«2022 jyldyng basy Qazaqstan tarihynda «Qandy qantar» degen atpen qaldy. Súiytylghan gazdyng qymbattauyna narazylyq býkil respublikany qamtyp, onyng arty biylikke qarsy sheruge ainaldy. Beybit bastalghan sherulerding keybiri tәptipsizdikterge úlasty. Biylik boy bermey ketken tәrtipsizdikterdi janshyp, basty. Bir jyl ótse de, oqighanyng qalay órbigeni, nege bolghany turaly naqty jauap berilgen joq. Biraq bir nәrse anyq: qantar oqighalary kóptegen qazaqstandyqtyng ómirin «deyin» men «keyinge» bóldi jәne elding sayasy qúrylymyn ózgertti»,-dep jazady BBC qantar qúrbandary turaly maqalasynda.

Qaraly qantardyng eng jas qúrbany 4 jasar Aykórkem preziydentting eskertusiz oq atu búiryghynan keyin qanghyghan oqtan qaytys boldy.
«Jana jyldan beri 7 kýn ótken. Almatyda narazylyqtar toqtay bastady. Teledidardan qalada tәrtip ornaghany aityldy. Biraq internet qosylmaghan bolatyn. Dýkenderde sauda tek qolma-qol qaghaz aqshamen jýrip jatty. Meldehan otbasynyng tórt balasy azyq-týlik alugha kólikpen qalagha shyghady. Olar kerek-jaraghyn alu ýshin qalanyng teng jartysyn ainalyp shyghuyna tura keledi. Ýige qaytyp kele jatyp, Seyfullin men Sәtpaev qiylysyna kelgende olar Respublika alanyna qaray búrylady. Sol sәtte kólikke oq jaua bastaydy. Rólde otyrghan 18 jastaghy Aydar keri búrylyp, ketpek bolady. Biraq oq ýdey týsedi. Keyin belgili bolghanday, jenil mashinagha 20 oq atylghan. Jaralanghan balalar joldan kólik toqtatyp, jaqyn jerdegi auruhanagha jetedi. Otbasynyng ýlken qyzyna 7 jerden oq tiyip, reanimasiyagha týsti, al 4 jasar býldirshin Aykórkem qaytys boldy. Balalaryn azyq-týlik alugha jibergen Aydos Meldehan sol kýni tanerteng el preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng eskertusiz oq atugha búiryq bergenin bilmegen edi»,-deydi maqala avtory.

Prokuraturanyng deregi boyynsha Almatydaghy respublika alanynan ótip bara jatyp, «abaysyzda oqqa úshqandar» sany – 20 adam. Biraq qúqyq qorghaushylar múny óte az dep sanaydy. Sebebi keybir otbasylar qaza tapqan tuystaryn biylik ókilderine habarlamay jerlegen boluy mýmkin. Qantar kezindegi qarbalasta qansha adamnyng baqilyq bolghanyn qazir anyqtau, shynynda, óte qiyn.

Qantar oqighalary bastalghan bes kýnde biylikting ritorikasy myng qúbyldy. Áueli biylik mәn bermedi. Keyin gaz baghasyn týsiretin boldy, memlekettik tónkeris jasau әreketi dep bagha berdi, keybir qalalarda narazylyqtar agressivti týrde janshyp basyldy.

Toqaev biylikting qúlamaytynyn aitty. 3 jyldan beri eldi basqaryp kele jatqan preziydentting múnday qatang sheshimin halyq kórmegen bolatyn. Búrynghy memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng qoldauymen, 2019 jyly merziminen búryn bolghan saylauda jeniske jetken Toqaevty sayasatkerler Vladimira Putin men Dmitriy Medvedevting tandemine úqsatatyn. Preziydent qyzmetinen ketkennen keyin Nazarbaev Qauipsizdik Kenesining tóraghasy, biyleushi partiyanyng basshysy, últ kóshbasyshy, «Elbasy» ataghyn saqtap qalghan bolatyn (Qantar oqighalarynan keyin búlar ózgerdi). Toqaev preziydent bolghan kezde, eng birinshi el astanasyn «Núr-Súltan» dep ózgertti.

