اراق ىشۋدەن العا شىعىپ تۇرعانىمىز مامانداردى عانا ەمەس، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن دا الاڭداتىپ تۇر. جاقىندا اراققا دەگەن العىرلىعىمىزدىڭ ءتىپتى ءماجىلىستىڭ مىنبەرىندە ءسوز بولىپ، ارنايى دەپۋتاتتىق ساۋالعا ارقاۋ بولۋى ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگىن اڭعارتسا كەرەك. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ سپيرت ىشىمدىكتەرىن تۇتىنۋعا قاتىستى الەم بويىنشا جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋىندە قازاقستان 188 ەلدىڭ اراسىنان 34-ورىننان كورىنگەن. ورتالىق ازيا ەلدەرىن سارالاساق، بۇل تىزىمدە قىرعىزستان - 106-ىنشى، تۇرىكمەنستان - 114-ءىنشى، وزبەكستان - 131-ءىنشى، ال تاجىكستان 134-ورىننان كورىنگەن. ءتىپتى 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتايدىڭ ءوزى جۇرگىزىلگەن مونيتورينگىدە 95-ورىندا تۇر.

اراق ىشۋدەن العا شىعىپ تۇرعانىمىز مامانداردى عانا ەمەس، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن دا الاڭداتىپ تۇر. جاقىندا اراققا دەگەن العىرلىعىمىزدىڭ ءتىپتى ءماجىلىستىڭ مىنبەرىندە ءسوز بولىپ، ارنايى دەپۋتاتتىق ساۋالعا ارقاۋ بولۋى ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگىن اڭعارتسا كەرەك. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ سپيرت ىشىمدىكتەرىن تۇتىنۋعا قاتىستى الەم بويىنشا جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋىندە قازاقستان 188 ەلدىڭ اراسىنان 34-ورىننان كورىنگەن. ورتالىق ازيا ەلدەرىن سارالاساق، بۇل تىزىمدە قىرعىزستان - 106-ىنشى، تۇرىكمەنستان - 114-ءىنشى، وزبەكستان - 131-ءىنشى، ال تاجىكستان 134-ورىننان كورىنگەن. ءتىپتى 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتايدىڭ ءوزى جۇرگىزىلگەن مونيتورينگىدە 95-ورىندا تۇر.

ءدال قازىرگى تاڭدا جان باسىنا شاققاندا ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات شامامەن 30 ليتر سىرا، 11 ليترگە جۋىق سپيرت تۇتىنادى ەكەن. وسى­دان كەيىن حالقىمىز ۋلانىپ جاتىر دەمەس­كە شارا جوق. الايدا ۇلتىمىزعا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ­تىڭ الدىن الۋ شارالارى كوڭىل كونشىت­پەيدى. قالا ىشىندە وڭدى-سولدى ىلىنگەن سىرا مەن اراق-شاراپتىڭ جارناماسىنان كوز ءسۇرى­نەدى. ولاردىڭ باعاسى دا قولجەتىمدى. ءتىپتى سو­نىڭ وزىنە اقشاڭ جەتپەسە، اراق-شاراپ ءوندىرۋ­شىلەر سىرتقى ءتۇرى 50 گرامدىق قىرلى ستا­­كان­­داي، مولشەرى دە اقشاسىنا ساي تۇرلەرىن وي­­لاپ تاپقان. اسىرەسە جاز مەزگىلىندە تەلەدي­دار­دىڭ كەز كەلگەن ارناسىنان سىرانىڭ سان ءتۇرى­نىڭ جارناماسى ۇزدىكسىز بەرىلەدى. ءتىپتى قى­مىزح­اناسى جوق الماتى قالاسىندا 500-دەن استام سىراحانا بار ەكەن. ساعات 23:00-دەن 08:00-گە دەيىن الكوگول ساتۋعا زاڭ ءجۇزىن­دە تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان، ەلىمىزدە سپيرت ىشىمدىكتەرى تاۋلىك بويى ساتىلۋ ۇستىندە. ساۋدا ورىندارى سپيرت ىشىمدىكتەرىن كامەلەتكە تولماعاندارعا ساتۋدان دا تارتىنار ەمەس. وسىدان كەيىن سىرامەن اۋىزدانعان ۇرپاقتىڭ اراققا اۋىز سالۋىنا ءوزىمىز جول بەرىپ قويعا­نى­مىزدى ۇعۋعا بولاتىن سەكىلدى. ءتىپتى ەلىمىزدەگى ءىشىم­دىككە اۋەستەنۋشىلەر قاتا­رى­نىڭ جىل وتكەن سايىن جاسارىپ بارا جاتقا­نى دا ءىشىم­دىك­كە قاتىستى تىيىم مەن ءتارتىپتىڭ وسال­­دى­عىنان بولسا كەرەك.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيى­مى­نىڭ قاعيداسى بويىنشا ىشىمدىكتىڭ زيان­دىلىعى تەمەكىنىڭ ادامعا تيگىزەتىن زيا­نىمەن پارا-پار، ال ەسىرتكىنىڭ زياندى­لىعىمەن سالىستىرعاندا، بەس ەسە ارتىق ەكەن. سەبەبى ورىن الاتىن قىلمىستاردىڭ 40-50 پايىزى ىشىمدىك ءىشۋ سالدارىنان جا­سالاتىن كورىنەدى. سوڭعى بەس جىل كولە­مىن­دە ىشىمدىك كەسىرىنەن 12 مىڭعا جۋىق ادام قايتىس بولسا، 210 مىڭعا جۋىق ادام ماس­كۇنەم رەتىندە ناركولوگيالىق ديسپانسەر­دىڭ ەسەبىنە الىنعان.

ەرگەن دوشاەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

- دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى حالىقتىڭ جان باسىنا شاققاندا الكوگول تۇتىنۋىنىڭ شەكتى دەڭگەيى جى­لىنا سەگىز ليتردەن اسپاۋعا ءتيىس دەپ ەسەپ­تەگەن. ودان ارتىق تۇتىنۋ ۇلتتىڭ ازىپ-توزۋىنا، ءتىپتى قۇرىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوعاتىن كورىنەدى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى ماسكۇ­نەم­دىكپەن كۇرەستى دەرەۋ كۇشەيتۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، سپيرتتىك ىشىمدىكتەرگە اك­تسيز­دەردى ارتتىرۋ ارقىلى الكوگولدى قىم­باتتاتىپ، حالىقتىڭ، اسىرەسە جاستار­دىڭ وعان قولى جەتپەيتىندەي جاعداي جا­ساۋ قاجەت. ەگەر ەلىمىزدە 2012 جىل­دىڭ ەسەبىمەن العاندا، ءبىر ليتر ەتيل ءسپيرتىن دايىنداۋ كەزىندە اكتسيز تۇرىندە 60 تەڭگە ءوندىرىپ الىناتىن بولسا، رە­سەيدە بۇل مولشەر 163 تەڭگەگە جۋىق، ال بەلورۋسسيادا 380-432 تەڭگە ارا­لى­عىندا. ەلىمىزدە جارتى ليترلىك اراققا اكتسيز 100 تەڭگەنى قۇرايدى. ال رەسەي مەن بەلورۋسسيادا بۇل كورسەتكىش ودان 2,5 ەسە جوعارى. سىرا ونىمدەرى بويىنشا دا وسىنداي جاعداي بايقالادى.

سونداي-اق ماجىلىسمەن كەلتىرگەن دە­رەك­تەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى بەس جىلدا اششى سۋدىڭ كەسىرىنەن ورىن العان قىلمىس سانى ەكى ەسەگە ءوسىپ،13 مىڭ فاكتى تىركەلگەن. 330 مىڭ جۇرگىزۋشى ماس كۇيىندە كولىك تىزگىنىن قولعا السا، ولاردىڭ قاتىسۋىمەن 1814 جول-­كولىك وقيعاسى تىركەلىپ، سونىڭ سال­دارىنان 494 ادام قازا تاپقان، 2,5 مىڭ ادام ءارتۇرلى جاراقات العان. سونداي-اق ماماندار قازىرگى تاڭدا شەكتەن تىس كوبەيىپ كەتكەن ەنەرگەتيكالىق سۋسىندارعا دەگەن جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتىپ بارا جاتقانىنا دا الاڭداۋلى. ويتكەنى سىرت كوزگە ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار دەپ اتالىپ جۇرگەن سۋلاردان جاسوسپىرىمدەر دەنساۋ­لىعىنا كەلەر زيان ايتارلىقتاي بولىپ وتىر. وسىعان قاراماستان كوشەدە ەنەرگە­تيكالىق سۋسىنداردى قولىنان تاستاماي ءجۇرىپ ىشەتىن جاسوسپىرىمدەر سانى كۇن وتكەن سايىن ارتۋدا. بۇگىن قولىنا ەنەرگەتيكالىق سۋسىنى بار بوتەلكە ۇستاپ جۇرگەن ءجاسوسپى­رىمنىڭ ەرتەڭگى كۇنى سىرا ۇستايتىنىن، ال ۋاقىت وتە ىشىمدىككە اۋەس بولىپ كەتەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بەلگىباي شاحمەتوۆ، س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحياتريا، پسيحوتەراپيا جانە ناركولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى:

- الكوگول ونىمدەرىن بەلگىلەنگەن شامادان ارتىق تۇتىنۋ قوعامعا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. قازىرگى كەزدە جاستاردىڭ ەلەۋلى ءبو­لىگى سىراعا تاۋەلدى. ءبىز مۇمكىندىگىنشە ۇرپاق دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتەتىن زيان­دى ادەتتەردى جارنامالاۋدان ساق بولۋىمىز كەرەك. ەسەسىنە، ۇلتىمىزدىڭ، ۇر­پاعىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنا پايدالى قىمىز، شۇبات سەكىلدى سۋسىنداردىڭ قول­جە­تىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ناسيحاتىن دا كۇشەيتۋىمىز كەرەك. ەر-ازاماتتارىمىز تۇ­قىمىن تۇزداي قۇرتاتىن سىرا مەن اراق-شاراپقا اۋەستەنگەنشە، دەنساۋ­لى­عىنا پايدالى قىمىز بەن شۇبات ءىش­كەنى دۇرىس. ءبىز وسىنى ۇلتىمىزدىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت.

اقمارال دوسحانوۆا، ەتنوگراف:

- ۇلتتىق سۋسىنىمىز بولسا-داعى ءبىز قىمىزدان اجىراپ قالعانبىز. ادامزات تاريحىندا قىمىزداي ەلەكسير زات جوق. قىمىزدىڭ ادام اعزاسىنا ۇشان-تەڭىز پايداسىنىڭ كوپ ەكەنىن ۇققان الەم عالىمدارى قازىر قىمىز بەن شۇباتتى ءتۇرلى ادىسپەن وزدەرىنە تارتۋعا تىرىسۋدا. ەگەر ەلىمىزدەگى قىمىز ءوندىرىسىن دۇرىس جولعا قويا الساق، سىرا مەن اراققا كەتىپ جاتقان اقشا اۋىلعا اعىلار ەدى. جانە ۇلتىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ كۇشەيۋىنە دە ىقپال ەتەر ەدىك. سوندىقتان قىمىز بەن شۇبات ءوندىرىسىن دامىتىپ، ۇلتتىق سۋسىنىمىزدىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما قابىلداساق تا ارتىقتىق ەتپەس ەدى. ءتىپتى قىمىز بەن شۇ­بات­قا دەگەن وسى بەتبۇرىس ونىڭ ۇلتتىق برەندىمىز رەتىندە تانىلۋىنا دا جول اشار ەدى.

اۆتور: قۋانىش ابىلداقىزى

"الاش ايناسى" گازەتى