ءبىرىنشى، قازىر قىتايدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا (پروۆينتسيالارىندا) حالىق تولقۋلارى بولىپ جاتىر. باستاپقىدا تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك ءھام كارانتين شەكتەۋلەرىنە نارازى بولعان تۇرعىلىقتى ازاماتتار بىرتىندەپ ساياسي تالاپتارىن اشىق ايتا باستادى. حالىق تولقۋلارى بارعان سايىن ۇدەي تۇسكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، مىنا ەكى ستراتەگيالىق ايماقتى ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون.

ولار: قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا تىكەلەي شىعاتىن گەوەكونوميكالىق، گەومادەني ورتالىعى ءۇرىمجى; قىتايدىڭ تەڭىز بەلدەۋى ارقىلى تىنىق مۇحيت ايماعىنا ىقپالىن جۇرگىزەتىن قاقپانىڭ ءبىرى – شانحاي. شانحاي جەكە كلاندىق بازا ەسەبىندە جۇرەدى. ارينە، حالىق تولقۋلارى ءار وڭىرلەردە ءتۇرلى فورماتتا جالعاسىپ جاتىر. قازىرشە ءبىز اتالعان ەكى ايماقتى ەرەكشە نازارعا الىپ وتىرمىز. بۇل ەكى ايماق قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنا اسەرىن تيگىزەتىنىن گەوورتالىق ەكەنىن بىلگەنىمىز دۇرىس.

ەكىنشىسى، ۇرىمجىدەگى حالىق تولقۋلارى بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ ايماققا بايلانىستى ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا ىقپال جاسايدى. ماسكەۋ شۇار-داعى تولقۋدىڭ ورتالىق ازياعا اسەرىن وزىنشە تۇسپالدايدى جانە وزىنشە باعالايدى. بىلايشا ايتقاندا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاراتا ساياسي، اسكەري جانە ەكونوميكالىق باسىمدىقتى كۇشەيتە تۇسەدى.

وعان ءۇش نەگىزگى سەبەپ بار.

1. ەكونوميكالىق فاكتور. شۇار-داعى تولقۋلار شەكارا اتتاعان ەكونوميكالىق مۇددەگە اسەرىن تيگىزەدى.

2. ايماق قاۋىپسىزدىگى. حالىق تولقۋلارى رەسمي بەيجىڭنىڭ ايماققا بايلانىستى قارۋلى قورعانىسىن ارتتىرادى. رەسەي بۇدان سەكەم الادى.

3. كوشى-قون ماسەلەلەرى. جاقىن جىلدارى ايماقتاعى قازاق، قىرعىز جانە ۇيعىرلار ورتالىق ازيا ەلدەرىنە اعىلۋى مۇمكىن. رەسەي ۇقشۇ (ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارت ۇيىمىن) جاقسى پايدالانا وتىرىپ ماسكەۋلىك مۇددەنى ودان سايىن ساياساتقا اينالدىرا تۇسەدى. ال ءبىز ءۇشىن ارى قارايعى نەگىزگى تۇيىتكىل – ۇقشۇ.

ءۇشىنشىسى، قىتايداعى حالىق تولقۋلارى بەيجىڭنىڭ دە ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا اسەرىن تيگىزەتىنىن ايتىپ وتكەن ەدىك. ولار مىناداي تۇسپالدا كورىنىس تابادى.

1. ساياسي كلانارالىق قاقتىعىس ارتادى;

2. گەو-ەكونوميكالىق ءھام الەۋمەتتىك تۇيىتكىلدەر مەن تەڭسىزدىكتەر تىكە ساياساتقا اينالادى; ساياسي بەلسەندىلىگى جوعارى ازاماتتاردىڭ تالابى دا جوعارلايدى. ياعني، الەۋمەتتىك ءھام تۇرمىستىق تالاپتاردان بولەك ساياسي تالاپتار قويىلادى.

3. ايماقتارداعى كادرلىق اۋىس-تۇيىستەر جەدەلدەتىلەدى;

4. ايماقتىق قاۋىپسىزدىك شارالارى تىپتەن كۇشەيتىلەدى;

5. قىتاي تەڭىزى ايماعى سوعىسقا جاقىنداي تۇسەدى;

6. ۇقشۇ-عا قارسى شىۇ-نىڭ سىرتقى ساياساتى ارتادى ت.ب.

ءتورتىنشى، «قىتايدا كارانتين شەكتەۋلەرى نەگە جالعاسىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراق كوپتى مازالاپ كەلەدى. ول تۋرالى مىناداي تۇسپال ايتۋعا بولادى.

1. ىندەتتىڭ ساياساتقا اينالعان كورىنىسى. سەزگە دەيىن جانە كەيىن دە كارانتين شەكتەۋلەرى قىتايدىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق ايماقتارىندا جۇرگىزىلدى. سول ارقىلى بيلىك پارتياسى ورتالىق ۇكىمەتكە بالاما كۇش سانالاتىن ايماقتاردى وزىنشە قۇرساۋلاپ ەسەپ ايىرىستى.

2. ىشكى ساياساتتاعى اعاتتىق. رەسمي بيلىكتىڭ سوڭعى كەزدە جۇرگىزگەن ىشكى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورمالارى كەيبىر اعاتتىقتاردىڭ ورىن الۋىنا سەبەپ بولدى. بۇرىن بالاما سىني پىكىرلەر مەن ىنتىماقتاس پارتيا توپتاردىڭ وپپوزيتسيالىق كوزقاراستارى بەلگىلى دەڭگەيدە ەسكەرىلەتىن ەدى. ياعني ىشكى ساياساتتا رەفورمالىق كونتسەپتسيالارعا باسىمدىق بەرەتىن. كەيىن اتالمىش جاعداياتتارعا تىكە شەكتەۋ ورنادى، وتكىر سىنشىلدار تسەنزۋراعا تاپ بولدى. سونىڭ كەسىرىنەن وراسان زور قاتەلىكتەر قايتالانا بەردى.

بەسىنشى، كارانتين شەكتەۋى قاراپايىم حالىقتىڭ قكپ مەن قىتاي باسشىسىنا بايلانىستى كوڭىل-كۇيىن وزگەرتىپ جاتىر. دەمەك، بۇنى كىم ىستەدى؟ ساياسي الەۋەتى بەلسەندى ايماقتار نەگە كارانتينگە جابىلادى؟ حالىقتى اشسا الاقانىندا جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستايتىن بيلىك پارتياسىنا تۇرعىنداردىڭ نارازىلىعى نەگە ون ەسە كۇشەيدى؟ ونى كىم ىستەپ وتىر؟ شي رەجيمى حالىقتىڭ نازارىن اۋداراتىن جاڭا "ويىن" تاۋىپ شىعارا ما؟ ول تۋرالى قانداي تۇسپال ايتۋعا بولادى؟ تايۆان داعدارىسى شي رەجيمىنە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ قىتاي تەڭىزى ايماعىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق داعدارىس قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ بۇل سۇراققا اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ ىزدەيدى.

التىنشى، حالىق تولقۋلارىن كىمدەر پايدالانۋى مۇمكىن؟

1. قىتاي باسشىسى. حالىق تولقۋلارىنا بايلانىستى قىتاي باسشىسى ىشكى ساياساتتى قىسا تۇسەدى. ياعني شي رەجيمىنە نارازى كەيبىر تۇلعالار مەن ونىڭ ارتىنداعى كلانداردى سىلكىلەپ الۋى مۇمكىن. سول ارقىلى نەگىزگى "قىلمىستى" سولارعا جۇكتەپ ءوزىن "اقتاۋ" وپەراتسياسىن جۇرگىزەدى.

2. كلانارالىق قاقتىعىس جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. ياعني حالىق تولقۋلارى كەيبىر كلاندارعا مۇمكىندىك بەرەدى. حالىقتىڭ شي رەجيمىنە بايلانىستى ىشكى پوزيتسياسىن وزگەرتۋگە تىرىسادى.

3. الىس-جاقىن شەتەلدەگى انتي-كوممۋنيستىك كۇشتەردىڭ اقپاراتتىق ىقپالى ارتادى.

4. قىتايلىق الەۋمەتتىك جەلىدە ساياسي تاقىرىپ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. بۇرىن الەۋمەتتىك جەلى ەرەكشە قاداعالانىپ، ساياسي تاقىرىپتار مۇلدە شەكتەلەتىن. ال قازىر قىتايلىق الەۋمەتتىك جەلى TikTok-تا (抖音)ساياسي، الەۋمەتتىك نارازىلىق بۇعاتتاۋلارعا قاراماستان وقشا بورادى. اقپاراتتىڭ تارالۋى وتە جىلدام جانە اقپاراتتىق اشىقتىق بىرتىندەپ پايدا بولىپ جاتىر.

جەتىنشى، بۇرىن ەتنيكالىق قاقتىعىستارمەن اتى شىققان ۇرىمجىدە قازىر حالىق تولقۋلارىنىڭ جاڭا فورماتى پايدا بولدى. الىپ شاھاردا قىتايلار مەن ۇيعىرلار ارازدىعى ءجيى قايتالاناتىن جانە سوڭى ەتنيكالىق جانجالعا اپاراتىن. قازىر ايماقتاعى قىتايلار ورتالىق بيلىكتىڭ شىنجاڭ ساياساتىنا تىكەلەي نارازى. ياعني ۇيعىرلارعا بايلانىستى قىتايلار جاڭا تۇسىنىككە يە بولىپ جاتىر. ورتاق تۇسىنىكتىڭ مازمۇنى مىناۋ – مەيلى ۇيعىر، قىتاي بول ءبارىبىر ورتاق ىنتىماقتاسا وتىرىپ، بيلىكتىڭ ايماقتاعى شەكتەۋلەرىن وزگەرتۋ كەرەك. بۇل اتالمىش تۇيسىك قازىر شۇار شەڭبەرىنەن شىعىپ قىتايداعى ستراتەگيالىق ورتالىق شانحاي مەن بەيجىڭ تۇرعىندارى تاراپىنان دا قولداۋ تابۋدا. بىلايشا ايتقاندا كارانتين شەكتەۋلەرى كەزىندە شۇار-دا ورىن العان الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تۇيىتكىلدەرمەن بىرگە تابيعي اپاتتىڭ ورناۋى قاتارداعى قىتاي ازاماتتارىنا، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە جانە قوعام بەلسەندىلەرىنە ەرەكشە وي سالدى. ىشكى قىتايدا "شىنجاڭ ماسەلەسى" جاڭا ساياسي كوزقاراستاردى قالىپتاستىرىپ جاتىر.

سەگىزىنشى، شۇار-دا قىتايتىلدى ساناتقا جاتاتىن تۇرعىلىقتى قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ جاڭا بۋىن وكىلدەرى قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەندى ارالاسىپ جاتىر. ولاردىڭ تىلدەن بولەك الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق جانە ميني-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى تاعى بار. وزدەرىن قىتايتىلدى اتموسفەرادا سانايتىن ۇيعىرلار مەن قازاقتار شۇار-داعى ەتنيكالىق قىتايلارمەن مۇددەسى توعىسىپ جاتقانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ياعني قىتايلار مەن قىتايتىلدى ۇيعىر-قازاقتى بىرىكتىرەتىن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ورتاق مۇددەلەر پايدا بولعان. قازىر وسى جاعداي جىلدام كورىنىس بەرۋدە. بۇرىن شۇار-دا تۇرعىلىقتى قازاق-ۇيعىرلار مەن ەتنيكالىق قىتايلار اراسىندا بىرىكتىرۋشى سانا-سەزىم ءالسىز-تۇعىن، سوڭعى كەزدەگى كارانتين شەكتەۋلەرى مەن زارداپتارى ەتنيكالىق جانجالدان گورى ازاماتتىق ورتاق بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋدا. ءدال وسى تۇس وتە جىڭىشكەلىكپەن اناليز جاساۋدى قاجەت ەتەدى. ياعني الدا ايماقتاعى قازاقتىلدى، ۇيعىرتىلدى ساياسي بەلسەندىلىكتىڭ ورنىن بىرتىندەپ قىتايتىلدى قازاق-ۇيعىر بەلسەندىلەرى باسادى.

توعىزىنشى، شۇار-دا كارانتين شەكتەۋى كەزىندە الەۋمەتتىك قيىندىقتاردان بولەك تابيعي اپات بولىپ جاتىر. اسىرەسە مالشارۋاشىلىق وڭىرلەر جاپپاي اپاتقا ۇشىرادى. ناقتى شىعىن انىقتالمادى، بىراق ءتورت تۇلىك مالدىڭ قولدان جاسالعان قيىندىقتارمەن اپات جاعدايىندا قالۋى ەتنيكالىق قازاقتارعا وي سالىپ جاتىر. بۇل باسقاسى ەمەس، قازاقستاننىڭ كوشى-قون ساياساتىنا قاتىسى بار وزەكتى ماسەلە. قىتايدا قازىر كارانتين شەكتەۋلەرى بىرتىندەپ الىنىپ جاتىر، الدا شەكارا ساۋداسى قايتا جاندانا تۇسەدى دەپ بولجايىق. سول كەزدە جاڭا كوشتىڭ لەگى پايدا بولسا ءبىز وعان دايىنبىز با؟

ەلدەس وردا

Abai.kz