Birinshi, qazir Qytaydyng týrli aimaqtarynda (provinsiyalarynda) halyq tolqulary bolyp jatyr. Bastapqyda túrmystyq, әleumettik hәm karantin shekteulerine narazy bolghan túrghylyqty azamattar birtindep sayasy talaptaryn ashyq aita bastady. Halyq tolqulary barghan sayyn ýdey týskenin eskere otyryp, myna eki strategiyalyq aimaqty airyqsha atap ótken jón.

Olar: Qytaydyng Ortalyq Aziyagha tikeley shyghatyn geoekonomikalyq, geomәdeny ortalyghy Ýrimji; Qytaydyng teniz beldeui arqyly Tynyq Múhit aimaghyna yqpalyn jýrgizetin qaqpanyng biri – Shanhay. Shanhay jeke klandyq baza esebinde jýredi. Áriyne, halyq tolqulary әr ónirlerde týrli formatta jalghasyp jatyr. Qazirshe biz atalghan eki aimaqty erekshe nazargha alyp otyrmyz. Búl eki aimaq Qazaqstannyng syrtqy sayasatyna әserin tiygizetinin geoortalyq ekenin bilgenimiz dúrys.

Ekinshisi, Ýrimjidegi halyq tolqulary Beyjing men Mәskeuding aimaqqa baylanysty ishki-syrtqy sayasatyna yqpal jasaydy. Mәskeu ShÚAR-daghy tolqudyng Ortalyq Aziyagha әserin ózinshe túspaldaydy jәne ózinshe baghalaydy. Bylaysha aitqanda Qazaqstan men Ortalyq Aziya elderine qarata sayasi, әskery jәne ekonomikalyq basymdyqty kýsheyte týsedi.

Oghan ýsh negizgi sebep bar.

1. Ekonomikalyq faktor. ShÚAR-daghy tolqular shekara attaghan ekonomikalyq mýddege әserin tiygizedi.

2. Aymaq qauipsizdigi. Halyq tolqulary resmy Beyjinning aimaqqa baylanysty qaruly qorghanysyn arttyrady. Resey búdan sekem alady.

3. Kóshi-qon mәseleleri. Jaqyn jyldary aimaqtaghy qazaq, qyrghyz jәne úighyrlar Ortalyq Aziya elderine aghyluy mýmkin. Resey ÚQShÚ (Újymdyq Qauipsizdik Shart Úiymyn) jaqsy paydalana otyryp Mәskeulik mýddeni odan sayyn sayasatqa ainaldyra týsedi. Al biz ýshin ary qarayghy negizgi týiitkil – ÚQShÚ.

Ýshinshisi, Qytaydaghy halyq tolqulary Beyjinning de ishki-syrtqy sayasatyna әserin tiygizetinin aityp ótken edik. Olar mynaday túspalda kórinis tabady.

1. Sayasy klanaralyq qaqtyghys artady;

2. Geo-ekonomikalyq hәm әleumettik týiitkilder men tensizdikter tike sayasatqa ainalady; Sayasy belsendiligi joghary azamattardyng talaby da jogharlaydy. Yaghni, әleumettik hәm túrmystyq talaptardan bólek sayasy talaptar qoyylady.

3. Aymaqtardaghy kadrlyq auys-týiister jedeldetiledi;

4. Aymaqtyq qauipsizdik sharalary tipten kýsheytiledi;

5. Qytay Tenizi aimaghy soghysqa jaqynday týsedi;

6. ÚQShÚ-gha qarsy ShYÚ-nyng syrtqy sayasaty artady t.b.

Tórtinshi, «Qytayda karantin shekteuleri nege jalghasyp jatyr?» degen súraq kópti mazalap keledi. Ol turaly mynaday túspal aitugha bolady.

1. Indetting sayasatqa ainalghan kórinisi. Sezge deyin jәne keyin de karantin shekteuleri Qytaydyng geosayasy jәne geoekonomikalyq aimaqtarynda jýrgizildi. Sol arqyly biylik partiyasy ortalyq ýkimetke balama kýsh sanalatyn aimaqtardy ózinshe qúrsaulap esep aiyrysty.

2. Ishki sayasattaghy aghattyq. Resmy biylikting songhy kezde jýrgizgen ishki әleumettik, ekonomikalyq reformalary keybir aghattyqtardyng oryn aluyna sebep boldy. Búryn balama syny pikirler men yntymaqtas partiya toptardyng oppozisiyalyq kózqarastary belgili dengeyde eskeriletin edi. Yaghny ishki sayasatta reformalyq konsepsiyalargha basymdyq beretin. Keyin atalmysh jaghdayattargha tike shekteu ornady, ótkir synshyldar senzuragha tap boldy. Sonyng kesirinen orasan zor qatelikter qaytalana berdi.

Besinshi, karantin shekteui qarapayym halyqtyng QKP men Qytay basshysyna baylanysty kónil-kýiin ózgertip jatyr. Demek, búny kim istedi? Sayasy әleueti belsendi aimaqtar nege karantinge jabylady? Halyqty ashsa alaqanynda júmsa júdyryghynda ústaytyn biylik partiyasyna túrghyndardyng narazylyghy nege on ese kýsheydi? Ony kim istep otyr? Shy rejiymi halyqtyng nazaryn audaratyn jana "oyyn" tauyp shyghara ma? Ol turaly qanday túspal aitugha bolady? Tayvani daghdarysy Shy rejiymine qalay әser etui mýmkin? Qytay Tenizi aimaghyndaghy sayasi, ekonomikalyq daghdarys Qazaqstan men Ortalyq Aziya elderine qalay әser etui mýmkin? Búl súraqqa әrkim әrtýrli jauap izdeydi.

Altynshy, halyq tolqularyn kimder paydalanuy mýmkin?

1. Qytay basshysy. Halyq tolqularyna baylanysty Qytay basshysy ishki sayasatty qysa týsedi. Yaghny Shy rejiymine narazy keybir túlghalar men onyng artyndaghy klandardy silkilep aluy mýmkin. Sol arqyly negizgi "qylmysty" solargha jýktep ózin "aqtau" operasiyasyn jýrgizedi.

2. Klanaralyq qaqtyghys jana dengeyge kóteriledi. Yaghny halyq tolqulary keybir klandargha mýmkindik beredi. Halyqtyng Shy rejiymine baylanysty ishki pozisiyasyn ózgertuge tyrysady.

3. Alys-jaqyn sheteldegi antiy-kommunistik kýshterding aqparattyq yqpaly artady.

4. Qytaylyq әleumettik jelide sayasy taqyryp jana dengeyge kóteriledi. Búryn әleumettik jeli erekshe qadaghalanyp, sayasy taqyryptar mýlde shekteletin. Al qazir Qytaylyq әleumettik jeli TikTok-ta (抖音)sayasi, әleumettik narazylyq búghattaulargha qaramastan oqsha borady. Aqparattyng taraluy óte jyldam jәne aqparattyq ashyqtyq birtindep payda bolyp jatyr.

Jetinshi, búryn etnikalyq qaqtyghystarmen aty shyqqan Ýrimjide qazir halyq tolqularynyng jana formaty payda boldy. Alyp shaharda qytaylar men úighyrlar arazdyghy jii qaytalanatyn jәne sony etnikalyq janjalgha aparatyn. Qazir aimaqtaghy qytaylar ortalyq biylikting Shynjang sayasatyna tikeley narazy. Yaghny úighyrlargha baylanysty qytaylar jana týsinikke ie bolyp jatyr. Ortaq týsinikting mazmúny mynau – meyli úighyr, qytay bol bәribir ortaq yntymaqtasa otyryp, biylikting aimaqtaghy shekteulerin ózgertu kerek. Búl atalmysh týisik qazir ShÚAR shenberinen shyghyp Qytaydaghy strategiyalyq ortalyq Shanhay men Beyjing túrghyndary tarapynan da qoldau tabuda. Bylaysha aitqanda karantin shekteuleri kezinde ShÚAR-da oryn alghan әleumettik, ekonomikalyq týiitkildermen birge tabighy apattyng ornauy qatardaghy qytay azamattaryna, ziyaly qauym ókilderine jәne qogham belsendilerine erekshe oy saldy. Ishki Qytayda "Shynjang mәselesi" jana sayasy kózqarastardy qalyptastyryp jatyr.

Segizinshi, ShÚAR-da qytaytildi sanatqa jatatyn túrghylyqty qazaqtar men úighyrlardyng jana buyn ókilderi qoghamdyq júmystargha belsendi aralasyp jatyr. Olardyng tilden bólek әleumettik, psihologiyalyq jәne mini-ekonomikalyq mәseleleri taghy bar. Ózderin qytaytildi atmosferada sanaytyn úighyrlar men qazaqtar ShÚAR-daghy etnikalyq qytaylarmen mýddesi toghysyp jatqanyn eskeruimiz kerek. Yaghny qytaylar men qytaytildi úighyr-qazaqty biriktiretin әleumettik, ekonomikalyq ortaq mýddeler payda bolghan. Qazir osy jaghday jyldam kórinis berude. Búryn ShÚAR-da túrghylyqty qazaq-úighyrlar men etnikalyq qytaylar arasynda biriktirushi sana-sezim әlsiz-túghyn, songhy kezdegi karantin shekteuleri men zardaptary etnikalyq janjaldan góri azamattyq ortaq belsendilikti arttyruda. Dәl osy tús óte jinishkelikpen analiz jasaudy qajet etedi. Yaghny alda aimaqtaghy qazaqtildi, úighyrtildi sayasy belsendilikting ornyn birtindep qytaytildi qazaq-úighyr belsendileri basady.

Toghyzynshy, ShÚAR-da karantin shekteui kezinde әleumettik qiyndyqtardan bólek tabighy apat bolyp jatyr. Ásirese malsharuashylyq ónirler jappay apatqa úshyrady. Naqty shyghyn anyqtalmady, biraq tórt týlik maldyng qoldan jasalghan qiyndyqtarmen apat jaghdayynda qaluy etnikalyq qazaqtargha oy salyp jatyr. Búl basqasy emes, Qazaqstannyng kóshi-qon sayasatyna qatysy bar ózekti mәsele. Qytayda qazir karantin shekteuleri birtindep alynyp jatyr, alda shekara saudasy qayta jandana týsedi dep boljayyq. Sol kezde jana kóshting legi payda bolsa biz oghan dayynbyz ba?

Eldes Orda

Abai.kz