Ámirqan jylqysyn atasynan jek kóretin Kótekeyding ýlken ýiinde kóp emes, ishinde shanqan bozy dendes eki aighyr ýiir jylqysy boldy.

Últaraqtyng salmasyndaghy qonyr bókteli bújyrqaydyng eleusiz bir quysyna qorghalay qalghan búl auylgha kezinde sәuletin týzegen әldekim qúiryq-jaly súp-súiyq qarsaq qúlaq, úzynsha qayqysh beli sozalang kelgen, shegirtkening arlany sekildi arbighan boyy bar, qarabayyr túrqyna kórgen adam kóz toqtatyp talay ainalatyn kesek deneli, arty men aldy el kóshkendey, taudaghy qauym siyrek keziktiretin jylqy balasyn túqyrtyp minip kelgeni bar.

Janbyr tyrnaghan alasa tóbesindegi býri quraghan alabotanyng qu soyauyn jel yzyndatqan, qalasyn tastan qalasa da syrtyn sabandy laymen sylaghan qystaulyqtyng qasyndaghy tóbesining sanylauynan ýirengen jaghymdy mal iyisi búrqaghan qora aldynda az ghana auyl adamy jiylyp túrdy.

Jylqy bitkenning tóresi osy bolar, bitimi basqasha týlikting aldy-artyn orap, tipti tayap baryp ynyrshaqtyng qysqa qasynsha biyiktep, doghal tartqan aldynghy shoqtyghyna qol sozghandardy qaghyp tastap, úsaq qyzyl qúm oinaghan túmannyng kózi sekildi súrghyltym eki janarynan kisini seskendiretin birtýrly aibat bayqatqan, tortbaq, kishileu ghana boyy bar, qyzyly syrtyna tepken, kýp-kýreng jýzine jan túmsyghy jarasqan Kótekeyding ýlken úly Qajybay keldi. Qalyng shúlghauymen nyghyz baypaq siregen balyq qaryn saptamaly qamyt ayaghyn jay tastap, ýsh tildep órgen qayys shylbyry, úshyndaghy túghylynan totiyaiyn týstes torghay sanghysy kóringen ózge denesi kýn sorghy bolyp shytynap jarylghan aghash qashadaghy atty sheship aldy, arghymaqtyng ýstine shyqqysy kelip ynghaylanyp túrghan erikken jas jigitting birin qoltyghynan demep te jiberdi.

Sol-aq eken, sorayghan boyy bar, denesin bos tastaghan, túyaghy kýrektey, baqayy búralghan jylqy eki ataghan joq, sýrinip ketti.

Jer ýsti sary saghyz tartyp, kýz endi týsip kele jatqan. Keshe ghana jauyp ótken janbyrdyng iylegindegi kón-topyraq, esik aldyndaghy saudyrap jatqan týie qarynnyng ýstine bytyranyng oghynsha shashyldy.

«Jylqynyng tóresi deseng tóbe shashym tik túrady, suret sekildi boyy bolmasa, búdyrgha salsang ishindi pysyrady, eki qap astyq tendeseng beli qarmaqsha iyiledi, ózi baryp túrghan shikirәzi, ashqaraq, ayaq alysyn kórmeysinder me, attamay jatyp sәlem etip jatqan...».

Álginde әulie kóringen astyndaghy aty sýrinip ketken son, ózinen-ózi suy qaytyp jasyp qalghan әlgi jigit úzamay-aq betin beri búrdy, jýrisi, ayany joq kódek qimyldy jylqydan tez týsip, biday óni agharandap úyalyp qaldy, Qajybay etteri tolyq qolyn artyna qayyryp ústap aulaq ketti, taray bastaghan shaghyn top ishinen kýbir bayqaldy:

- Bardam kisi bolghan song basqanikin qaydan jaratsyn, óz dәuleti ózinde bolsa da arghymaq minip kórdi deymisin?

- Kótekeyding kóp jylqysynda qasiyet bar, jýirik te, jorgha da, bir ýiding qazan-oshaghyn bir-aq kóteretin atan sekildi qaqpan bel attaryn aitsanshy?!

Azdan song әldekimning laqtyryp jibergen bezine shybynsha ýimeley qalghan bes sadyra ýilerine ketip, tozyp anadayda tyndy.

Asyq oinap jýrgem, ýlkender ketken song tayap keldim de qalqyny tau sekildi  kóringen túlpargha qayran qaldym, oiymnan bir jaghy arman tudy, kýnderding kýninde dәl sonyng ózindey jelqúiyn astyma týse qalsa...Azamat bolghanda býkil auyl minip kórmegen jylqy patshasyn taqymymda oinatyp, ózge emes, dәl sol Qajidyng esik aldynda shirenip túryp «ishing kýise túz jala» dep kekete jónelsem, qolymnyng jetkeni sonda bolar dep oiladym. Ishki arpalysymdy basa almaghanym sonshalyq, terining boyauymen birge qaynap kemigine deyin kýrenitip alghan qúljanyng asyghyn shyryq ýiirdim, jan dýniyem dal-dúl boldy, Qajybaygha yza týsti.

Bir kórgen týs sekildi sol kýnder zulap qana óte shyqty, keyingi ómir oilaghanymnan basqasha boldy. Ózimning de mandyghanym sol siyrshy boldym, qúdiretshe bala kýnimde qolyma týspestey bolghan sol arghymaq astyma týsti, kónilim shaylyghyp qaldy, alghashqy qúmarlyqtyng dalbasasy sýirelegen adam kónili jeldi kýngi tolqyn tasqa soghylyp dal bolghansha qaydan tynsyn?! Bir tústa kózimning qúrty týsken qalayda óle qúmartqan sol әmirqan jylqyny, astymdaghy qolbala sekildi aqbozymdy týsip bergenning ýstine qu janymnyng panasy bolghan kómirdey qara senseng ishigimdi sheship berip, ólerdegi sózimdi aityp jýrip brigadirden alyp qaldym, at alysqan tamyrgha qúiryghy tegenedey ala kepemdi de alyp úrdym, qara ózek shaqta bala-shaghamnyng kepkenine keyigem joq, taqymgha tolymdy at tapqangha dardidym.

Qalap alghanymnyng qyzyghyn ýsh-aq ay kórdim. Ókindim, qúlynynda qol sauyp, qúnanynda qúryqqa túrghyzghan, dóneninde dopsha tepkilep kómpis etken, qandy bút besti shyqqanda, bir jyl qoya berip qolymnan uysty qúlaq jem bergen, jat taqymgha keterde aulamnan oqyranyp әreng ketken, aita berseng bel asa bere artyna kýshpen búrylyp, býkil bir saydyng ishin silkindirip kisinegen aqbozyma janym ashydy, qolyndaghy barynyng qadirin bilse pende nege sorlansyn?! Syryn bilmegenning syrtynan jýrip nem bar desenshi, qalap alghan әlgi qara qús sekildi qalqyndym, qoldan bosasa boldy qúrbandap jelip beredi, dymyndy qúrtady, shúbatylghan shylbyrgha qolyng jete bergende artyna bir qarap alyp bezip beredi, aldynghy aiyldy tartqanda bayqamasan, dәldep túryp kýkirt týsti arsighan qasqa tisimen myqynynnyng uyz etin júlyp tastaydy, artqy aiyldy qozghap qalsang boldy, dәldep túryp taqyr tizeden perip ketedi de qan qaqsaydy, iyen-aulaqta, qaydaghy bir qapersizde, tәtti bir qiyal ýstinde, ýp etken jel túryp seleu basy qozghalsa boldy, týieshe ýrkip ózindi tastay jóneledi, ózgesin qoyghanda tútam tarlau qysqa shidermen bir tannyng ózinde salt attynyng týstik jerinen súrau salyp jýrip әreng tabatyn, soryma bola tilep tapqan tozyqqa qalay kezikkenime qayranmyn...Tirlik dýniyesining estisi sanalghan adam balasynyng aqymaqtyghy bir basyna jetip jatyr, ýstindegi kiyimin dәl tapqandy qoyyp auzyndaghy asyn qaydaghy bir óz nәsilining jemirine jegizip qoyyp, ózine qonyltaqsyp otyratyndary, ózi kelgen baqytty basqa teuip baqastyq tapqandardy kórgende, sol eki ayaqty әuliyening de kýni belgili, jauyzdyghy, anghaldyghy, aqylynyng kemdigi, ishining tarlyghy men óktemdigi, ozbyrlyghy túrghanda, kýnderding kýninde ózimizdi de shyryq iyirip shybyrtqynyng astyna alatyn әldebir әmbiyenin, jeti qabat jer astyn tóbesimen tesip shyghyp tәube týsiretinine búldyrap bolsa da kózim jetti, ózin-ózi jazghyrghan kisi onashada ashynyp otyryp osyny oilaysyn, óz jazandy ózing beresin, sonda ghana qapylys ataulydan tynys tabasyn.

Dәmi solay bolghan, ýiirilip kelip mening qolyma týsse de túraghyn tappaghan Kótekeyding ýlken úly Qajybay qaster tútqan shanqan bozda ghajap bir qasiyetting baryna keyindep baryp kózim jetti. Osyny erte bilgen Qajybay marqúmnyng ózi de asaryn asap, jasaryn jasaghan sәtte, asatynan emes, azaby qatty qyltamaq aurugha tap boldy, әuelde etten, sonan song shaynam nannan qaldy, bara-bara tamyrlary soyylghan, qashynqy etteri aqshyltym bola bastaghan sausaqtaryn dirildetip birer shyny kóje ishetin boldy.

Onyng da kýni qarangha soqty, siyrdyng etin qorek etushi edi, aqyry ony da qylghynyp, qinala otyryp, sol bayaghy qyzyl týiirshik qúm tulaghan túmannyng kózi sekildi, kisi jasqanatyn súrghyltym qos janaryn jәudiretip qana әreng jútatyn halge jetti, aqyry qaynaghan qara su da ótuden qaldy da, jyl jarym sartap bolyp, shóp buyny qata bere aryzdasugha jetti, jan tәsilim ýstindegi, pәniyden kósher aldyndaghy ash aruaqqa qaraudyng ózi qanday ayanysh, ýsti doghal tartqan bozalang jalpaq tilimen órgi tandayynyng arasyna jelimshe sozylghan qoymaljyng silekey shúbatqan, әbden quaryp túrghan auzyn әreng ashyp, tattanyp týpteri kógereng tartqan, móri tausylyp úsaqtalghan azu tisterin kýngirt qana jarq etkizdi:

- A-ta-mnyng yqyla-sy aughan, ala taudyng alabyn kezdirgen esti januarym, Shanqan bo-z-gha sýiegimdi artynda-ar...

Bir tústaghy pәk kerbez, keshegi sal-seri, órkeude kisi osylaysha sozylyp baryp kóz júmdy. Qol-ayaghyn ózi týzedi, eng songhy kók jalyn keudesinen búrq etti.

Kótekeyding kóp jylqysynyng kerekke jaraytyn jalghyz túyaghy da marqúmnyng artynan ketti, býgingining púldysy, ertengining qúndysy bolmaytyn alma-kezek qadamy jii aunaghan talay kýnder ótti, búl tústaghy auyl jylqysy da alamaylanyp basqasha týske endi, dese de taghy sol bizding auylda myng barannyng bir tanasy bolyp Kóteneyding jalghyz jataghan boz baytaly jýrdy, taghy sol erikken jylqyshynyng biri qaydan tapsa da týsi-týgi ózinen aumaytyn pishilmegen dónennen aighyrdy alyp kelip, kýiit ýstindegi boz baytalgha qosty.

Ózge úrghashy jylqy ataulynyng qúiryghy qimyldasa úsha jóneletin boz aighyrdyng shappaghany, atasy at jalyn tartyp minbegen әlgi qara doyyrdyng ashuyn qozghady, әdeyilep jetelep te kórdi, mal asyly sonda da jolamady. Sonan song yza kernegen noghan, zombylyqtan basqany bilmeytin qara basqyr auashalap әbden baptaghan әlgi aighyrdyng eki kózin tanyp tastaghan túmsyghyn túqyrtyp túrdy da, eneligi dendegen biyege zorlap shaptyrdy. Sayqysyn jasap ser qúmardan shyqqan jylqyshy kózindegi kólegeymen túqyrghan túmsyqty bosatyp jibergeni múng eken, qúiryghy әlginde ghana ong men solgha shipaqtap qalghan biyening artynan týsken jas tezekti iyiskep jibergen januar bir týrli oqys minez bayqatty, túmarsha kózderining ýshkilinen móldir ghana su tamdy, barmaqtyng basynday bolyp ýlkeye qalghan túp-túnyq qarashyq qyzarang tarta qaldy, sonan song ón boyyn tosynnan ter busady da, túrghan orynynda «gýrs» etip qúlay ketti, ondy-soldy ynyranyp aunap aldy, sóiti de lezimde silkinip atyp túryp, aq kýmisshe tógilgen jarma jalyn tógip jiberip ishin tartty, osqyryndy, qyzghyltym astausha perdesi shymyldyq tarta qalghan tanau quysynyng kýshti jeli eki jaqtaghy jusan basyn japyryp tyndy.

Endi bir kez osylay tyshqanshaq atqan shanqan boz, suyldaghan boran úshyrghan qalyng qúiryghyn búlghap tastap, qyp-qysqa baqaltyq myqty jaralghan ayaqtaryn kósile basyp mal kýiinen maqúrym, әlginde ghana noqta sypyrghan sol bir eki ayaqty kórkeudening jasqaghanyna da qaraghan joq, burasha tarpyp shaynap ótti, sóitti de sonyna súiqyl shang tastap jalghyz ketti.

Endigi kýni әldebir malghúnnyng qolyna ótken, perishtesi shamdanghan, әrkimning qolynda tozyp jýrgen Kótekeyding kók jylqysy kóz kórim jerdegi, bayaghy Qajybaydyng eski ziratynyng syrty qatqyl aq kersin qyrlatyp kemirip aldy da, sol bir ýnsiz ghana ishtey tynghan tompaq tóbeni bir ainaldy, onan song kezinde ózi shyghyp samaldaghan, shybyn-shirkeyding shaqtysynan panasyn tapqan, Últaraqtyng eng biyigi, aldy arqan salym jalamanyng úshpa basyna bir-aq shyqty. Býkil taudyng tasyn suyldatyp, qorymdy silkip jalghyz ret qatty kisinedi, sonan song óz tizesin ózi qauyp aldy da, aldynghy eki ayaghyn tik kóterip jal-qúiryghyn dodyratqan qalpynda zanghar basynan eniske qaray úsha jóneldi, aq tanday sanghyryq bayqatqan ortasy japyrynqy jalamadan shoshyndy kórip úyasynan úshyp shyqqan súnqar da tosynnan sanq etti, jarylghan auada yzyndaghan dybys qaldy.

Ey, topyraqtan jaralghan Adam-Atanyng kenjesi, ózinnen basqany azghyrudyng onaygha soqpasyn bayqarsyn...

Júmabay Bilәlúly

Abai.kz