قالتا تەلەفونىما الماتىدا 03-04 اقپان كۇندەرى سەل ءجۇرۋ قاۋپى بار ەكەنى تۋرالى SMS حات كەلىپ ءتۇستى. 28 قاڭتار كۇنى تۇنگى ساعات 22:38 شاماسىندا تىركەلگەن جەر سىلكىنىسىنە قاتىستى كەلمەگەن قۇلاقتاندىرۋ، ەندى، مىنە، "ەسىك قاعىپ تۇر". مۇنى قر توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى ۆلاديمير بوجكونىڭ ۋادەسىن ورىنداعانى دەپ بىلەمىز. بالكىم، وتاندىق بايلانىس وپەراتورلارى دا سىننان ناتيجە شىعارعان بولار. دەسەك تە، سەل قاۋپىنە قاتىستى ء"ۇشبۋ حاتتىڭ" بولجامى ورىندالمادى. قۇدايعا شۇكىر دەلىك! مۇنداي توتەنشە اپاتتىڭ بىزگە قاجەتى شامالى. ايتسە دە بىردە ەرىپ، بىردە قايتا جاۋعان قار بۇل سەل قاۋپىنىڭ الداعى ءبىر-ەكى اي كولەمىندە سەيىلمەيتىنىن اڭعارتىپ وتىرعانداي. سوندىقتان دا ءبىز بۇگىن "الماتىعا قاتەر قايدان كەلەتىنىن" تاعى دا سارالاپ، تەك سەلدى عانا ەمەس، جالپى، الماتىنىڭ "باس اۋرۋىنا" اينالعان قاۋىپتەردى اڭگىمەلەپ كورەلىك.

قالتا تەلەفونىما الماتىدا 03-04 اقپان كۇندەرى سەل ءجۇرۋ قاۋپى بار ەكەنى تۋرالى SMS حات كەلىپ ءتۇستى. 28 قاڭتار كۇنى تۇنگى ساعات 22:38 شاماسىندا تىركەلگەن جەر سىلكىنىسىنە قاتىستى كەلمەگەن قۇلاقتاندىرۋ، ەندى، مىنە، "ەسىك قاعىپ تۇر". مۇنى قر توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى ۆلاديمير بوجكونىڭ ۋادەسىن ورىنداعانى دەپ بىلەمىز. بالكىم، وتاندىق بايلانىس وپەراتورلارى دا سىننان ناتيجە شىعارعان بولار. دەسەك تە، سەل قاۋپىنە قاتىستى ء"ۇشبۋ حاتتىڭ" بولجامى ورىندالمادى. قۇدايعا شۇكىر دەلىك! مۇنداي توتەنشە اپاتتىڭ بىزگە قاجەتى شامالى. ايتسە دە بىردە ەرىپ، بىردە قايتا جاۋعان قار بۇل سەل قاۋپىنىڭ الداعى ءبىر-ەكى اي كولەمىندە سەيىلمەيتىنىن اڭعارتىپ وتىرعانداي. سوندىقتان دا ءبىز بۇگىن "الماتىعا قاتەر قايدان كەلەتىنىن" تاعى دا سارالاپ، تەك سەلدى عانا ەمەس، جالپى، الماتىنىڭ "باس اۋرۋىنا" اينالعان قاۋىپتەردى اڭگىمەلەپ كورەلىك.

ءبىرىنشى قاتەر - سەل

سەل - مۇزدىقتاردىڭ، قاردىڭ مولشەر­دەن ار­تىق ەرۋىنەن، نوسەرلى جاۋىن-شاشىن­دار­دان، جەر ءسىل­كىنۋدەن، تاۋ وزەندەرىنىڭ ار­نا­سىنان اسىپ-تا­سۋى­­نان پايدا بولاتىن تابي­عاتتىڭ جويقىن قۇبى­لى­سى. راس، بيىل­عى قاردىڭ شامادان تىس كوپ ءتۇسۋى قالا حال­قىن الاڭ­داتىپ وتىر. الماتى كوشەلەرىن­دەگى كوك­­تاي­عاق، جول جاعالارىنداعى تاۋ بولىپ ءۇيىل­­گەن كۇر­سى قار، قاڭتار مەن اقپان اي­لارىندا كۇن­نىڭ كوزى لەز­دە جىلىپ، قاردىڭ ەرۋى اتالعان قا­ۋىپ­تىڭ يەك اس­تى­ندا تۇرعانىن كورسەتەتىندەي. جالپى، سەل جولىن­داعى ءشو­گىندىلەردى شايىپ، قاتتى تاۋ جى­نىس­تارىن بۇ­زىپ، اعاشتاردى تۇبىرىمەن قوپارىپ، سال­ماعى ون­داعان توننالىق ءۇيتاستاردى اعىزىپ اكەتەتىنىن، مۇنداي اپات قازاقستان­نىڭ ىلە الاتاۋى، جەتىسۋ الا­تاۋى، ساۋىر، تار­باعاتاي، التاي تاۋلا­رىن­داعى ءۇل­كەن ال­ماتى، كىشى الماتى، قاسكەلەڭ، ەسىك، تال­عار، تەكەلى، سارقانت تاعى باسقا وزەندەردىڭ الاپ­تارىن­دا ءجيى بولىپ تۇراتىنىن جاقسى بىلە­مىز. ال ەلىمىزدە ورىن العان سەلدەردىڭ تاري­حىن بىلەمىز بە؟ 1887 جىلى جەر ءسىل­كىنۋ اسەرىنەن الماتى قالا­سىن­دا سەل ءجۇ­ر­گەن. سونىڭ سالدارىنان تابيعي اپات قالاعا كولەمى 440 ملن م3 بولاتىن ءىرى تاستاردى اعى­زىپ اكەلگەن كورىنەدى. 1928 جىلى قات­تى نوسەر جا­ۋىن سالدارىنان ىلە الاتاۋى­نىڭ تەرىستىك بەت­كەيىندە 20-دان استام سەل ءتىر­­كەلىپتى. سونىمەن قا­تار 1921, 1941 جىلدارى كىشى الماتى، 1950 جىلى ءۇل­كەن ال­ماتى وزەندەرى تاسىپ، قالا حالقى اي­تار­­لىق­­تاي زارداپ شەككەن. وسىنداي قاۋىپ-قاتەر­دەن قور­عانۋ ماق­ساتىندا 1966 جىلى مەدەۋ شاتقا­لىن­­دا دۇنيەجۇزىندە العاش رەت تاۋدى باعىت­تاپ قوپارۋ ادىسىمەن مەدەۋ بوگەتى سالىنعان-دى. وسى بوگەت بىرنەشە رەت الماتى حالقىن سۋ باسۋ اپاتىنان ساق­تاپ قالعانىن بىلەمىز. دەسەك تە، بيىل­عى قالىڭ قار لەزدە ەرىسە، مە­دەۋ بوگەتى قالا­نى ساقتاپ قالا الا ما؟ بەل­گىسىز... بەلگىلىسى - الماتى قا­لاسىمەن وتە­­تىن ۇزىن سانى 26 وزەن بار. ولار تاسىدى دەگەن ءسوز...

ەكىنشى قاتەر - جەر سىلكىنىسى

جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتە سەل جەر سىلكىنۋ سالدارىنان دا تۋىنداۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتىق. الماتى قالاسى سەيسميكا­لىق قاۋىپتى ايماق ەكەنى بەلگىلى. سوڭعى كەز­دەرى جيىلەپ كەتكەن جەر دۇمپۋلەرى ۇرەيگە ۇرەي ەسەلەپ وتىرعانى تاعى بار. ماماندار پىكى­رىنە سۇيەنسەك، مۇنداي جەر ءدۇمپۋى سال­دارىنان قار كوشكىنى ورىن الۋى دا بەك ءمۇم­كىن. ياعني بۇل ورايدا قاردىڭ كوپ ءتۇسۋى­نەن عانا ەمەس، جەر سىلكىنۋدەن دە قاۋىپتەنۋ­گە نەگىز بار دەگەن ءسوز.

الماتى تاريحىندا 1887, 1889, 1911 جىلدارى توعىز بال­لدىق جەر سىلكىنىسى بولعانىن بىلەمىز. 1887 جىل­عى ءزىلزالادان 236, 1911 جىلعى تا­بيعي اپات­تان 44 ادام قازا تاپقان بولاتىن. ون­داي توعىز باللدىق اپات ەمەس، 28 قاڭتار­دا­عىداي 6,3 ماگنيتۋدا بولاتىن جەر ءسىل­كى­نىسى تاعى دا ءبىر-ەكى رەت قايتالانا قالسا، سەلدىڭ اس­تىندا قالمايمىز با؟ بەلگىسىز...

جاناما سالدارلار

ءبىز تۋرا وسىنداي "بەلگىسىزدەردىڭ" بەل ومىرتقاسىندا وتىرىپ، ارۋ قالامىزدىڭ ەكو­لوگياسىنا باس اۋىرتپايتىنىمىز قا­لاي؟ ەندىگى ماسەلە وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. ءما­سەلەن، ماماندار الماتى ەكولوگيا­سى­نىڭ وزگەرۋىنە اكەلگەن بىرنەشە فاكتور­دى اتاپ ايتادى.

مىسالى، قاپشاعاي سۋقويماسى. 1970 جىلى سۋ تولتىرىلا باستاعان بۇل سۋقويما­نىڭ الماتىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن وزگەرتىپ جىبەرگەنى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. الما­تى­داعى جاۋىن-شاشىننىڭ كوپتىگىنە قاپ­شا­عايدىڭ بۋلانۋى سەبەپكەر. جاساندى قاپ­شاعاي كولىنىڭ قالاداعى اۋانىڭ تازا­لانۋى­نا دا ءوز كەدەرگىسى بار ەكەن.  مىسالى، كۇن­دىز تاۋدان ەسكەن سامال جەل قاپشاعاي كولى ورنالاسقان القاپتىڭ قۇمىن سۋىتىپ، كەشكىسىن دالادان قالاعا قاراي سالقىن جەل ەسىپ، قالانى تازارتاتىن. ال قازىر بۇل تابي­عي قۇبىلىس وزگەرىسكە ۇشىراپ كەتتى. بۇل ءپى­كىردى بۇگىندە الماتىنىڭ قۇبىلمالى، دىم­قىل اۋاسىنا الاڭدايتىن عالىمدار­دىڭ كوپشىلىگى جوققا شىعارمايدى. جاۋىن-شاشىننىڭ كوبەيۋى تاعى دا تاسقىن سۋ قاۋپىن كۇشەيتەتىنىن ەسكەرسەك، مۇنىڭ دا ارتى سەلگە كەلىپ تىرەلەرى ءسوزسىز. ەكىنشىدەن، ءبىز مەدەۋ شاتقالىنداعى قيراعان قارا­عاي­­لاردىڭ جىرىن ايتقانىمىزبەن، ار­تىن­­شا-اق ۇمىتىپ كەتتىك. 2011 جىلى بول­عان تابيعي اپات سالدارىنان ىلە الاتاۋى مەم­­لەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى مەن «مە­دەۋ» مەملەكەتتىك وڭىرلىك تابيعي پاركىندە جال­پى كولەمى 480 گەكتار ايماقتى قۇراي­تىن (45 مىڭ تەكشە مەتر شاماسىندا) ور­مان اعاشتارىن جايپاپ كەتتى. بۇل جاعداي دا الماتى ەكولوگياسىنا قاتەر ءتوندىرىپ تۇر­عانى راس. ۇشىنشىدەن، قالادا كولىكتەر­دىڭ سانىنىڭ شامادان تىس ءوسۋى دە الماتى ءۇشىن جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ وتىر. ءدال قازىر الماتىدا 540 مىڭنان استام كولىك قۇرالدارى تىركەلگەن. بۇلاردىڭ قاتارى جىلىنا 40 مىڭعا دەيىن كوبەيەدى. وعان كۇندەلىكتى سىرتتان كەلەتىن 200 مىڭ شاماسىنداعى اۆتوموبيلدەردى قوسىڭىز. ءاربىر مىڭ اۆتوموبيلدەن كۇنىنە اۋاعا 3000 كگ كومىرتەك وكسيدتەرى ت.س.س وتىننىڭ تو­لىق ەمەس جانۋ ونىمدەرى بولىنەدى. جىل سايىن ولار 280 ملن توننا شاماسىندا كومىرتەك توتىعىن، 56 ملن توننا كومىرسۋتەك، 28 ملن توننا ازوت توتىعىن اۋاعا قوسادى ەكەن. مۇنىڭ سىرتىندا الماتىدا قانشاما جەر ۇيلەر ءالى كۇنگە كومىرمەن جىلىتىلادى. ونى دا ويلاي بەرىڭىز... تۋرا وسىنداي ەكو­لو­گيالىق اپاتتى جاعدايدا تۇرعان قالا ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟

مامان پىكىرى

اۋا رايىنىڭ وزگەرۋى اتوم بومباسىنان قاۋىپتى

مەلس ەلەۋسىزوۆ، ەكولوگ:

- الماتىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا كوڭىلىم تولمايدى. تاۋعا شىعىپ قاراساڭىز، قالانىڭ اسپانى قاپ-قارا بولىپ تۇرادى. نەگىزىنەن، اۋانى تەرەكتەر تازالايدى. ال ءبىز سول اعاشتاردى قىرقىپ تاستاپ جاتىر­مىز. قالادا ەكولوگيانى لاستايتىن قانشا­ما كولىك ءجۇر. ولارعا شەكتەۋ قويۋ كەرەك­تىگى جونىندە بىرنەشە رەت باستاما كوتەردىك. ەلەك­تروترانسپورتتى كوبەيتىپ، زاۋىت-فاب­ريكالاردى قالانىڭ سىرتىنا شىعارۋىمىز قاجەت­تىلىگى جونىندە دە ايتىپ كەلەمىز. جال­پى، ءبىزدىڭ ەل ءالى كۇنگە اۋا رايىنىڭ وزگەرۋى اتوم بومباسىنان دا قاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنە قويعان جوق. ماسەلەن، قازىر 500 مىڭ، اسىپ كەتسە 700 مىڭ حالىق تۇرۋى قاجەت الماتى قا­لاسىندا 2 ملن ادام تۇرىپ جاتىر. كەڭەس­تىك كەزەڭدە الماتى قالاسى حالقىنىڭ سانى 1 ملن-عا جەتسە، ەكولوگيالىق پروبلە­ما تۋىندايتىنى ايتىلعان ەدى. سول راسقا اي­نالاتىن ءتۇرى بار. سوندىقتان  ميگرا­تسيا ماسەلەسىن دە رەتتەۋىمىز قاجەت.

2 ميلليوندىق قالادان 2 ملن تەكشە مەتر قوقىس شىعادى

قازىر الەمگە لاس-ۆەگاس قانداي تانى­مال بولسا، لاس الماتى (تۋرا ماعىنا­سىن­دا) دا  سوندايلىق انتيبەدەلگە يە. ولاي اي­­­تۋىمىزدىڭ سەبەبى - اۋماعى 339,36 شار­­شى شاقىرىمدى قۇرايتىن شاھاردا رەس­مي دەرەك بويىنشا 1,3 ميلليون حالىق تۇرا­دى. ال بەيرەسمي اقپارات كوزدەرى تۇر­عىن­دار سانىن 2 ميلليونعا جۋىق دەپ ەسەپ­­تەي­دى. وسى 2 ميلليونعا جۋىق تۇرعىنى بار قالا­دان كۇنىنە 1200 توننا، جىل سايىن 2 ملن تەكشە مەتر قوقىس شىعارىلا­دى ەكەن. ياعني كەڭەستىك كەزەڭنىڭ جوسپارى بو­يىنشا 500 مىڭ، اسىپ كەتسە 700 مىڭ حالىق تۇرۋى قا­جەت الماتى كەمەرىنەن اسىپ بارادى. بۇل دا پروبلەما ۇستىنە پروبلەما تۋىنداتىپ وتىر­عانى اقيقات. دەسەك تە، قان­­داي جاع­داي­دا بولسىن الماتىنىڭ ەكو­لو­گياسىن تۇزەۋگە سالعىرت قاراماۋدى وي­لا­عان ءجون سەكىل­دى. ايتپەسە سەل قاۋپىنە قا­تىس­­تى كەل­گەن SMS حات تاعى دا باسقا قا­تەر­لەردى ءتون­دىرىپ، مازا­مىز­دى الۋى بەك ءمۇم­كىن.

ءتۇيىن

اقىندار جىرىمەن، انشىلەر ءانى­مەن تەربەتكەن - ارۋ الماتى. ءبىر كەز­دەرى سۇلۋ قىزدىڭ كويلەگىندەي جاسىل جە­لەگى كولبەڭدەپ، قوس بۇرىمى سىقىل­دى ۇلكەن ءھام كىشى الماتى وزەندەرى شي­راتىلىپ جاتاتىن-دى. الماسىنىڭ ءدامى ءتىل ۇيىرەر وسى ءبىر ءشاردى ءوز كوزىمەن كورگەندەردەن ەستيتىنىمىز وسى. ال بۇگىن شە؟ بۇگىن مەملەكەت بيۋدجەتىنىڭ 30 پا­يى­زىن قۇرايتىن الىپ شاھار "تەمەكىنى بۋ­داقتاتا شەگىپ، كوك تۇتىننەن تىنىسى تارىل­عان دىمكاس كىسىدەي" كۇيگە تۇسكەن. سويتە تۇرا الماتىعا سىرتتان اعىلعان حا­لىق ءنوپىرى تولاستاعان ەمەس. كەرىسىن­شە، مەگا-قالا كەمەرىنەن اسىپ بارادى. بۇل جاي ونسىز دا شەشىلمەگەن ءتۇيىنى كوپ الماتىنىڭ پروبلەماسىنا تاعى دا جاماۋ جاماپ جاتىر. سول سەبەپتى دە ال­ماتى قالاسى ءاردايىم بۇقارا­نىڭ نازارىندا بولعانى ءجون. ءبىزدىڭ بار ايتپاعىمىز دا وسى...

لاس الماتى

«قازگيدرومەتتىڭ» باقىلاۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنسەك، الماتى قالاسى ەكولو­گيا­سىنىڭ لاستانۋى ەلىمىزدەگى بارلىق قالالاردى باسىپ وزىپ، ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ءتىپتى دۇنيەجۇزىندەگى 25 لاستانعان قالانىڭ تىزىمىنە دە ەنىپ ۇلگەرگەن. ول - ول ما؟ 20 ميلليون حالقى بار مەحيكو، 17 ميلليون تۇرعىنى بار تەگەران مەن شانحاي، 10-15 ميلليوننىڭ ارالىعىندا حالقى بار نيۋ-يورك، لوس-انجەلەس، لوندون، ىس­تامبۇل، توكيو ءھام ماسكەۋ سياقتى قالالاردى دا تازالىقسىزدىق قىرىمەن با­سىپ وزعان.

اۆتور: قانات بىرلىكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى