Batyrdyng batyrlyghyn әigileytin belgining biri onyng qan maydangha shyghyp jekpe-jekte jenis aluy bolsa, tarihta sonday bahadýrlerge halqy nemese hany tu ústatyp, qol bastatyp otyrghan. Sol tu arqyly qosynnyng aibaryn asyryp, elim degen sarbazdar batyrdyng sonynan eretin bolghan. Tudy ústatu halyq aldynda el men jerding taghdyryn sol batyrgha senip tapsyru degen sóz.

Er Jәnibek Berdәuletúlynyng (1714-1792) joryq tuy sóz bolghanda auyz әdebiyeti ýlgileri men jazba derekterding bәri onyng Abylay úsynghan aq tu ekenin tilge tiyek etedi.

Ybyray Botayúlynan jazyp alynghan «Er Jәnibek» dastanynda da Jәnibek batyrdyng ýlken shayqasta atyna oq tiygen Abylaydy qútqarghany, hannyng oghan alghys aityp syy kórsetkeni:

Bar qauym Jәnibekke alghys aitty,
Jenispen keyingi elge qayta qaytty.
Tu alyp, sarbaz ústap, tanba alsyn dep,
Abylay dabyraly jarlyq aitty, – dep berilgen. (Botayúly Y., Er Jәnibek dastany // Júldyz, № 5,6,1995).

Sonday dastandardyng taghy bireuinde:

... Solay dep han Abylay qúrmettepti,
Aq tu әkep batyrgha tartu etti.
Dulygha sauyt-sayman qúraldardan,
Batyrgha saughamyz dep syilyq etti,– degen joldar kezigedi.

(«Qaba audanynyng qissa-dastandary»  QHR, ShÚAR 1992j).

Ór Altay el ýmitin aqtaghan el,
Tarihtan ar-namysyn satpaghan el.
Eli men jerin jaudan qorghau ýshin,
Aq tuyn Jәnibekting saqtaghan el. (Shomba molda) – degen sekildi Er Jәnibekti úlyqtaghan jyr joldary da Aqyt Ýlimjiúly bastaghan aqyndardyng ólen-jyrlarynda jii úshyraydy.

Osylaysha, Jәnibek batyr óz dәuirindegi aqyn-jyrshylardyng shygharmashylyghynyng altyn ózegine ainalghany siyaqty el qormaly Abylaydyng oghan úsynghan aq tuy da aqiqat pen anyz arasynda bizge jetti.

Er Jәnibek jayynda Qytayda shyqqan Shәmis Qúmarúlynyng «Er Jәnibek» romany, Mongholiyada jaryq kórgen Súltan Tәukeyding «Aqyr Jәnibek» romany bastaghan kóptegen әdeby shygharmalar, tarihy derekter men әr týrli jazbalar Er Jәnibek beynesin jasauda Abylay túlghasyn qatar alyp otyrghan. Ári barlyghynda Abylaydyng Jәnibekke tu syilaghany keninen suretteledi.

Er Jәnibek kótergen aq tu әngime bolghanda qytayda ótken kórnekti jazushy-tarihshy Asqar Tatanayúly «Tarihy derek, keleli kenes» kitabynda (Shynjang halyq baspasy 1987 jyl, 6 bet) batyr jayyndaghy derekterdi egjey-tegjeyli bayanday kelip, bylay degen edi: «... Qalyng qoldyng aldynda Abylay ýsh qúlash qara tamaq nayzagha saptalghan, eni tós jara, qyzyl sary jibek shashaqty qytay aq torghynynan jasalghan ýlken tudy úsynady.

Aq boz atqa minip, sauytynyng syrtynan aq jymylyp túrghan Jәnibek tudy qolyna alady...

Qazaq halqy batyrdy aiyryqsha qasterlep, «Aqyr Jәnibek» dep atasqan, búdan bylay múnday jýrekti, aruaqty adam bolmaydy dep sanasqan. Sondyqtan, halyq Jәnibek batyrdyng tuyn berige deyin saqtap, jaugershilikte kóterip shyghyp otyrghan. Shymyryraq torghynnan jasalghan búl tu qazaq batyrlarynyng eng songhy tuy edi».

Jәnekenning ósiyeti boyynsha qaru-jaraghy úldaryna ýlestirilgende, shanyraq iyesi bolghan ýlken úly Noghaygha Abylay han úsynghan joryq tuy men er-túrmany jәne Jәnibek óltirgen manjylannyng qúlaghy tiygen.

Tu turaly anyz jay әngime týrinde qalmastan ol qazaq tarihyndaghy qandy oqighalar men ótpeli kezenderding kuәsi bolghany aitylady.

Jәnibekting aq tuy el erligining sónbegen qozynday jýrekterge ot berip, halyqty qiyn kýnderden qútqaratyn ruhany tirekke ainalyp otyrghan. Tudyng әr kezende kóteriluining ózi eleuli oqigha retinde el esinde qalghan. Aqyn Baybosynúly Shynjandaghy «Múra» jurnalynda keltirgen derekterinde tu turaly әngimesin bylay jalghaydy:

«Jәnekeng qaytys bolghannan keyin de tuy birqansha ret kóterilgen.

Birinshi ret, 1867  jyly Jәntekey ishinde Bazarqúl Kóbesh batyr bas bolyp, tu shygharu saltyn ótkizip, Jәnibekting tuyn kóterip shyghyp, Altay betin attanysqa keltirip «Qyzylayaq qyrghynyna» qarsy joryq jasaghan. Ekinshi ret, «Qyzylayaqtar» bir jyl merzimmen bas-ayaghyn qymtap, qaru-jaraghyn somdap alghan son, 1868  jyly qayta jandanyp tap bergende, Jәnibekting nemeresi – Nәki batyr aq tudy kóterip, segiz jýz jasaq toptap joryqqa attanady da, Qyzylayaqtardy qynaday qyrady.

Ýshinshi ret, 1940 jyldyng aqpan aiynda Kóktoghay, Shingil elining Shyng Sysaygha qarsy joryghynda, Esimhan, Yryshan, Noghaybay, Aqteke, Shingilbay, Arghynbek, Sýleymen bastaghan qalyng sarbazdar Jәnekennin  qara shanyraghyna múralyq etken óberesi Zaryqhangha arnauly keledi. «Jәnibek batyrdyng aruaghyna siynyp, aq tuyn aldymyzgha ústap jaumen shayqas jasasaq degen oiymyz bar. Maqúl kórseng batyr babamyzdyng aq tuyn ózing kóterip, kóterilisshilerding aldynda jýr!» – dep tilek qoyady. Elim dep atqa mingen azamattardyng erlik ruhyna tebirengen jiyrmadan endi ghana asqan Zaryqhan batyr:

– Aqyldarynyzdan ainalayyn, aghalar! Babamnyng tuyn kóterip, kóterilis aldynda jýruge ant etemin. Endi ayanatyn jerim joq, kók bórili kókjal babam, aruaghyng bizdi qoldasyn!  – dep sandyqtaghy tudy dalagha alyp shyghady da, qara kókke qarghyp minip, qauymdy bastap «Jәnibek! Jәnibek!» degen asqaq úranmen auyl aldyndaghy tóbege shauyp shyghady. Tóbe basynda batalasu salty oryndalghannan keyin, sardarlar bastaghan sarbazdar shep qúryp, joryq tartady.

Sol retki Jәnibek tuynyng kóterilui Altay betinde kýshti anys qozghaydy. Tebirenip jan-jaqtan  qosyngha qosylghandar kóbeye týsedi. Sonymen kóterilisshiler shebi qauyrt molayady da, Shyng Shysaydyng qaruly qosynymen bolghan teketires qandy shayqasqa úlasady. Búl qozghalys Shyng Shysaydyng zәresin alyp, qútyn qashyrady.

Tórtinshi ret, 1943 jyly qazanda Kóktoghaydyng Ertis boyyndaghy Sarbastoghany degen jerde kóterilgen. Búl kezdegi kóterilisshiler qolynyng bastyghy Ospan Silәmúly edi. Altaydyng gomindangha qarsy kóterilgen osy ýshinshi retki joryghyna Shingilden Jәnibek tuyn kótergen, Jәnibek shanyraghynyng múrageri Zaryqhan otyz-qansha adammen kelip qosylady. Qaraqastyng imamy  Saduaqas Dadayúly Jәnibekke arnap hatym týsiredi. Shaqabay ishindegi Qoseke tabynan Bektúrúly Sýleymen Jәnekene arnalghan Kókqasqagha bata beredi. Ol: «Jәnekenning aruaghyna arnalghan Qambar túqymynyng qany qasamymyzdyng belgisi bolsyn, qúiryghy men jaly qanatymyz ben  qalqanymyz bolsyn, әmiyn!» dep bata jasap, bauyzdauyna barmaqtaryn batyryp: «Maqsatymyz – Altay betin gomindang zorekerlerinen tazartyp, halyqty erkindikke shygharu!» – dep ant ishisedi de kóterilisti taghy bir beleske  kóteredi.

Sonymen Shyng Shysay men gomindannyng zúlymdyghyna qarsy tórt jarym jyl qan keship soghys jýrgizgen kýres jeniske jetip, Jәnekeng tuy saqtalghan Shingil jeri túnghysh ret Shynjang boyynsha birinshi bolyp, 1944 jyly mamyrdyng basynda gomindang biyleushilerinen azat bolady».

Búl turaly tarih ghalymy, Sh.Uәlihanov   atyndaghy Tarih jәne        etnologiya, institutynyng professory, t.gh.d. Ahmet Toqtabay bylay deydi:

«1940 jyly Altayda kóterilis bastalghanda tu Zarlyhan degen kisining qolynda eken. Búl turaly A.Miyn, R.Petrov tarihiy-dokumentalidy «Qara Ertis» romanynda әdemi bayandaghan. Tek Jәnibekti Shaqshaqúly dep qate jibergen. (A.Miyn, R.Petrov Pod znamya Djanybeka // Chernyy Irtysh. A., 1991. 104-105 better) Jәnibekting tuyn kóterilisting basynda Esimhan mergen, keyinnen Ospan batyr ústaghan. Ol turaly tarihy ólen-jyrlarda:

«Qorlatpan!» – dep, ata-baba mazaryn,
«Toqtatpan!» – dep, qazaghymnyng bazaryn,
Qolyna alyp Jәnibekting aq tuyn,
Sonyna ertting Týrkistannyng qazaghyn.

1940 jyly Shyghys Týrkistannyng últ-azattyq soghysy bastaldy.

Qytay jansyzdary 1949 jyldan bastap Jәnibekting tuynyng sonyna týsedi. «Jәnibekting tuy jelbirese-aq boldy, qazaqtar qayta kóterilip ketedi» – dep qaraydy. Búdan keyingi tudyng taghdyry belgisiz. Jalpy qazaq batyrlarynyng tularynyng ishinde Jәnibekting aq tuynday qazaq halqynyng 200 jyldan artyq últ-azattyq soghysynda, ondaghan ret kóterilip, ruhymen jebegen tudy, bayraqty tabu qiyn (Toqtabaev A. Obraz voina-vsadnika v srednevekovyh petroglifah Kazahstana //Istoricheskie chteniya. M.P. Gryaznova. Omsk. 1987. s. 178-181; Toqtabaev A. Jaynaghan tuyng jyghalmay // Ana tili 1992. №11.)».

Tudyng anyzynyng endi bir ereksheligi ol әpsanagha ainalyp, halyq kiyeli zat retinde tanyghan qasiyetimen erekshelenuinde.

(2006 jyly 9 mausymda Almatyda ótken «Eline úran bolghan Er Jәnibek» atty halyqaralyq konferensiya)

A.Toqtabay «Beysetov Qúrmanghalidyng Jәnibek turaly jazbalarynan» degen dereginde bylay deydi:

«Jәnibekting aq tuy halyq arasynda erekshe qasiyetti sanalghan, airyqsha qúrmettelgen. Tu beybit uaqytta arnayy sandyqqa salynyp, tórde túrghan. Sandyqtyng aldynda eshkim otyrmaghan, tu túrghan ýiding manayynda aiqay-shu bolmaghan, kósh kezinde tu túrghan sandyq jalghyz ózi týiege jeke artylghan. Soghys bolarda tu dýrildeydi eken dep aitady. Úrys aldynda «tudy qandau» – degen әskery salt bolghan, tugha arnap aqboz, aqsarbas shalyp jauyngerler barmaqtaryn qangha batyrghan, al, bas sardar tugha qan jaqqan» («Er Jәnibek» 1 tom, Almaty, 2008).

Búl derekderdi odan ary naqtylay týsken A.Baybosynúly tu tóniregindegi derekterdi tolyqtyra kelip, mynany aitady:

«...Baybota jeteley barghan qarakók bestini tu artugha istetinder dep shanyraqtyng qara beldeuine baylaydy. Baybota úl balagha zarly edi.

Sondyqtan bәibishesi ekeui tu salghan sandyqqa aqtyqty jauyp, tudy qoldaryna alyp, betterin sýrtip, shetinen sýiip tәuap qylady. Sәtike estelik ýshin saqtaugha Baybotagha tudyng orauysh qaby men Jәnibekting kezdigin beredi. Sonymen Baybotanyng tileui qabyl bolyp úldy bolady. Atyn «Botay» qoyady... Marqúm Nyghmet Mynjan 1984 jyly ýiimde qonaq bolyp otyryp, sóz kezeginde:

– 1950 jyly Ánuar Jakulin bastaghan ólkelik ýgitteu, hal súrau ýiirmesi Barkólge bara jatqan jolymyzda, Morigha toqtap, Jәnibek batyrdyng tuyn kórsek degen oimen Jәnibekting qara shanyraghyna barghan edik. Qaydan estigeni belgisiz, biz әlgi ýide otyrghanda bir qauym attylar dauysyn qatty-qatty shygharyp: «Mynalaryng Jәnibekting tuyn shygharyp, joryq jasamaq pa eken?!» – dep ses kórsetti. Nysabyn bayqaghan Ánuar Jakuliyn: «Myna eling bizdi jaqtyrmaytyn sekildi, narazylyghyn qozghap qoymalyq», – dep eskertken song túraq jayymyzgha qayttyq, – dep bir әngime aityp edi.

Er Jәnibekting aq tuyn eki ghasyr saqtaghan, Jәnibek batyr óltirgen aidahardyng tóbe sýiegin saqtaghan Jәnibekting ýlken úly Noghaydyng qara shanyraghy qazir Altay aimaghynyng Shingil audanynda otyr. Ókinerligi aq tudy 1958-jyly Altay aimaghynyng uәlii Bәdelhan ózi baryp, «arnauly saqtalady» dep alyp ketken eken. Sol beti iz-týzsiz joghalghan. Úzaq jyl sol aq tu salynghan sandyq Shingilde Noghay úrpaghy yaghny Jәnibekting 8-úrpaghy Myrzahmetting ýiinde dәl qazir saqtauly túr». («Múra» jurnaly  ShÚAR, 2003j,  №1-2-3 sandary).

Tudyng songhy taghdyry turaly atalghan derekterdi onan ary rastaghan jazushy, qytay memlekettik syilyghynyng iyegeri Shәmis Qúmarúly «Ádebiyet jәne shyndyq» (1999 jyl, Kýitún, Ile halyq baspasy, 192 bet) atty enbeginde Jәnibekting tuy salynghan qara sandyqty suretke alghanyn aita kelip: «Myrzahmet aghaydan batyrdyng tuynyng jayynda súradym. Ol kisining aituynsha osy qara sandyqqa salynyp, úzaq jyldar boyy saqtalyp kelgen Er Jәnibekke Abylay han óz qolymen úsynghan aq tuy 1958 jylgha deyin Er Jәnibekting ýlken balasy Noghaydyng úrpaghy, osy Myrzahmet degen adamnyng ýiinde saqtalghan. Tudy 1958 jyly Altay uәly mekemesining orynbasar uәlii Bәdelhan, saqshy bastyghy Teskenbay ekeui muzeyge saqtaymyz dep әketken eken», – deydi.

Tudyng qazaq dalasynan qazirgi qytay aumaghyna barghany turaly sóz bolghanda taghy bir jansaq úghymnyng betin asha ketkenimiz artyq bolmas. Atap aitqanda Jәnibekting shyghysqa betaluyna kólenkeli kózben qaraytyn aghayyndar da az emes. Búl jayynda taghyda ghalym A.Toqtabaygha sóz bereyik:

«Shyn mәninde búl eshqanday mazmúnsyz kósh emes. 1750 jyldardan bastap soghys insiativasy, qazaqtardyng qolyna kóshken edi. Abylay bastaghan qazaq әskeri shyghystyng әrbir sharshy metrin azat etuge kirisip 15 jyldyng tónireginde, Shәueshekten biraq shyghady. Abylay hannyng shyghystaghy jerlerdi meylinshe mol iyemdenip qalu maqsatymen Qojabergen jyraugha, Jәnibek, Qotyraq batyrlargha tapsyrma berip maqsatty týrde jýrgizilgen kósh edi. Demek_, Qytaydyng Jonghariyany talqandauyna deyin, 8 jyl búryn Abylay qoly qazaqtyng qazirgi shekarasyn azat etken.

1758 jyly Sini imperiyasy jongharlardyng tas talqanyn shyghardy. Al Abylay bastaghan qazaq әskerleri búl oqighagha deyin-aq Shәueshek qalasyn alghany, onda Jәnibekting qalanyng qaqpasyn ashyp erlik kórsetui 1750 jyldardyng ortasynda bolghangha úqsaydy. Sebebi 1758 jyly qytaylar 1 mln jonghardy qyryp, tarih sahnasynan mýldem joghaltty». («Er Jәnibek» 1 tom, Almaty, 2008. 34-35 better).

(ShQO Qalbataudaghy Er Jәnibek eskertkishining ashylu sәti)

Kórsetilgen derek kózderi boyynsha Abylayhannyng Jәnibekke tu úsynuy 1730-1740 jyldardyng aralyghy bolsa kerek. Demek, Abylay qosynyndaghy aibatty batyr Jәnibekting jongharlargha qarsy soghystyng bәrinde sol aq tudy kóterip, jenisti sheruler jasaghany mәlim. Naqtylay aitqanda Syr boyynan qazirgi Ontýstik jәne Ortalyq Qazaqstan ónirine, odan Shyghysqa betalghan elding kóshi aq bayraqty jalau etken Er Jәnibekting sonynan erip jongharlargha san mәrte soqqy bergen. Batyr ózi jerding shetinde, jaudyng ótinde Shyghys Qazaqstannyng Jarma audanynda kóz júmghan. Qazirde sýiegi Jarma audanynyng Ortabúlaq auylyndaghy «Áuliyebúlaq» degen jerde jatyr.

1958 jyldan keyin qytay qoghamynda әr týrli sayasy kýrester jýrilip, ol «Mәdeniyet tónkerisi» atalatyn zobalangha jalghasty. Baytal týgil bas qayghy degendey «kónelerdi joy» deytin kózsiz әreketter talay asyldardy órtep, altyndardy otqa saldy. Býginderi ShÚAR-dyng Altay aimaghynyng Shingil audanynda otyrghan batyrdyng qara shanyraghy – Myrzahymet otbasy jәne onyng balalary batyr babalarynyng tuyn әli kýnge joqtay almaghan. Al tolyq emes derekter boyynsha tu 1969-1970 jyldargha deyin Altay aimaqtyq qogham qauipsizdigi mekemesinde saqtalghan. Keyinnen Altay aimaqtyq memleket qauipsizdigi basqarmasyna ótkizip beripti degen anys bar.

(QHR ShÚAR Shingildegi Er Jәnibekting qara shanyraghynda. 2010 jyl).

2010 jyly Túrsynbek Kәkishúly, Maqsút Temirbaev, Temirhan Ýndemesov jәne men (Jәdy Shәkenúly) – tórt adam qytayda bolghan saparymyzda Ór Altaydyng Shingilindegi Er Jәnibekting qara shanyraghyna arnayy baryp qúran oqyp, tu salynghan sandyqty suretke týsirdik.

(Batyrdyng tuy salynghan sandyq).

Sóitip, ghasyrlardan aman ótip kele jatqan Abylaydyng aqyrghy aq tuy Qytay qoghamynda jýrilgen keranau qozghalystardyng qúrbany bolyp, iz-tozsyz joghaldy. Bir ókinishtisi – batyrdyng tike úrpaqtarynyng aituyna qaraghanda tu joghalghannan qazirge deyin birde-bir adam oghan súrau salyp, izdestirmepti.

Mine, búl ErJәnibekting aq tuynyng aqiqaty!

(Er Jәnibekting tuyn oraghan orauysh. Júrt qiqymdap tabark alyp, qalghan qiqymyna ýki qadalghan).

Al, Abylaydyng shúbarayghyr Qojabergen Jәnibekúlyna syilaghan endigi bir tuy qazirde batyrdyng úrpaqtarynyng qolynda – Mongholiyanyng Bayan-Ólgey aimaghy Búyty súmynynda saqtauly.

Úrpaqtargha otanshyldyq iydeyasyn siniru, olardy babalardyng erlik ruhyna baulu býgingi kýnning paryzy bolyp otyrghanda Jәnibek, Qojabergender ústap, keyingi úrpaqqa amanattaghan Abylaydyng aq tuyn elge oraltyp, múrajay tórinen oryn bersek eki dýniyede de jýzimiz jaryq bolar edi.

Eskertu! Suretter avtordyng jeke múraghatynan alynghan!

Jәdy Shәkenúly,

Jazushy-tarihshy. Qazaqstan jazushylar odaghynyn, Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi

Abai.kz