باتىردىڭ باتىرلىعىن ايگىلەيتىن بەلگىنىڭ ءبىرى ونىڭ قان مايدانعا شىعىپ جەكپە-جەكتە جەڭىس الۋى بولسا، تاريحتا سونداي باھادۇرلەرگە حالقى نەمەسە حانى تۋ ۇستاتىپ، قول باستاتىپ وتىرعان. سول تۋ ارقىلى قوسىننىڭ ايبارىن اسىرىپ، ەلىم دەگەن ساربازدار باتىردىڭ سوڭىنان ەرەتىن بولعان. تۋدى ۇستاتۋ حالىق الدىندا ەل مەن جەردىڭ تاعدىرىن سول باتىرعا سەنىپ تاپسىرۋ دەگەن ءسوز.

ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلىنىڭ (1714-1792) جورىق تۋى ءسوز بولعاندا اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن جازبا دەرەكتەردىڭ ءبارى ونىڭ ابىلاي ۇسىنعان اق تۋ ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى.

ىبىراي بوتايۇلىنان جازىپ الىنعان «ەر جانىبەك» داستانىندا دا جانىبەك باتىردىڭ ۇلكەن شايقاستا اتىنا وق تيگەن ابىلايدى قۇتقارعانى، حاننىڭ وعان العىس ايتىپ سىي كورسەتكەنى:

بار قاۋىم جانىبەككە العىس ايتتى،
جەڭىسپەن كەيىنگى ەلگە قايتا قايتتى.
تۋ الىپ، سارباز ۇستاپ، تاڭبا السىن دەپ،
ابىلاي دابىرالى جارلىق ايتتى، – دەپ بەرىلگەن. (بوتايۇلى ى.، ەر جانىبەك داستانى // جۇلدىز، № 5,6,1995).

سونداي داستانداردىڭ تاعى بىرەۋىندە:

... سولاي دەپ حان ابىلاي قۇرمەتتەپتى،
اق تۋ اكەپ باتىرعا تارتۋ ەتتى.
دۋلىعا ساۋىت-سايمان قۇرالداردان،
باتىرعا ساۋعامىز دەپ سىيلىق ەتتى،– دەگەن جولدار كەزىگەدى.

(«قابا اۋدانىنىڭ قيسسا-داستاندارى»  قحر، شۇار 1992ج).

ءور التاي ەل ءۇمىتىن اقتاعان ەل،
تاريحتان ار-نامىسىن ساتپاعان ەل.
ەلى مەن جەرىن جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن،
اق تۋىن جانىبەكتىڭ ساقتاعان ەل. (شومبا مولدا) – دەگەن سەكىلدى ەر جانىبەكتى ۇلىقتاعان جىر جولدارى دا اقىت ءۇلىمجىۇلى باستاعان اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارىندا ءجيى ۇشىرايدى.

وسىلايشا، جانىبەك باتىر ءوز داۋىرىندەگى اقىن-جىرشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ التىن وزەگىنە اينالعانى سياقتى ەل قورمالى ابىلايدىڭ وعان ۇسىنعان اق تۋى دا اقيقات پەن اڭىز اراسىندا بىزگە جەتتى.

ەر جانىبەك جايىندا قىتايدا شىققان ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ «ەر جانىبەك» رومانى، مونعوليادا جارىق كورگەن سۇلتان تاۋكەيدىڭ «اقىر جانىبەك» رومانى باستاعان كوپتەگەن ادەبي شىعارمالار، تاريحي دەرەكتەر مەن ءار ءتۇرلى جازبالار ەر جانىبەك بەينەسىن جاساۋدا ابىلاي تۇلعاسىن قاتار الىپ وتىرعان. ءارى بارلىعىندا ابىلايدىڭ جانىبەككە تۋ سىيلاعانى كەڭىنەن سۋرەتتەلەدى.

ەر جانىبەك كوتەرگەن اق تۋ اڭگىمە بولعاندا قىتايدا وتكەن كورنەكتى جازۋشى-تاريحشى اسقار تاتانايۇلى «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىندا (شىنجاڭ حالىق باسپاسى 1987 جىل، 6 بەت) باتىر جايىنداعى دەرەكتەردى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداي كەلىپ، بىلاي دەگەن ەدى: «... قالىڭ قولدىڭ الدىندا ابىلاي ءۇش قۇلاش قارا تاماق نايزاعا ساپتالعان، ەنى ءتوس جارا، قىزىل سارى جىبەك شاشاقتى قىتاي اق تورعىنىنان جاسالعان ۇلكەن تۋدى ۇسىنادى.

اق بوز اتقا ءمىنىپ، ساۋىتىنىڭ سىرتىنان اق جىمىلىپ تۇرعان جانىبەك تۋدى قولىنا الادى...

قازاق حالقى باتىردى ايىرىقشا قاستەرلەپ، «اقىر جانىبەك» دەپ اتاسقان، بۇدان بىلاي مۇنداي جۇرەكتى، ارۋاقتى ادام بولمايدى دەپ ساناسقان. سوندىقتان، حالىق جانىبەك باتىردىڭ تۋىن بەرىگە دەيىن ساقتاپ، جاۋگەرشىلىكتە كوتەرىپ شىعىپ وتىرعان. شىمىرىراق تورعىننان جاسالعان بۇل تۋ قازاق باتىرلارىنىڭ ەڭ سوڭعى تۋى ەدى».

جانەكەڭنىڭ وسيەتى بويىنشا قارۋ-جاراعى ۇلدارىنا ۇلەستىرىلگەندە، شاڭىراق يەسى بولعان ۇلكەن ۇلى نوعايعا ابىلاي حان ۇسىنعان جورىق تۋى مەن ەر-تۇرمانى جانە جانىبەك ولتىرگەن ماڭجىلاننىڭ قۇلاعى تيگەن.

تۋ تۋرالى اڭىز جاي اڭگىمە تۇرىندە قالماستان ول قازاق تاريحىنداعى قاندى وقيعالار مەن وتپەلى كەزەڭدەردىڭ كۋاسى بولعانى ايتىلادى.

جانىبەكتىڭ اق تۋى ەل ەرلىگىنىڭ سونبەگەن قوزىنداي جۇرەكتەرگە وت بەرىپ، حالىقتى قيىن كۇندەردەن قۇتقاراتىن رۋحاني تىرەككە اينالىپ وتىرعان. تۋدىڭ ءار كەزەڭدە كوتەرىلۋىنىڭ ءوزى ەلەۋلى وقيعا رەتىندە ەل ەسىندە قالعان. اقىن بايبوسىنۇلى شىنجاڭداعى «مۇرا» جۋرنالىندا كەلتىرگەن دەرەكتەرىندە تۋ تۋرالى اڭگىمەسىن بىلاي جالعايدى:

«جانەكەڭ قايتىس بولعاننان كەيىن دە تۋى بىرقانشا رەت كوتەرىلگەن.

ءبىرىنشى رەت، 1867  جىلى جانتەكەي ىشىندە بازارقۇل كوبەش باتىر باس بولىپ، تۋ شىعارۋ سالتىن وتكىزىپ، جانىبەكتىڭ تۋىن كوتەرىپ شىعىپ، التاي بەتىن اتتانىسقا كەلتىرىپ «قىزىلاياق قىرعىنىنا» قارسى جورىق جاساعان. ەكىنشى رەت، «قىزىلاياقتار» ءبىر جىل مەرزىممەن باس-اياعىن قىمتاپ، قارۋ-جاراعىن سومداپ العان سوڭ، 1868  جىلى قايتا جاندانىپ تاپ بەرگەندە، جانىبەكتىڭ نەمەرەسى – ناكى باتىر اق تۋدى كوتەرىپ، سەگىز ءجۇز جاساق توپتاپ جورىققا اتتانادى دا، قىزىلاياقتاردى قىناداي قىرادى.

ءۇشىنشى رەت، 1940 جىلدىڭ اقپان ايىندا كوكتوعاي، شىڭگىل ەلىنىڭ شىڭ سىسايعا قارسى جورىعىندا، ەسىمحان، ىرىسحان، نوعايباي، اقتەكە، شىڭگىلباي، ارعىنبەك، سۇلەيمەن باستاعان قالىڭ ساربازدار جانەكەڭنىڭ  قارا شاڭىراعىنا مۇرالىق ەتكەن وبەرەسى زارىقحانعا ارناۋلى كەلەدى. «جانىبەك باتىردىڭ ارۋاعىنا سيىنىپ، اق تۋىن الدىمىزعا ۇستاپ جاۋمەن شايقاس جاساساق دەگەن ويىمىز بار. ماقۇل كورسەڭ باتىر بابامىزدىڭ اق تۋىن ءوزىڭ كوتەرىپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ الدىندا ءجۇر!» – دەپ تىلەك قويادى. ەلىم دەپ اتقا مىنگەن ازاماتتاردىڭ ەرلىك رۋحىنا تەبىرەنگەن جيىرمادان ەندى عانا اسقان زارىقحان باتىر:

– اقىلدارىڭىزدان اينالايىن، اعالار! بابامنىڭ تۋىن كوتەرىپ، كوتەرىلىس الدىندا جۇرۋگە انت ەتەمىن. ەندى اياناتىن جەرىم جوق، كوك ءبورىلى كوكجال بابام، ارۋاعىڭ ءبىزدى قولداسىن!  – دەپ ساندىقتاعى تۋدى دالاعا الىپ شىعادى دا، قارا كوككە قارعىپ ءمىنىپ، قاۋىمدى باستاپ «جانىبەك! جانىبەك!» دەگەن اسقاق ۇرانمەن اۋىل الدىنداعى توبەگە شاۋىپ شىعادى. توبە باسىندا باتالاسۋ سالتى ورىندالعاننان كەيىن، ساردارلار باستاعان ساربازدار شەپ قۇرىپ، جورىق تارتادى.

سول رەتكى جانىبەك تۋىنىڭ كوتەرىلۋى التاي بەتىندە كۇشتى اڭىس قوزعايدى. تەبىرەنىپ جان-جاقتان  قوسىنعا قوسىلعاندار كوبەيە تۇسەدى. سونىمەن كوتەرىلىسشىلەر شەبى قاۋىرت مولايادى دا، شىڭ شىسايدىڭ قارۋلى قوسىنىمەن بولعان تەكەتىرەس قاندى شايقاسقا ۇلاسادى. بۇل قوزعالىس شىڭ شىسايدىڭ زارەسىن الىپ، قۇتىن قاشىرادى.

ءتورتىنشى رەت، 1943 جىلى قازاندا كوكتوعايدىڭ ەرتىس بويىنداعى سارباستوعانى دەگەن جەردە كوتەرىلگەن. بۇل كەزدەگى كوتەرىلىسشىلەر قولىنىڭ باستىعى وسپان ءسىلامۇلى ەدى. التايدىڭ گومينداڭعا قارسى كوتەرىلگەن وسى ءۇشىنشى رەتكى جورىعىنا شىڭگىلدەن جانىبەك تۋىن كوتەرگەن، جانىبەك شاڭىراعىنىڭ مۇراگەرى زارىقحان وتىز-قانشا اداممەن كەلىپ قوسىلادى. قاراقاستىڭ يمامى  سادۋاقاس دادايۇلى جانىبەككە ارناپ حاتىم تۇسىرەدى. شاقاباي ىشىندەگى قوسەكە تابىنان بەكتۇرۇلى سۇلەيمەن جانەكەڭە ارنالعان كوكقاسقاعا باتا بەرەدى. ول: «جانەكەڭنىڭ ارۋاعىنا ارنالعان قامبار تۇقىمىنىڭ قانى قاسامىمىزدىڭ بەلگىسى بولسىن، قۇيرىعى مەن جالى قاناتىمىز بەن  قالقانىمىز بولسىن، ءامين!» دەپ باتا جاساپ، باۋىزداۋىنا بارماقتارىن باتىرىپ: «ماقساتىمىز – التاي بەتىن گومينداڭ زورەكەرلەرىنەن تازارتىپ، حالىقتى ەركىندىككە شىعارۋ!» – دەپ انت ىشىسەدى دە كوتەرىلىستى تاعى ءبىر بەلەسكە  كوتەرەدى.

سونىمەن شىڭ شىساي مەن گومينداڭنىڭ زۇلىمدىعىنا قارسى ءتورت جارىم جىل قان كەشىپ سوعىس جۇرگىزگەن كۇرەس جەڭىسكە جەتىپ، جانەكەڭ تۋى ساقتالعان شىڭگىل جەرى تۇڭعىش رەت شىنجاڭ بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ، 1944 جىلى مامىردىڭ باسىندا گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنەن ازات بولادى».

بۇل تۋرالى تاريح عالىمى، ش.ءۋاليحانوۆ   اتىنداعى تاريح جانە        ەتنولوگيا، ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى، ت.ع.د. احمەت توقتاباي بىلاي دەيدى:

«1940 جىلى التايدا كوتەرىلىس باستالعاندا تۋ زارلىحان دەگەن كىسىنىڭ قولىندا ەكەن. بۇل تۋرالى ا.مين، ر.پەتروۆ تاريحي-دوكۋمەنتالدى «قارا ەرتىس» رومانىندا ادەمى بايانداعان. تەك جانىبەكتى شاقشاقۇلى دەپ قاتە جىبەرگەن. (ا.مين، ر.پەتروۆ پود زناميا دجانىبەكا // چەرنىي يرتىش. ا.، 1991. 104-105 بەتتەر) جانىبەكتىڭ تۋىن كوتەرىلىستىڭ باسىندا ەسىمحان مەرگەن، كەيىننەن وسپان باتىر ۇستاعان. ول تۋرالى تاريحي ولەڭ-جىرلاردا:

«قورلاتپان!» – دەپ، اتا-بابا مازارىن،
«توقتاتپان!» – دەپ، قازاعىمنىڭ بازارىن،
قولىڭا الىپ جانىبەكتىڭ اق تۋىن،
سوڭىڭا ەرتتىڭ تۇركىستاننىڭ قازاعىن.

1940 جىلى شىعىس تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق سوعىسى باستالدى.

قىتاي جانسىزدارى 1949 جىلدان باستاپ جانىبەكتىڭ تۋىنىڭ سوڭىنا تۇسەدى. «جانىبەكتىڭ تۋى جەلبىرەسە-اق بولدى، قازاقتار قايتا كوتەرىلىپ كەتەدى» – دەپ قارايدى. بۇدان كەيىنگى تۋدىڭ تاعدىرى بەلگىسىز. جالپى قازاق باتىرلارىنىڭ تۋلارىنىڭ ىشىندە جانىبەكتىڭ اق تۋىنداي قازاق حالقىنىڭ 200 جىلدان ارتىق ۇلت-ازاتتىق سوعىسىندا، ونداعان رەت كوتەرىلىپ، رۋحىمەن جەبەگەن تۋدى، بايراقتى تابۋ قيىن (توقتاباەۆ ا. وبراز ۆوينا-ۆسادنيكا ۆ سرەدنەۆەكوۆىح پەتروگليفاح كازاحستانا //يستوريچەسكيە چتەنيا. م.پ. گريازنوۆا. ومسك. 1987. س. 178-181; توقتاباەۆ ا. جايناعان تۋىڭ جىعالماي // انا ءتىلى 1992. №11.)».

تۋدىڭ اڭىزىنىڭ ەندى ءبىر ەرەكشەلىگى ول اپساناعا اينالىپ، حالىق كيەلى زات رەتىندە تانىعان قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنۋىندە.

(2006 جىلى 9 ماۋسىمدا الماتىدا وتكەن «ەلىنە ۇران بولعان ەر جانىبەك» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا)

ا.توقتاباي «بەيسەتوۆ قۇرمانعاليدىڭ جانىبەك تۋرالى جازبالارىنان» دەگەن دەرەگىندە بىلاي دەيدى:

«جانىبەكتىڭ اق تۋى حالىق اراسىندا ەرەكشە قاسيەتتى سانالعان، ايرىقشا قۇرمەتتەلگەن. تۋ بەيبىت ۋاقىتتا ارنايى ساندىققا سالىنىپ، توردە تۇرعان. ساندىقتىڭ الدىندا ەشكىم وتىرماعان، تۋ تۇرعان ءۇيدىڭ ماڭايىندا ايقاي-شۋ بولماعان، كوش كەزىندە تۋ تۇرعان ساندىق جالعىز ءوزى تۇيەگە جەكە ارتىلعان. سوعىس بولاردا تۋ دۇرىلدەيدى ەكەن دەپ ايتادى. ۇرىس الدىندا «تۋدى قانداۋ» – دەگەن اسكەري سالت بولعان، تۋعا ارناپ اقبوز، اقسارباس شالىپ جاۋىنگەرلەر بارماقتارىن قانعا باتىرعان، ال، باس ساردار تۋعا قان جاققان» («ەر جانىبەك» 1 توم، الماتى، 2008).

بۇل دەرەكدەردى ودان ارى ناقتىلاي تۇسكەن ا.بايبوسىنۇلى تۋ توڭىرەگىندەگى دەرەكتەردى تولىقتىرا كەلىپ، مىنانى ايتادى:

«...بايبوتا جەتەلەي بارعان قاراكوك بەستىنى تۋ ارتۋعا ىستەتىڭدەر دەپ شاڭىراقتىڭ قارا بەلدەۋىنە بايلايدى. بايبوتا ۇل بالاعا زارلى ەدى.

سوندىقتان بايبىشەسى ەكەۋى تۋ سالعان ساندىققا اقتىقتى جاۋىپ، تۋدى قولدارىنا الىپ، بەتتەرىن ءسۇرتىپ، شەتىنەن ءسۇيىپ ءتاۋاپ قىلادى. ساتىكە ەستەلىك ءۇشىن ساقتاۋعا بايبوتاعا تۋدىڭ وراۋىش قابى مەن جانىبەكتىڭ كەزدىگىن بەرەدى. سونىمەن بايبوتانىڭ تىلەۋى قابىل بولىپ ۇلدى بولادى. اتىن «بوتاي» قويادى... مارقۇم نىعمەت مىڭجان 1984 جىلى ۇيىمدە قوناق بولىپ وتىرىپ، ءسوز كەزەگىندە:

– 1950 جىلى ءانۋار جاكۋلين باستاعان ولكەلىك ۇگىتتەۋ، حال سۇراۋ ۇيىرمەسى باركولگە بارا جاتقان جولىمىزدا، موريعا توقتاپ، جانىبەك باتىردىڭ تۋىن كورسەك دەگەن ويمەن جانىبەكتىڭ قارا شاڭىراعىنا بارعان ەدىك. قايدان ەستىگەنى بەلگىسىز، ءبىز الگى ۇيدە وتىرعاندا ءبىر قاۋىم اتتىلار داۋىسىن قاتتى-قاتتى شىعارىپ: «مىنالارىڭ جانىبەكتىڭ تۋىن شىعارىپ، جورىق جاساماق پا ەكەن؟!» – دەپ سەس كورسەتتى. نىسابىن بايقاعان ءانۋار جاكۋلين: «مىنا ەلىڭ ءبىزدى جاقتىرمايتىن سەكىلدى، نارازىلىعىن قوزعاپ قويمالىق»، – دەپ ەسكەرتكەن سوڭ تۇراق جايىمىزعا قايتتىق، – دەپ ءبىر اڭگىمە ايتىپ ەدى.

ەر جانىبەكتىڭ اق تۋىن ەكى عاسىر ساقتاعان، جانىبەك باتىر ولتىرگەن ايداھاردىڭ توبە سۇيەگىن ساقتاعان جانىبەكتىڭ ۇلكەن ۇلى نوعايدىڭ قارا شاڭىراعى قازىر التاي ايماعىنىڭ شىڭگىل اۋدانىندا وتىر. وكىنەرلىگى اق تۋدى 1958-جىلى التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى بادەلحان ءوزى بارىپ، «ارناۋلى ساقتالادى» دەپ الىپ كەتكەن ەكەن. سول بەتى ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان. ۇزاق جىل سول اق تۋ سالىنعان ساندىق شىڭگىلدە نوعاي ۇرپاعى ياعني جانىبەكتىڭ 8-ۇرپاعى مىرزاحمەتتىڭ ۇيىندە ءدال قازىر ساقتاۋلى تۇر». («مۇرا» جۋرنالى  شۇار، 2003ج،  №1-2-3 ساندارى).

تۋدىڭ سوڭعى تاعدىرى تۋرالى اتالعان دەرەكتەردى ونان ارى راستاعان جازۋشى، قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ءشامىس قۇمارۇلى «ادەبيەت جانە شىندىق» (1999 جىل، كۇيتۇن، ىلە حالىق باسپاسى، 192 بەت) اتتى ەڭبەگىندە جانىبەكتىڭ تۋى سالىنعان قارا ساندىقتى سۋرەتكە العانىن ايتا كەلىپ: «مىرزاحمەت اعايدان باتىردىڭ تۋىنىڭ جايىندا سۇرادىم. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا وسى قارا ساندىققا سالىنىپ، ۇزاق جىلدار بويى ساقتالىپ كەلگەن ەر جانىبەككە ابىلاي حان ءوز قولىمەن ۇسىنعان اق تۋى 1958 جىلعا دەيىن ەر جانىبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى نوعايدىڭ ۇرپاعى، وسى مىرزاحمەت دەگەن ادامنىڭ ۇيىندە ساقتالعان. تۋدى 1958 جىلى التاي ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى بادەلحان، ساقشى باستىعى تەسكەنباي ەكەۋى مۋزەيگە ساقتايمىز دەپ اكەتكەن ەكەن»، – دەيدى.

تۋدىڭ قازاق دالاسىنان قازىرگى قىتاي اۋماعىنا بارعانى تۋرالى ءسوز بولعاندا تاعى ءبىر جاڭساق ۇعىمنىڭ بەتىن اشا كەتكەنىمىز ارتىق بولماس. اتاپ ايتقاندا جانىبەكتىڭ شىعىسقا بەتالۋىنا كولەڭكەلى كوزبەن قارايتىن اعايىندار دا از ەمەس. بۇل جايىندا تاعىدا عالىم ا.توقتابايعا ءسوز بەرەيىك:

«شىن مانىندە بۇل ەشقانداي مازمۇنسىز كوش ەمەس. 1750 جىلداردان باستاپ سوعىس ينتسياتيۆاسى، قازاقتاردىڭ قولىنا كوشكەن ەدى. ابىلاي باستاعان قازاق اسكەرى شىعىستىڭ ءاربىر شارشى مەترىن ازات ەتۋگە كىرىسىپ 15 جىلدىڭ توڭىرەگىندە، شاۋەشەكتەن بىراق شىعادى. ابىلاي حاننىڭ شىعىستاعى جەرلەردى مەيلىنشە مول يەمدەنىپ قالۋ ماقساتىمەن قوجابەرگەن جىراۋعا، جانىبەك، قوتىراق باتىرلارعا تاپسىرما بەرىپ ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن كوش ەدى. دەمەك_, قىتايدىڭ جوڭعاريانى تالقانداۋىنا دەيىن، 8 جىل بۇرىن ابىلاي قولى قازاقتىڭ قازىرگى شەكاراسىن ازات ەتكەن.

1758 جىلى تسين يمپەرياسى جوڭعارلاردىڭ تاس تالقانىن شىعاردى. ال ابىلاي باستاعان قازاق اسكەرلەرى بۇل وقيعاعا دەيىن-اق شاۋەشەك قالاسىن العانى، وندا جانىبەكتىڭ قالانىڭ قاقپاسىن اشىپ ەرلىك كورسەتۋى 1750 جىلداردىڭ ورتاسىندا بولعانعا ۇقسايدى. سەبەبى 1758 جىلى قىتايلار 1 ملن جوڭعاردى قىرىپ، تاريح ساحناسىنان مۇلدەم جوعالتتى». («ەر جانىبەك» 1 توم، الماتى، 2008. 34-35 بەتتەر).

(شقو قالباتاۋداعى ەر جانىبەك ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ ءساتى)

كورسەتىلگەن دەرەك كوزدەرى بويىنشا ابىلايحاننىڭ جانىبەككە تۋ ۇسىنۋى 1730-1740 جىلداردىڭ ارالىعى بولسا كەرەك. دەمەك، ابىلاي قوسىنىنداعى ايباتتى باتىر جانىبەكتىڭ جوڭعارلارعا قارسى سوعىستىڭ بارىندە سول اق تۋدى كوتەرىپ، جەڭىستى شەرۋلەر جاساعانى ءمالىم. ناقتىلاي ايتقاندا سىر بويىنان قازىرگى وڭتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان وڭىرىنە، ودان شىعىسقا بەتالعان ەلدىڭ كوشى اق بايراقتى جالاۋ ەتكەن ەر جانىبەكتىڭ سوڭىنان ەرىپ جوڭعارلارعا سان مارتە سوققى بەرگەن. باتىر ءوزى جەردىڭ شەتىندە، جاۋدىڭ وتىندە شىعىس قازاقستاننىڭ جارما اۋدانىندا كوز جۇمعان. قازىردە سۇيەگى جارما اۋدانىنىڭ ورتابۇلاق اۋىلىنداعى «اۋليەبۇلاق» دەگەن جەردە جاتىر.

1958 جىلدان كەيىن قىتاي قوعامىندا ءار ءتۇرلى ساياسي كۇرەستەر ءجۇرىلىپ، ول «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالاتىن زوبالاڭعا جالعاستى. بايتال تۇگىل باس قايعى دەگەندەي «كونەلەردى جويۋ» دەيتىن كوزسىز ارەكەتتەر تالاي اسىلداردى ورتەپ، التىنداردى وتقا سالدى. بۇگىندەرى شۇار-دىڭ التاي ايماعىنىڭ شىڭگىل اۋدانىندا وتىرعان باتىردىڭ قارا شاڭىراعى – مىرزاحىمەت وتباسى جانە ونىڭ بالالارى باتىر بابالارىنىڭ تۋىن ءالى كۇنگە جوقتاي الماعان. ال تولىق ەمەس دەرەكتەر بويىنشا تۋ 1969-1970 جىلدارعا دەيىن التاي ايماقتىق قوعام قاۋىپسىزدىگى مەكەمەسىندە ساقتالعان. كەيىننەن التاي ايماقتىق مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى باسقارماسىنا وتكىزىپ بەرىپتى دەگەن اڭىس بار.

(قحر شۇار شىڭگىلدەگى ەر جانىبەكتىڭ قارا شاڭىراعىندا. 2010 جىل).

2010 جىلى تۇرسىنبەك كاكىشۇلى، ماقسۇت تەمىرباەۆ، تەمىرحان ۇندەمەسوۆ جانە مەن ء(جادي شاكەنۇلى) – ءتورت ادام قىتايدا بولعان ساپارىمىزدا ءور التايدىڭ شىڭگىلىندەگى ەر جانىبەكتىڭ قارا شاڭىراعىنا ارنايى بارىپ قۇران وقىپ، تۋ سالىنعان ساندىقتى سۋرەتكە تۇسىردىك.

(باتىردىڭ تۋى سالىنعان ساندىق).

ءسويتىپ، عاسىرلاردان امان ءوتىپ كەلە جاتقان ابىلايدىڭ اقىرعى اق تۋى قىتاي قوعامىندا جۇرىلگەن كەراناۋ قوزعالىستاردىڭ قۇربانى بولىپ، ءىز-توزسىز جوعالدى. ءبىر وكىنىشتىسى – باتىردىڭ تىكە ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تۋ جوعالعاننان قازىرگە دەيىن بىردە-ءبىر ادام وعان سۇراۋ سالىپ، ىزدەستىرمەپتى.

مىنە، بۇل ەرجانىبەكتىڭ اق تۋىنىڭ اقيقاتى!

(ەر جانىبەكتىڭ تۋىن وراعان وراۋىش. جۇرت قيقىمداپ تابارك الىپ، قالعان قيقىمىنا ۇكى قادالعان).

ال، ابىلايدىڭ شۇبارايعىر قوجابەرگەن جانىبەكۇلىنا سىيلاعان ەندىگى ءبىر تۋى قازىردە باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا – موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعى بۇىتى سۇمىنىندا ساقتاۋلى.

ۇرپاقتارعا وتانشىلدىق يدەياسىن ءسىڭىرۋ، ولاردى بابالاردىڭ ەرلىك رۋحىنا باۋلۋ بۇگىنگى كۇننىڭ پارىزى بولىپ وتىرعاندا جانىبەك، قوجابەرگەندەر ۇستاپ، كەيىنگى ۇرپاققا اماناتتاعان ابىلايدىڭ اق تۋىن ەلگە ورالتىپ، مۇراجاي تورىنەن ورىن بەرسەك ەكى دۇنيەدە دە ءجۇزىمىز جارىق بولار ەدى.

ەسكەرتۋ! سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىنعان!

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz