(esse)

Qazaqtyng jana tarihynyng Han Tәnirindey úshar-shyny – 1986 jylghy Almatydaghy jeltoqsan últ-azattyq kóterilisi. Búl aqiqatty moyyndamau – Qúdaydy joqqa shygharumen para-par – asa auyr kýnә! Últymyz tәuelsizdik tuyn tikken tústaghy esil elimizding jýgen-noqtasy men tizgin-shylbyry kezdeysoq qolyna tiygen teksiz basshy osynday albasty basqan batpandy arqalap ketti...

Álem tarihyndaghy «Alghashqy otty qarular payda bolghansha, jer betinde Kóshpendilerge teng keletin kýsh bolghan emes» – dep, qanyq dәleldenip, anyq jazylghan mәlimetti bilmeytin tarihshy kemde kem, jer betinde. Tól dәuirining erkesi, Úly Dalanyng serkesi bolghan qazaqtyng qaharly ruhy men aldaspan qylyshynan seskengen qara qytay – qazaqqa ghasyrlar tezinde jaysang jibekterimen tynymsyz salyq tólep, aqyrynda, amalsyzdyqtan «Qytay qorghanyn» soghyp aldy...

Biz borday ezilip, kelesheginen kýder ýzgen kýdikshil júrt emes, taramys tarih sahnasynda dúshpany – jasqanghan, basqany – basqarghan, biyleushi elmiz! Ábish әulie (Kekilbay) әngýdikting auzyna: «Bizding arghy-bergi tarihymyzda biz úyalatynday eshteme joq» – degen alapat uәj de salyp edi...

Tym-tym qiyanda, sonau 1480 jyly Mәskeudi jaulap alugha Ýlken Orda xany Axmet joryqqa shyghyp, hannyng attanghan saparyn, kele jatqanyn estigen III Ivan tyghylatyn tesik tappay, shyj-byj bolady. 250 jyl boyy Altyn Ordagha sózsiz baghynu, qúlsha bas úru – orys knyazderinde qalyptasqan dәstýrge ainalghan bolatyn. Átten, ishki iritki men syrtqy qúryqtynyng kesirinen jalbyr shashtyng uysyna 1847 jyly týsip qalyp, 1991 jyly temir qúrsauyn talqandadyq. Tarihy tarazymen nebәri 144 jyl ghana – tútam kezen... Marqasqa últtyng ruhy tozatyn, jigeri azatyn úzaq uaqyt emes. Dýshpan el jýz jylgha juyq uaqyt ótirikti – ósiruge, óskelendi – óshiruge talpyndy. Biraq, Qúdaydyng qúdyretine – qúbyjyqtyng qúqayy ótpedi. Azuyn ashqan – qan jútyp, bilek sybanghan – shang qapty. Súmyray sovetting «myzghymas» mәselin taryday shashyp, typ-tipyl, jermen-jeksen qyldyq...

Tarihtyng tar jol, tayghaq keshlerinde myng ólip, myng tirilgen Qazaq júrty bolashaghyna – ýmitpen, keleshegine – senimmen qaraugha qúqyly edi. Ata-babalarymyzdyng bostandyq sýigen asqaq armany – ensemizdi kótergenimen, etegimizdi jiya almadyq. Dereu buynymyzdyng bekip, búghanamyzdyng qatangyna – teksizding tepkisi men arsyzdyng arany qaqpan saldy. Otyz qasat qar erise de, erikkening isin qylyp, eniste tize týzeuge mәjbýrmiz. Tar jol, tayghaq taban...

Býgingi berekesiz ozbyr orys – keshegi patshalyq jәne sovettik biyshigeshterding qazaq tarihyn talqandap, tonyn ainaldyryp, ótirik jazyp shyqqanyn bilse de, bilmegen synay tanytyp, sasyq auzyna kelgen zapyran tóguin tiya almay, «Býkirdi – kór ghana týzep», aghash tabytqa tobyrymen týsude...

Alandasqan alty el qiyn-qystau ótkelden aman ótu maqsatymen kýsh qosyp, bilek biriktiruge mәmile qylyp, Újymdyq qauipsizdik sharty úiymyn (ÚQShÚ) qúrghan. Aldaghy jyldan bastap, ýsh jyl boyy atalghan úiymnyng Bas hatshylyghyna qazaq balasy Imanghaly Tasmaghambetov taghayyndaldy. Imanghaly Tasmaghambetov – qazaqtyng Bilim jәne ghylym ministri, Qorghanys ministri, Preziydent Ákimshiligining jetekshisi, Memlekettik hatshy, ýsh ret әkim (ontýstik, soltýstik, múnayly astanalar), tórt ret Premier-ministrding orynbasary jәne Premier-ministr qyzmetin atqarghan әri Reseydegi búrnaghy qazaqtyng elshisi.

Tasmaghambetovting taghayyndaluy – otyz jyl bas astaudan opyra asap, astyng – dәmdisin iship, kiyimning – sәndisin kiyip, әbden daghdylanyp qalghan Kremliding kýshikteri men nazarbaydyng mysyqtaryn shyrt úiqysynan shoshytyp oyatty. Óitkeni, qazaqtyng baspanasyn qiratyp, «Shanyraq»-taryn shaiy̆qaltqan; balalardyng baldaĭ tətti kýlkilerin úrlap, «Baqay»-dy bozdatqan – qatardaghy kóp әkimning biri, airyqsha – qazaqshyl, meylinshe – últshyl Tasmaghambetov emes, eldegi qúzyret pen biylikti bir ózining qolyna jinap-ústaghan, otqa salsang – janbaiy̆tyn, sugha salsang – batpaiy̆tyn NÁN ekendigin týsinuge artyq aqyldyng keregi joq. Sóz joq, bir adamnyng ajaly da – orny tolmas orasan qasyret. Qanday qúzyretti bolsa da, eshkimning adam ómirin qiigha – qúqy joq. Demek, Nazarbaevtyng tura núsqauynsyz bir oq atylmaytyn elde oily qazaqtyn: «Núrsúltan Nazarbaev «Shanyraq» pen «Baqaydy» polisiyanyng qolymen qiratyp, Imanghaliday qazaqy azamatqa jala jauyp, qara jamap, tarihy qylmysker qylugha bar kýsh-jigerin júmsady» degeni – naghyz shyndyq. Bir aqiqat bar, ol: 1986 jylghy – Jeltoqsan, Shanyraq pen Baqay; 2011 jylghy – Janaózen, 2022 jylghy Qantar qúrbandarynyng obaly – Nazarbaevtyng ghana moyynynda!

Ortaghasyrlyq qypshaq aqyny Sәif Saraydyng tәmsilderining birinde bir ataqty baluan ýsh jýz alpys týrli kýres tәsilin biledi eken. Ár kýni әrtýrli tәsil qoldanghan. Shәkirtterining ishinen bir kórkem jigitke yqylasy auyp, ýsh jýz elu toghyz týrli kýres tәsilin ýiretedi. Jigit biyik dәrejege jetip, abyroyy asqaqtaydy, elde baluannyng barshasyn jyqqan jas nausha patshagha kelip: «Ústazymnyng mende tәrbie haqy bar, biraq, quat jәne ónerde odan artyqpyn», – deydi. Búl sóz – patshagha únamay, «Kýrestirinder!» – dep búiyrdy. Arnayy arena әzirlenip, memleket qayratkerleri, әmirler men uәzirler, aqsýiekter men myrzalar jinalady. Jigit esirik pil siyaqty shabalanyp: «Temirden tau bolsa da, jerinen qoparamyn», – dep dandaysidy. Ústazy shәkirtining ózinen kýsh-quatynyng artyq ekenin biledi. Biraq, ol bir tәsildi jasyryp qalyp edi, sol amaldy qoldanady. Jas jigit qorghana almay, ústazy ony joghary kóterip, auadan jerge úrdy. Halyq shulap ketedi.

Súltan: «Ústazyna shapan jauyp, syilyq berinder», – deydi de, jas jigitti: «Sen ústazynmen talastyn...», – dep kinәlaydy. Jigit: «Ol menen kýsh jaghynan basym bolmady, bәlkim, kýres tәsilinen bireuin jasyryp qalghan, sol arqyly jeniske jetti», – deydi. Sonda ústazy: «Rasy, men bir tәsildi – býgin ýshin jasyryp edim. Sebebi, danyshpandardyn: «Dosyna sonday dәrejede jәrdem et, keyin dúshpan bola qalsa, seni jene almaytyn bolsyn» degen sózin estigenim bar-dy», – deydi...

Qara basqandy – qaralamay, bәle japqandy – alalmay, mýdde tabar tura jol tandap, qasyretti qantar qyrghynynda «qyzmetimnen alyp tastady» dep pendeshilik ókpesin torlap jatpay, qazaghyna jany ashyp: «Taqsyretti sәtte shybyn janyn qorghap, taghyn tastap ketpey, qazaghyn saqtap qalghan Toqaevtyng ainalasyna biriginder!» – dep, dauysyn shygharyp, dәrgeyin tanytqan jalghyz sayasatker de júmyssyz Imanghaly Tasmaghambetov boldy. Múnyng ózi Jýsipbek Aymauytúlynyn: «Qazaqqa zor keude aqsýiektin, aqsha jegish jaltyrauyq sheneuniktin, súlu sózdi qúrghaq betting keregi joq, adal kýshimen ógizdey órge sýireytin júmysshy kerek» degenining aiqyn dәleli. Kýni keshe anasynyng eski ýiine baryp, qora-qopsysyn tazalasyp, qarapayym bolyp kóringen býgingi monghol basshysynyng el qazynasyn kórtyshqanday kemirgen kómir úrlyghyna qatysyp, elinen bir týnde qashyp ketken shyndyghy men súmdyghy – bizge tereng oy saluy kerek.

Biylghy Preziydent saylauynan bes kýn búryn Imanghaly Tasmaghambetov Qasym-Jomart Toqaevty Toqaevty qoldaugha shaqyryp, halyqqa ýndeu tastaghanda, jauyrynshy júrt: «Mýddeler qayshylyqqa týspey, qoghamdyq-sayasy ahualdy ushyqtyrmay, túraqsyzdyqqa úrynbau ýshin eki iri sayasatker bir toqtamgha kelip, sayasy alandy yntymaqpen bólisti» – dep, sәuegeylik jasady. Shyndyghynda, halyqqa jol núsqarlyq danalyqtyng dәnindey bekzat әri bilikti, әdepti jәne mәdeniyetti, ústamdy da úlyqty, qanatty hәm qayratty adamdy Abaydyng «Kisige bilimine qaray bolystyq qyl: tatymsyzgha qylghan bolystyq – adamdy búzady» deuinde – tereng maghyna, biyik mindet jatyr.

Dәp býgin – geosayasy qaqtyghystar ushyqqan, Reseĭ Ukrainagha basyp kirgen, Qytay men Tayuan talasqan, Pheniyan men Tokio tartysqan, әzerbayjan men armyan alysqan t.b. әlem әlemtapyryq kýy keshken qiyamet kezende Újymdyq qauipsizdik sharty úiymyn (ÚQShÚ) Bas hatshy bolu ýshin – aqyl men sabyr azdyq etedi, qulyghy men qiytúrqylyghyna qúryq boiy̆lamaiy̆tyn elaralyq sayasatta syrbaz súnghyla boluyng kerek. Dóngelengen dýiim dýnie – beymәlim soyqan indettin, joyqyn qasyretting qúrsauynda. Túiyqqa tirelu, qúrdymgha jútylu, azyp-tozu – tayaq tastamda! Múrattary bólek elder arasyndaghy alauyzdyqqa tosqauyl qoi jolynda – tastay beriktikpen qatar, myqty minez, maqsatshyl qasiyet, salmaqty bedel qajet.

ÚQShÚ-nyng songhy basqosuynda Qazaq preziydenti Qasym-Jomart Toqaev: «Resey men Ukrainany bitimge kelu ýshin beybitshilik formulasyn birlese qarastyratyn uaqyt keldi, dep oilaymyn. Kez kelgen soghys – beybit kelissózben ayaqtalady. Orys jәne ukrain halyqtary arasynyng alshaqtauyna jol bermeu ýshin bitimge keluding kez kelgen mýmkindigin paydalanu kerek», – dep, tor qúryp, or qazudy dogharu qajettigine menzedi.

Teginde, Tasmaghambetov – mәmileshil (kompromistik) túlgha. Dialog qúrugha – dәrgeyli, sert jasaugha – senimdi. Qauipsizdik alanynyng shenberi men shekarasyn biledi. Elshi bolghan tústa dauly sóz, suyq janjal tuyndatpaghan IYmekene orys mújyghy myqty meyirim, qymbat qúrmetpen qaraydy.

Tabysty daghdarys-menedjerining ortagha oraluy – Qazaqstan men Resey qarym-qatynasyn janadan aiqyndap, jaqsartu niyetindegi sonshama sәtti, meylinshe layyqty kandidat. Sayasy salmaghy (Toqaevtyng manayynda salmaqty eshkim joq) men tәjiriybesi mol, ústamdy da úghynyqty diplomatiyalyq daghdylary bar Tasmaghambetov – latyn grafikasyna kóshuge kýmәnmen qaraghanymen, qazaqtyng últtyq mýddelerin qorghaytyn sózsiz últshyl túlgha әri ana tilining shynayy janashyry. Tasmaghambetovty «eski kadr» degennen góri – top ishindegi «esti kadr» dep ataghan әdilirek bolady, qazaqtyng qazirgi almas jýzdi aibaltasy...

Men biletin Imanghalidyng sayasy ómiri – eshqashan taqtayday tegis, oqtauday týzu bolghan emes. Imanghalidyng jauy kóp bolatyny – minezi tik, sheshimdi sózi shegen qúdyqtay, bolmysy birbetkey. Súnghyla sayasatker jayly byldyr-batpaqtar – quyrdaqtyng kókesi men týiening órkeshin kórmegendik. Qalyng oramdy Qúnzy (Konfusiy, «Kýn Ústaz»): «Seni týsinse – búl baqyt, seni jaqsy kórse – búl ýlken baqyt, al, sen ózing jaqsy kórseng – búl naghyz baqyt» – dep qayyrady. Adamzattyng shynay qúndylyqtaryn әspettep, demokratiyalyq ýderisterding tyng serpinin tandaghan Qasym-Jomart Toqaevtyn, sirә, birden-bir kóregendik sheshimi – Ararat taularynda estildi...

Týneukýni orys basshysynyng «Reseyding jolbarysy eshkimge des bermeydi. Álemdegi eng iri jolbarys Qiyr Shyghysty en jaylap jýr» – dep keudemsigen sózine Qasym-Jomart Toqaevtyn: «Targhyl mysyqtyng tegi bir bolghanymen, tóresi – Túrannyng joyan jolbarysy, alapat alasapyran men qym-qighash qughyn-sýrginning qúrbany bolghan Úly Dalanyng joyqyn jyrtqyshy, ilkimdi ilbisi sol» – degen uytty uәjindegi «Túran» degen ekpindi sózining astarynda aiqyn maqsat, úly mýdde jatty.

Túnyghy móldirep, sabyry men sayaly qalpyna týspegenning – tayghanaq qúzdardan qol ústasyp ótuge jaramay qaluy – tabighy qúbylys. Sondyqtan, Týrki dýniyesin tútastyru niyetindegi «Týbi bir týrkiler» úranynyng jaqtaushysy, әrdayym batyr baghyt, batyl sóz ústanghan Toqaev «arpa ishinde – bir biday»-day jalghyzsyrap jýrmeytin boldy, búdan bylay... Izgilik joly men kisilik kelbeti aiqyn túlghanyng kókirek kózi ashyq, tau búlaghynday tógilgen kórkem oi, sheshen tilinen, jýirik sózinen, qymbat qadet-qasiyetinen – Túran jolbarysynyng ystyq demi, joyan targhyldyng tynysy anyq sezile bastady...

«Jana Qazaqstan» men «Ádiletti Qazaqstan» baghyttarynyng baghdarshamy – halyqtyng qoldauyna ie bolatyn últtyq memleket qúrudy shegeleuge jәne demokratiyalyq damudy túraqtandyrugha danghyl jol ashady. Sayasat týzelse, ekonomika týzeledi. Sayasat ózgerse, otanshyldyq pen memleketshildik adal qasiyet oyanyp, kadrlar men kadrlardyng sana-sezimi de ózgeredi. Dauylsha ýdegen jemqorlyqpen jalghandy jalpaghynan basyp, «Borsyq – úrghan sayyn semirgen» kók attylardyng – rizyq-nesibesi onynan ýiirilgen sasyq baylyqtyng qojalyghynan birjola ajyrap, ýiilgen atkópir qoqysty tazartatyn kez keldi. Tyndaytyn qúlaq, úghatyn zerde, peyil-qúlyq tapqan elding talqysy men tarazysynyng qúny ketpeu kerek. Otyz jylda otqa oranyp, atymen joghalyp ketken – aqyldasu, pikirlesu, tәjiriybe bólisu daghdysyn jandandyru kerek. «Eshten – kesh jaqsy», sabyrdyng auyly – sabasyna, qanaghat dorbasy – qabasyna tym kesh týsti. Basylghan keude, ashynghan pende – bir emes, birdey de emes. Asqazany alty qasyq botqamen bitetin pendege kóp nәrse syimady. Mәmile de, may da kerek. «Qyryq jyl – toqshylyq joq, qyryq jyl – joqshylyq joq» degeni bar, bayraqty babamyzdyn...

Irgedegi irigen is, mәnsiz soghystyng kesirinen trillondary tәrk ketken qazaq – atalghan bitimger úiymnyng júmysyna qan jýgirtip, dereu órkeniyet órisine bet búrghyzugha talpynuy kerek. Qazaqtyng múraty qadymnan bireu: birlik pen bereke. Barar jol – alys, alar ýles – tartys. Mirjaqyptyn:

«Súlu minez, aq jýrekpen – artyq en,

Qazaq atyn – shylbyrdan san tartyp en.

Biz úmytsaq, ólmes aighaq – tarih bar,

Atamyzday bolghan sabaz qartym en» – dep, sógilte-tógilte bosaytyny bar. Bútyn taltaytqandy – nayza súqqanday, jýnin qampaytqandy – iyne jútqanday kýige týsirgen kónekóz kómbe-qariyalarmyz: «Orystan dosyng bolsa, aibaltang janynda bolsyn!» degen. Uәj dóp: aibalta – janymyzda, ruh – qanymyzda! Has dúshpan qarsy kelse, aibalta jýzining jarqylyna; tarysy kemise, atoy-quattyng tartuyna týsedi...

Mynjan Bayjaniyn,

qogham qayratkeri, publisist

Abai.kz