Qalta telefonyma Almatyda 03-04 aqpan kýnderi sel jýru qaupi bar ekeni turaly SMS hat kelip týsti. 28 qantar kýni týngi saghat 22:38 shamasynda tirkelgen jer silkinisine qatysty kelmegen qúlaqtandyru, endi, mine, "esik qaghyp túr". Múny QR tótenshe jaghdaylar ministri Vladimir Bojkonyng uәdesin oryndaghany dep bilemiz. Bәlkim, otandyq baylanys operatorlary da synnan nәtiyje shygharghan bolar. Desek te, sel qaupine qatysty "ýshbu hattyn" boljamy oryndalmady. Qúdaygha shýkir delik! Múnday tótenshe apattyng bizge qajeti shamaly. Áytse de birde erip, birde qayta jaughan qar búl sel qaupining aldaghy bir-eki ay kóleminde seyilmeytinin anghartyp otyrghanday. Sondyqtan da biz býgin "Almatygha qater qaydan keletinin" taghy da saralap, tek seldi ghana emes, jalpy, Almatynyng "bas auruyna" ainalghan qauipterdi әngimelep kórelik.

Qalta telefonyma Almatyda 03-04 aqpan kýnderi sel jýru qaupi bar ekeni turaly SMS hat kelip týsti. 28 qantar kýni týngi saghat 22:38 shamasynda tirkelgen jer silkinisine qatysty kelmegen qúlaqtandyru, endi, mine, "esik qaghyp túr". Múny QR tótenshe jaghdaylar ministri Vladimir Bojkonyng uәdesin oryndaghany dep bilemiz. Bәlkim, otandyq baylanys operatorlary da synnan nәtiyje shygharghan bolar. Desek te, sel qaupine qatysty "ýshbu hattyn" boljamy oryndalmady. Qúdaygha shýkir delik! Múnday tótenshe apattyng bizge qajeti shamaly. Áytse de birde erip, birde qayta jaughan qar búl sel qaupining aldaghy bir-eki ay kóleminde seyilmeytinin anghartyp otyrghanday. Sondyqtan da biz býgin "Almatygha qater qaydan keletinin" taghy da saralap, tek seldi ghana emes, jalpy, Almatynyng "bas auruyna" ainalghan qauipterdi әngimelep kórelik.

Birinshi qater - sel

Sel - múzdyqtardyn, qardyng mólsher­den ar­tyq eruinen, nóserli jauyn-shashyn­dar­dan, jer sil­kinuden, tau ózenderining ar­na­synan asyp-ta­suy­­nan payda bolatyn tabiy­ghattyng joyqyn qúby­ly­sy. Ras, biyl­ghy qardyng shamadan tys kóp týsui qala hal­qyn alan­datyp otyr. Almaty kóshelerin­degi kók­­tay­ghaq, jol jaghalaryndaghy tau bolyp ýiil­­gen kýr­si qar, qantar men aqpan ai­larynda kýn­ning kózi lez­de jylyp, qardyng erui atalghan qa­uip­ting iyek as­ty­nda túrghanyn kórsetetindey. Jalpy, sel jolyn­daghy shó­gindilerdi shayyp, qatty tau jy­nys­taryn bú­zyp, aghashtardy týbirimen qoparyp, sal­maghy on­daghan tonnalyq ýitastardy aghyzyp әketetinin, múnday apat Qazaqstan­nyng Ile Alatauy, Jetisu Ala­tauy, Sauyr, Tar­baghatay, Altay taula­ryn­daghy Ýl­ken Al­maty, Kishi Almaty, Qaskelen, Esik, Tal­ghar, Tekeli, Sarqant taghy basqa ózenderding alap­taryn­da jii bolyp túratynyn jaqsy bile­miz. Al elimizde oryn alghan selderding tariy­hyn bilemiz be? 1887 jyly jer sil­kinu әserinen Almaty qala­syn­da sel jý­r­gen. Sonyng saldarynan tabighy apat qalagha kólemi 440 mln m3 bolatyn iri tastardy aghy­zyp әkelgen kórinedi. 1928 jyly qat­ty nóser ja­uyn saldarynan Ile Alatauy­nyng teristik bet­keyinde 20-dan astam sel tir­­kelipti. Sonymen qa­tar 1921, 1941 jyldary Kishi Almaty, 1950 jyly Ýl­ken Al­maty ózenderi tasyp, qala halqy ai­tar­­lyq­­tay zardap shekken. Osynday qauip-qater­den qor­ghanu maq­satynda 1966 jyly Medeu shatqa­lyn­­da dýniyejýzinde alghash ret taudy baghyt­tap qoparu әdisimen Medeu bógeti salynghan-dy. Osy bóget birneshe ret Almaty halqyn su basu apatynan saq­tap qalghanyn bilemiz. Desek te, biyl­ghy qalyng qar lezde erise, Me­deu bógeti qala­ny saqtap qala ala ma? Bel­gisiz... Belgilisi - Almaty qa­lasymen óte­­tin úzyn sany 26 ózen bar. Olar tasydy degen sóz...

Ekinshi qater - jer silkinisi

Jogharyda keltirgen derekte sel jer silkinu saldarynan da tuyndauy mýmkin ekenin aittyq. Almaty qalasy seysmika­lyq qauipti aimaq ekeni belgili. Songhy kez­deri jiyilep ketken jer dýmpuleri ýreyge ýrey eselep otyrghany taghy bar. Mamandar piki­rine sýiensek, múnday jer dýmpui sal­darynan qar kóshkini oryn aluy da bek mým­kin. Yaghny búl orayda qardyng kóp týsui­nen ghana emes, jer silkinuden de qauiptenu­ge negiz bar degen sóz.

Almaty tarihynda 1887, 1889, 1911 jyldary toghyz bal­ldyq jer silkinisi bolghanyn bilemiz. 1887 jyl­ghy zilzaladan 236, 1911 jylghy ta­bighy apat­tan 44 adam qaza tapqan bolatyn. On­day toghyz balldyq apat emes, 28 qantar­da­ghyday 6,3 magnituda bolatyn jer sil­ki­nisi taghy da bir-eki ret qaytalana qalsa, selding as­tynda qalmaymyz ba? Belgisiz...

Janama saldarlar

Biz tura osynday "belgisizderdin" bel omyrtqasynda otyryp, aru qalamyzdyng eko­logiyasyna bas auyrtpaytynymyz qa­lay? Endigi mәsele osyghan kelip tireledi. Mә­selen, mamandar Almaty ekologiya­sy­nyng ózgeruine әkelgen birneshe faktor­dy atap aitady.

Mysaly, Qapshaghay suqoymasy. 1970 jyly su toltyryla bastaghan búl suqoyma­nyng Almatynyng ekologiyalyq jaghdayyn ózgertip jibergeni jii aitylyp jýr. Alma­ty­daghy jauyn-shashynnyng kóptigine Qap­sha­ghaydyng bulanuy sebepker. Jasandy Qap­shaghay kólining qaladaghy auanyng taza­lanuy­na da óz kedergisi bar eken.  Mysaly, kýn­diz taudan esken samal jel Qapshaghay kóli ornalasqan alqaptyng qúmyn suytyp, keshkisin daladan qalagha qaray salqyn jel esip, qalany tazartatyn. Al qazir búl tabiy­ghy qúbylys ózgeriske úshyrap ketti. Búl pi­kirdi býginde Almatynyng qúbylmaly, dym­qyl auasyna alandaytyn ghalymdar­dyng kópshiligi joqqa shygharmaydy. Jauyn-shashynnyng kóbengi taghy da tasqyn su qaupin kýsheytetinin eskersek, múnyng da arty selge kelip tireleri sózsiz. Ekinshiden, biz Medeu shatqalyndaghy qiraghan qara­ghay­­lardyng jyryn aitqanymyzben, ar­tyn­­sha-aq úmytyp kettik. 2011 jyly bol­ghan tabighy apat saldarynan Ile Alatauy mem­­lekettik últtyq tabighy parki men «Me­deu» memlekettik ónirlik tabighy parkinde jal­py kólemi 480 gektar aimaqty qúray­tyn (45 myng tekshe metr shamasynda) or­man aghashtaryn jaypap ketti. Búl jaghday da Almaty ekologiyasyna qater tóndirip túr­ghany ras. Ýshinshiden, qalada kólikter­ding sanynyng shamadan tys ósui de Almaty ýshin jyghylghan ýstine júdyryq bolyp otyr. Dәl qazir Almatyda 540 mynnan astam kólik qúraldary tirkelgen. Búlardyng qatary jylyna 40 myngha deyin kóbeyedi. Oghan kýndelikti syrttan keletin 200 myng shamasyndaghy avtomobiliderdi qosynyz. Árbir myng avtomobiliden kýnine auagha 3000 kg kómirtek oksidteri t.s.s otynnyng to­lyq emes janu ónimderi bólinedi. Jyl sayyn olar 280 mln tonna shamasynda kómirtek totyghyn, 56 mln tonna kómirsutek, 28 mln tonna azot totyghyn auagha qosady eken. Múnyng syrtynda Almatyda qanshama jer ýiler әli kýnge kómirmen jylytylady. Ony da oilay beriniz... Tura osynday eko­lo­giyalyq apatty jaghdayda túrghan qala ýshin qaytpek kerek?

Maman pikiri

Aua rayynyng ózgerui atom bombasynan qauipti

Mels Eleusizov, ekolog:

- Almatynyng ekologiyalyq jaghdayyna kónilim tolmaydy. Taugha shyghyp qarasanyz, qalanyng aspany qap-qara bolyp túrady. Negizinen, auany terekter tazalaydy. Al biz sol aghashtardy qyrqyp tastap jatyr­myz. Qalada ekologiyany lastaytyn qansha­ma kólik jýr. Olargha shekteu qoy kerek­tigi jóninde birneshe ret bastama kóterdik. Elek­trotransportty kóbeytip, zauyt-fab­rikalardy qalanyng syrtyna shygharuymyz qajet­tiligi jóninde de aityp kelemiz. Jal­py, bizding el әli kýnge aua rayynyng ózgerui atom bombasynan da qauipti ekenin týsine qoyghan joq. Mәselen, qazir 500 myn, asyp ketse 700 myng halyq túruy qajet Almaty qa­lasynda 2 mln adam túryp jatyr. Kenes­tik kezende Almaty qalasy halqynyng sany 1 mln-gha jetse, ekologiyalyq proble­ma tuyndaytyny aitylghan edi. Sol rasqa ai­nalatyn týri bar. Sondyqtan  migra­siya mәselesin de retteuimiz qajet.

2 milliondyq qaladan 2 mln tekshe metr qoqys shyghady

Qazir әlemge Las-Vegas qanday tany­mal bolsa, las Almaty (tura maghyna­syn­da) da  sondaylyq antiybedelge iye. Olay ai­­­tuymyzdyng sebebi - aumaghy 339,36 shar­­shy shaqyrymdy qúraytyn shaharda res­my derek boyynsha 1,3 million halyq túra­dy. Al beyresmy aqparat kózderi túr­ghyn­dar sanyn 2 milliongha juyq dep esep­­tey­di. Osy 2 milliongha juyq túrghyny bar qala­dan kýnine 1200 tonna, jyl sayyn 2 mln tekshe metr qoqys shygharyla­dy eken. Yaghny kenestik kezenning jospary bo­yynsha 500 myn, asyp ketse 700 myng halyq túruy qa­jet Almaty kemerinen asyp barady. Búl da problema ýstine problema tuyndatyp otyr­ghany aqiqat. Desek te, qan­­day jagh­day­da bolsyn Almatynyng eko­lo­giyasyn týzeuge salghyrt qaramaudy oi­la­ghan jón sekil­di. Áytpese sel qaupine qa­tys­­ty kel­gen SMS hat taghy da basqa qa­ter­lerdi tón­dirip, maza­myz­dy aluy bek mým­kin.

Týiin

Aqyndar jyrymen, әnshiler әni­men terbetken - aru Almaty. Bir kez­deri súlu qyzdyng kóilegindey jasyl je­legi kólbendep, qos búrymy syqyl­dy Ýlken hәm Kishi Almaty ózenderi shiy­ratylyp jatatyn-dy. Almasynyng dәmi til ýiirer osy bir shәrdi óz kózimen kórgenderden estiytinimiz osy. Al býgin she? Býgin memleket budjetining 30 pa­yy­zyn qúraytyn alyp shahar "temekini bu­daqtata shegip, kók týtinnen tynysy taryl­ghan dimkәs kisidey" kýige týsken. Sóite túra Almatygha syrttan aghylghan ha­lyq nópiri tolastaghan emes. Kerisin­she, mega-qala kemerinen asyp barady. Búl jay onsyz da sheshilmegen týiini kóp Almatynyng problemasyna taghy da jamau jamap jatyr. Sol sebepti de Al­maty qalasy әrdayym búqara­nyng nazarynda bolghany jón. Bizding bar aitpaghymyz da osy...

Las Almaty

«Qazgidromettin» baqylau nәtiyjelerine sýiensek, Almaty qalasy ekolo­giya­synyng lastanuy elimizdegi barlyq qalalardy basyp ozyp, birinshi orynda túr. Tipti dýniyejýzindegi 25 lastanghan qalanyng tizimine de enip ýlgergen. Ol - ol ma? 20 million halqy bar Mehiko, 17 million túrghyny bar Tegeran men Shanhay, 10-15 millionnyng aralyghynda halqy bar Niu-York, Los-Anjeles, London, Ys­tambúl, Tokio hәm Mәskeu siyaqty qalalardy da tazalyqsyzdyq qyrymen ba­syp ozghan.

Avtor: Qanat BIRLIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti