتىن جانە جونگە شاقىرعاندارمەن ەرەگەسكە كەتەتىن باعىتىنان اينىماۋىمەن قويماي، ۇستانىمىن قاتايتا بەرەتىن ىڭعايعا كەتە بەرمەك. مۇنى شي ءجينپيڭنىڭ 20 سەزدەگى بايانداماسىنان انىق اڭعارۋعا بولادى. شي اتالعان باياندامادا «قىتاي دۇنيەنىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ مەن بىرلىكتە دامۋىن ىلگەرلەتۋدەي سىرتقى ساياسات مۇراتىن ۇلىقتاپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالادى» دەپ كورسەتەدى. دەمەك، «ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعا قاۋىمداستىعىن قۇرۋ» قىتايدىڭ «قىتايلىق وزگەشەلىككە يە ءىرى ەل ديپلوماتياسىنىڭ» باستى ءپرينتسيپى بولىپ قالا بەرمەك. ال بۇل، قىتايدىڭ شي ءوزى «جاڭا ءداۋىر» دەپ سيپاتتاعان، ول بيلىك قۇرعان 10 جىلداعى، ياعني شي جينپيڭ ءداۋىرى ديپلوماتياسىنىڭ الەمدىك ءتارتىپتى قايتا ۇسقىنداۋعا ۇسىنعان جاڭالىعى سانالادى.

باياندامادا «قىتاي ارقانداي مەملەكەتتەرمەن بەيبىت-قاتار ءومىر ءسۇرۋدىڭ 5 ءپرينتسيپى نەگىزىندەگى دوستاستىق پەن ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ باعىتىندا تاباندى بولىپ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا تۇرپاتىن قالىپتاۋعا قوزعاۋ سالىپ، بۇكىل الەممەن تەڭ، اشىق، ىنتىماقتاس قالىبىنداعى سەرىكتەستىك قاتىناسىن كەڭەيتە بەرەدى» دەلىنگەن. مۇندا دا حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ قازىرگى جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ ۇستانىمى تۇر. باياندامادا «قىتاي تۇتاس جەر شارىن دامىتۋ مەن جەر شارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ بىرقىدىرۋ باستامالارىن كوتەردى، ەندى سول باستامالاردى حالىقارالىق قاۋىمداستىقپەن بىرگە ىسكە اسىرۋعا ىقىلاستىلىعىن بىلدىرەدى» دەلىنەدى. مۇندا «حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ نەگىزگى نورمالارىن ساقتاۋ، حالىقارالىق تەڭدىك پەن ادىلدىكتى قورعاۋ» سىندى جالپىلىق پرينتسيپتەردەن تىس، حالىقارالىق قاتىناستارداعى «بارلىق بيلەپ-توستەۋشىلىك پەن زورلىقشىلىق ساياساتىنا قارسى تۇرۋ، سۋىق سوعىسقا قارسى تۇرۋ، وزگە ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ، قوس ولشەم ۇستانباۋ» سىقىلدى الەمدىك جۇيەنىڭ قازىرگى جەتەكشىسى اقش-قا قاراتىلعان جاناما ەسكەرتۋلەر مەن اسا امبيتسيالى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى سىندى باستامالارى مەڭزەلەدى. بۇلاردان شي ءجينپيڭنىڭ حالىقارالىق ديپلوماتياعا قىتايلىق ۇستانىمداردى مەيلىنشە تىقپالاۋعا، قىتاي ىقپالىن مۇمكىندىگىنشە ارتتىرۋعا نيەتتى ەكەندىگى بادىرايىپ تۇر.

قىتايدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى قاتاڭداتىلعان پايىمى مەن ۇستانىمى اتالعان بايانداماداعى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى تاقىرىبىنىڭ باستان-اقىر قايتالانۋىنان اڭعارىلادى. وندا «مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ قۋاتىن ارتتىرۋ، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاۋىپسىزدىگىن، ەل بيلەۋ جۇيەسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن، يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى، استىق جانە ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارى قاۋىپسىزدىگى مەن ەلدىڭ باستى ءوندىرىس جۇيەسىن قامداۋ جەلىسى قاۋىپسىزدىگىن تاباندى قورعاۋ» باسا دارىپتەلەدى. دەننىڭ اسا تاپقىرلىعى مەن كورەگەندىگىنىڭ جەمىسى ەسەبىندەگى «ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم (جۇيە)» ءتاسىلى قىتايدىڭ گونكونگ پەن ماكاونى قىتايلىق كوممۋنيستىك جۇيەگە ءساتتى قوسۋدىڭ تاماشا تەتىگى بولعان ەدى. شي جينپيڭ قكپ 19 سەزدىنەن كەيىن دەنننىڭ وسى اماناتىنا قيانات جاساپ، («گونكونگ ەرەكشە اكىمشىلىك اۋماعىندا سوتسياليستىك ءتۇزىم مەن ساياسات جۇرگىزىلمەيدى، بۇرىنعى كاپيتاليستىك ءتۇزىمى جانە تۇرمىس سالتى 50 جىل وزگەرىسسىز ساقتالادى»، «قحر گونكونگ ەرەكشە اكىمشىلىك اۋماعىنىڭ نەگىزگى زاڭى» ءبىرىنشى باپ، بەسىنشى تارماعى), «گونكونگتى گونكونگتىقتار بيلەۋ ءپرينتسيپىن» جويىپ، گونكونگتى وتانشىلدار بيلەيتىن»، شىنتۋايتىندا، كومپارتيا بيلەيتىن ءتارتىپ ەنگىزدى.  وسى رەتكى باياندامادا شي جينپيڭ مۇنى گونكونگتىڭ «بەيبەرەكەتسىزدىكتەن كوركەيۋگە بەت العاندىعىنىڭ» بەلگىسى دەپ سيپاتتاۋمەن بىرگە، وسى رەجيمدى ماكاوعا دا بەكەم ۇستانۋ كەرەكتىگىن شەگەلەي دارىپتەيدى.

بايدەن ۇكىمەتىنىڭ قىتاي-اقش قاتىناسىنداعى تايۋان ماسەلەسىن كوزىر رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانى بار. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا شابۋىلى تايۋان ماسەلەسىن ونان بەتەر ۋشىقتىرا تۇسكەن-ءدى. شي بيلىگى بۇل ماسەلەدە ولىسپەي-بەرىسپەيتىنىن ءبىلدىرىپ وتىر. باياندامادا شي توراعا «ءبىز مەيلىنشە ادال نيەتپەن، بار قايراتىمىزدى جۇمساپ، مەملەكەتتى بىرلىككە كەلتىرۋدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جۇمىس جاسايمىز. بىراق، قۇرال قولدانۋدان باس تارتۋعا ۋادە بەرمەيمىز، بارلىق قاجەتتى شارالاردى قابىلداۋ قۇقىمىزدى وزىمىزدە قالدىرامىز» دەپ كەسەتە مالىمدەيدى. ول «وتاننىڭ بىرلىككە كەلۋى مەن ۇلتتىڭ قايتا داۋىرلەۋىنىڭ تاريحي تەگەرشىگىنىڭ جىلجىپ كەتكەنىن، وتاننىڭ تۇتاستاي بىرلىككە جەتۋىنىڭ ءسوزسىز ىسكە اساتىندىعىن جانە ونى ىسكە اسىرا الاتىندىقتارىن» ەكىلەنبەي مالىمدەيدى. شي جينپيڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان «قىتاي ارمانىنىڭ» ەڭ تاعدىرلى تۇسى دا وسى سانالادى. ول ءشيدىڭ وسى مۇراتتى، ياعني تايۋاندى قىتاي قۇشاعىنا ورالتۋدى ءوزىنىڭ بيلىگى تۇسىندا ىسكە اسىرۋداي جەكە امبيتسياسىنا كەلىپ وبىسەدى. ءشيدىڭ كونستيتۋتسيانى وزگەرتە وتىرىپ، بيلىكتە جالعاستى قالۋىنداعى سىرىنىڭ ءبىر قىرتىسى وسىعان سايادى.

قورىتا كەلگەندە، شي ءجينپيڭنىڭ كەلەسى بيلىگى مەرزىمىندەگى باعدارلامالىق قۇجاتى 20 سەزدىڭ بايانداماسىنان قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ قولدانىستاعى الەمدىك جوسىندى وزگەرتۋگە ۇمتىلۋمەن قاتار، ءوز ۇستانىمىن قاتايتا تۇسەرى انىق بايقالادى. ىرگە كورشى، رەسمي اتالىمدا ۇزاق مەرزىمدىك ستراتەگيالىق ىنتىماقتاس سەرىكتەس رەتىڭدەگى قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى وسىنداي وزگەرىستەر مەن ۇدەرىستەر ارقاشان دا ءبىزدىڭ ءجىتى نازارىمىزدا بولعانى ءلازىم.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz