Araq ishuden algha shyghyp túrghanymyz mamandardy ghana emes, Mәjilis deputattaryn da alandatyp túr. Jaqynda araqqa degen alghyrlyghymyzdyng tipti Mәjilisting minberinde sóz bolyp, arnayy deputattyq saualgha arqau boluy mәselening kýrdeliligin anghartsa kerek. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng spirt ishimdikterin tútynugha qatysty әlem boyynsha jýrgizgen arnayy zertteuinde Qazaqstan 188 elding arasynan 34-orynnan kóringen. Ortalyq Aziya elderin saralasaq, búl tizimde Qyrghyzstan - 106-ynshy, Týrikmenstan - 114-inshi, Ózbekstan - 131-inshi, al Tәjikstan 134-orynnan kóringen. Tipti 1,5 milliard halqy bar Qytaydyng ózi jýrgizilgen monitoringide 95-orynda túr.

Araq ishuden algha shyghyp túrghanymyz mamandardy ghana emes, Mәjilis deputattaryn da alandatyp túr. Jaqynda araqqa degen alghyrlyghymyzdyng tipti Mәjilisting minberinde sóz bolyp, arnayy deputattyq saualgha arqau boluy mәselening kýrdeliligin anghartsa kerek. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng spirt ishimdikterin tútynugha qatysty әlem boyynsha jýrgizgen arnayy zertteuinde Qazaqstan 188 elding arasynan 34-orynnan kóringen. Ortalyq Aziya elderin saralasaq, búl tizimde Qyrghyzstan - 106-ynshy, Týrikmenstan - 114-inshi, Ózbekstan - 131-inshi, al Tәjikstan 134-orynnan kóringen. Tipti 1,5 milliard halqy bar Qytaydyng ózi jýrgizilgen monitoringide 95-orynda túr.

Dәl qazirgi tanda jan basyna shaqqanda elimizdegi әrbir azamat shamamen 30 litr syra, 11 litrge juyq spirt tútynady eken. Osy­dan keyin halqymyz ulanyp jatyr demes­ke shara joq. Alayda últymyzgha tónip túrghan qauip­ting aldyn alu sharalary kónil kónshit­peydi. Qala ishinde ondy-soldy ilingen syra men araq-sharaptyng jarnamasynan kóz sýri­nedi. Olardyng baghasy da qoljetimdi. Tipti so­nyng ózine aqshang jetpese, araq-sharap óndiru­shiler syrtqy týri 50 gramdyq qyrly sta­­kan­­day, mólsheri de aqshasyna say týrlerin oi­­lap tapqan. Ásirese jaz mezgilinde telediy­dar­dyng kez kelgen arnasynan syranyng san týri­ning jarnamasy ýzdiksiz beriledi. Tipti qy­myzh­anasy joq Almaty qalasynda 500-den astam syrahana bar eken. Saghat 23:00-den 08:00-ge deyin alkogoli satugha zang jýzin­de tyiym salynghanyna qaramastan, elimizde spirt ishimdikteri tәulik boyy satylu ýstinde. Sauda oryndary spirt ishimdikterin kәmeletke tolmaghandargha satudan da tartynar emes. Osydan keyin syramen auyzdanghan úrpaqtyng araqqa auyz saluyna ózimiz jol berip qoygha­ny­myzdy úghugha bolatyn sekildi. Tipti elimizdegi ishim­dikke әuestenushiler qata­ry­nyng jyl ótken sayyn jasaryp bara jatqa­ny da ishim­dik­ke qatysty tyiym men tәrtipting osal­­dy­ghynan bolsa kerek.

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiy­my­nyng qaghidasy boyynsha ishimdikting ziyan­dylyghy temekining adamgha tiygizetin ziya­nymen para-par, al esirtkining ziyandy­lyghymen salystyrghanda, bes ese artyq eken. Sebebi oryn alatyn qylmystardyng 40-50 payyzy ishimdik ishu saldarynan ja­salatyn kórinedi. Songhy bes jyl kóle­min­de ishimdik kesirinen 12 myngha juyq adam qaytys bolsa, 210 myngha juyq adam mas­kýnem retinde narkologiyalyq dispanser­ding esebine alynghan.

Ergen DOShAEV, Mәjilis deputaty:

- Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy halyqtyng jan basyna shaqqanda alkogoli tútynuynyng shekti dengeyi jy­lyna segiz litrden aspaugha tiyis dep esep­tegen. Odan artyq tútynu últtyng azyp-tozuyna, tipti qúryp ketuine әkelip soghatyn kórinedi. Sondyqtan elimizdegi maský­nem­dikpen kýresti dereu kýsheytu kerek. Eng aldymen, spirttik ishimdikterge ak­siyz­derdi arttyru arqyly alkogolidy qym­battatyp, halyqtyn, әsirese jastar­dyng oghan qoly jetpeytindey jaghday ja­sau qajet. Eger elimizde 2012 jyl­dyng esebimen alghanda, bir litr etil spirtin dayyndau kezinde aksiz týrinde 60 tenge óndirip alynatyn bolsa, Re­seyde búl mólsher 163 tengege juyq, al Belorussiyada 380-432 tenge ara­ly­ghynda. Elimizde jarty litrlik araqqa aksiz 100 tengeni qúraydy. Al Resey men Belorussiyada búl kórsetkish odan 2,5 ese joghary. Syra ónimderi boyynsha da osynday jaghday bayqalady.

Sonday-aq mәjilismen keltirgen de­rek­terge sýiensek, songhy bes jylda ashy sudyng kesirinen oryn alghan qylmys sany eki esege ósip,13 myng fakti tirkelgen. 330 myng jýrgizushi mas kýiinde kólik tizginin qolgha alsa, olardyng qatysuymen 1814 jol-­kólik oqighasy tirkelip, sonyng sal­darynan 494 adam qaza tapqan, 2,5 myng adam әrtýrli jaraqat alghan. Sonday-aq mamandar qazirgi tanda shekten tys kóbeyip ketken energetikalyq susyndargha degen jastardyng qyzyghushylyghy artyp bara jatqanyna da alandauly. Óitkeni syrt kózge energetikalyq susyndar dep atalyp jýrgen sulardan jasóspirimder densau­lyghyna keler ziyan aitarlyqtay bolyp otyr. Osyghan qaramastan kóshede energe­tikalyq susyndardy qolynan tastamay jýrip ishetin jasóspirimder sany kýn ótken sayyn artuda. Býgin qolyna energetikalyq susyny bar bótelke ústap jýrgen jasóspi­rimning ertengi kýni syra ústaytynyn, al uaqyt óte ishimdikke әues bolyp ketetini aitpasa da týsinikti.

Belgibay ShAHMETOV, S.Asfendiyarov atyndaghy Qazaq últtyq medisina uniyversiytetining psihiatriya, psihoterapiya jәne narkologiya kafedrasynyng professory:

- Alkogoli ónimderin belgilengen shamadan artyq tútynu qoghamgha ýlken qauip tóndiretinin ómirding ózi kórsetip otyr. Qazirgi kezde jastardyng eleuli bó­ligi syragha tәueldi. Biz mýmkindiginshe úrpaq densaulyghyna keri әser etetin ziyan­dy әdetterdi jarnamalaudan saq boluymyz kerek. Esesine, últymyzdyn, úr­paghymyzdyng densaulyghyna paydaly qymyz, shúbat sekildi susyndardyng qol­je­timdiligin arttyryp, nasihatyn da kýsheytuimiz kerek. Er-azamattarymyz tú­qymyn túzday qúrtatyn syra men araq-sharapqa әuestengenshe, densau­ly­ghyna paydaly qymyz ben shúbat ish­keni dúrys. Biz osyny últymyzdyng sanasyna siniruimiz qajet.

Aqmaral DOSHANOVA, etnograf:

- Últtyq susynymyz bolsa-daghy biz qymyzdan ajyrap qalghanbyz. Adamzat tarihynda qymyzday eleksir zat joq. Qymyzdyng adam aghzasyna úshan-teniz paydasynyng kóp ekenin úqqan әlem ghalymdary qazir qymyz ben shúbatty týrli әdispen ózderine tartugha tyrysuda. Eger elimizdegi qymyz óndirisin dúrys jolgha qoya alsaq, syra men araqqa ketip jatqan aqsha auylgha aghylar edi. Jәne últymyzdyng densaulyghynyng kýshengine de yqpal eter edik. Sondyqtan qymyz ben shúbat óndirisin damytyp, últtyq susynymyzdyng qoljetimdiligin arttyru ýshin arnayy baghdarlama qabyldasaq ta artyqtyq etpes edi. Tipti qymyz ben shú­bat­qa degen osy betbúrys onyng últtyq brendimiz retinde tanyluyna da jol ashar edi.

Avtor: Quanysh ÁBILDÁQYZY

"Alash ainasy" gazeti