Biraq 2022 jyldyng qantarynda Toqaev búryn-sondy bolmaghan qatandyq tanytty. Ol ýkimetti tәrtipsizdikterge jol bergeni ýshin aiyptap, otstavkagha jiberdi, sonday-aq Últtyq qauipsizdik komiytetining basshysy men Nazarbaevtyng basqa da seriktesterin tútqyndady. Toqaev Mәskeu әskery odaghy basqaratyn ÚQShÚ-dan kómek súrady. ÚQShÚ Qazaqstangha 3,6 myngha juyq әskerdi jiberdi. Onyng kópshiligi Reseyden keldi.

Biylik elde tótenshe jaghday jariyalady, internet pen telefon baylanysyn óshirdi. 6 qantarda Qazaqstangha ÚQShÚ әskerleri engizildi.

Últtyq qauipsizdik komiytetining búrynghy basshysy, Nazarbaevtyng seriktesi Kәrim Mәsimovke memleketke opasyzdyq jasady degen aiyp taghyldy. Onyng eki orynbasary biylikti basyp alu әreketin jasady degen aiyppen ústaldy. Ýsheuine qarsy is qúpiya týrde tergelude. Qantar aiynda komiytetting basqa ýsh qyzmetkeri óli kýiinde tabyldy, olardyng óz-ózine qol júmsaghany habarlandy.

13 qantargha qaray býkil el boyynsha 10 mynnan astam adam ústaldy. Resmy mәlimetterge sәikes, polisiya men sherushiler qaqtyghysyp, 238 adam qaza tapty, onyng ishinde 19-y qauipsizdik qyzmetkeri. Ár týrli baghalaular boyynsha jaralylar birneshe jýzden birneshe myngha deyin artty.

Qúqyq qorghaushy Baqytjan Tóreghojinanyng aituynsha, tәrtipsizdikter kezinde qaza tapqandargha qatysty eki týrli qylmystyq is qozghaldy: kisi óltiru jәne jappay tәrtipsizdikterdi úiymdastyru/qatysu. Biraq, shynyna kelgende, kisi óltiru faktisi boyynsha ister toqtatyldy.

"Isting birinshi sanaty boyynsha, adam oqpen jaralansa, biraq denesinen oq tabylmasa, onda búl is jabylady. Óitkeni kim atqany belgisiz. Ekinshi sanat boyynsha, oq adam denesinen tabylsa, onda qanday qarudan atylghanyn, kimning atqanyn anyqtaugha bolady. Eger әskery nemese polisiya qyzmetkeri atqan bolsa, onda múnday ister "qúpiya" tergeledi»,-dedi qúqyq qorghaushy.

Tóreghojinanyng sózinshe, biylik túrghyndargha oq atqan әskeriylerdi jazalaugha mýddeli emes. Bastapqyda kisi óltiru dep sanalghan ister keyin "qyzmetin asyra paydalanu" dep qarala bastady. Búl baptyng jazasy әldeqayda jenil.
Biylik qoghammen «uaghdalasqysy» keledi. «Sherushilerdi atqandardy jazalamaymyz, esesine narazylyqqa shyqqandardy da «qatty» qudalamaymyz». Bir jyl ishinde kisi óltiru baby boyynsha sotqa bir ghana is jetken.

"Qaza tapqandardyng kópshiligi polisiyamen kelisimge kelip, ótinishterin qaytaryp aldy. Óitkeni olardyng eshqaysysy qaytys bolghan tuystarynyng «terrorist» atanghanyn qalamaydy. Búl Kenes ýkimeti kezindegi «halyq jauy» degen aiyp siyaqty әser etedi. Keyin onday familiyamen ómir sýru qiyn. Al ólgenderding kinәsiz ekenin dәleldeu odan da qiyn", - deydi Tóreghojina.

Qantar oqighalarynan keyin tuystaryn joghaltqandar kóp boldy. Adamdar mәiithanalardy, auruhanalardy, tergeu izolyatorlarynan sharlap, bauyrlaryn tappay sharq úrdy. Qúqyq qorghaushylargha polisiyanyng tútqyndardy azaptap jatqany turaly habarlamalar kele bastady.
Polisiyanyng adamdardy auruhana tóseginen túrghyzyp, izolyatorgha sýirep alyp ketip jatqany turaly viydeolar tarady.

«37 jastaghy avtomehanik Ermek Ábdireshev 5 qantarda ýiden ketkennen oralmady. Eki kýn es-týssiz auruhanada, bir kózinen aiyrylyp jatqan Ermekti esin jiya sala, polisiya avtozakka salyp alyp ketedi. Joldan taghy da birneshe adamdy tiyep alady. Tergeu ornyna jetkende, olardy qaz-qatar tizip qoyady. Ermekting jalghyz auruhana halatymen túrghanyn kórip, ústalghandardyng biri ýstine kýrte jabady. Búl әreketti baqylap túrghan organ ókili Ermekting ýstine múzday su qúiyp jiberedi. Olardy tergeu kezinde de, kamerada da azaptaydy. Ermekti tergeuding 11-shi kýni bosatady. Oghan deyin sәl-pәl kóretin ekinshi janary tolyqtay sónedi. Ermekting aituynsha, ony kórmeytin bolghan song bosatqan. Sebebi bireuding kómeginsiz dәrethanagha da shygha almaghan. Onyng ýstinen qozghalghan is 7 aidan keyin, isting qúramy bolmaghandyqtan jabyldy. Biraq Ermekti azaptau boyynsha is ashyq, esh qozghalmay bir ornynda túr»,-dep jazylghan maqalada.

Qarasha aiynda adam qúqyqtary jónindegi uәkil Elvira Ázimova biylik azaptaugha baylanysty isterding 80 payyzyn jauyp tastaghanyn habarlady. Human Rights Watch adam qúqyqtaryn qorghau úiymy ózining songhy esebinde atap ótkendey, ústalghan adamdardy óltirgender qylmystyq jauapkershilikke tartylmaghan.

Qantardaghy narazylyqtardyng nelikten ýlken masshtab alghanyna, beybit sherulerding nege tәrtipsizdikke úlasqanyna eshkim naqty jauap bere almaydy. Keybireuler narazylyqtar artynda Nazarbaevtyng adamdary túr deydi. Qazaqstandaghy biylikting ózgeruine keybir syrtqy kýshter yqpal etti nemese qylmystyq toptar narazylyqtardy óz paydasyna asyrdy degen pikirler de bar.

2022 jylghy qantar aiynan beri bir jyl ishinde biraz nәrse ózgergen siyaqty. Túnghysh Preziydent Nazarbaevqa arnalghan kóptegen eskertkishter tәrtipsizdikter kezinde qúlatyldy. Olar qalpyna keltirilmedi. «Elbasy» artyqshylyqtary men lauazymdarynyng kópshiliginen aiyryldy. Tәrtipsizdikterden keyin ýndeu jasap, ózin «demalystaghy qarapayym zeynetkermin» dep atady. Elordanyng búrynghy atauy – «Astana» qaytaryldy.

Qasym-Joomart Toqaev Konstitusiyagha ózgerister engizu turaly referendum ótkizdi, sayasy reformalardy bastady. Preziydent tek bir ret, jeti jylgha otyra alady degen ózgertu engizdi. Qarasha aiynda Toqaev merziminen búryn saylau ótkizdi. Saylauda op-onay jeniske jetti.

«Toqaev jana Qazaqstandy qúryp jatqanyn aitady, biraq saylau eski Qazaqstan stiylinde ótti. Oghan naqty qarsylas bolghan joq»,- deydi Qazaqstanda júmys isteytin britandyq jurnalist Djoanna Lilliys.
Onyng pikirinshe, aldaghy jarty jylda "Jana Qazaqstandy" jana synaq kýtedi. Elde mausym aiyna deyin parlamenttik saylau ótui tiyis. Qarasha aiynda 2013 jyldan beri alghash ret jana partiya tirkeldi, biraq biylikke shynayy balama bola almaydy. Toqaevty shynymen synaytyn jәne biylikten óz әreketteri ýshin jauapkershilikti talap etetin naqty oppozisiya kelmeyinshe, múnyng bәri Nazarbaev dәuirindegi sayasatqa úqsas bolyp qala beredi.

 Abai.kz