امىرقان جىلقىسىن اتاسىنان جەك كورەتىن كوتەكەيدىڭ ۇلكەن ۇيىندە كوپ ەمەس، ىشىندە شاڭقان بوزى دەندەس ەكى ايعىر ءۇيىر جىلقىسى بولدى.

ۇلتاراقتىڭ سالماسىنداعى قوڭىر بوكتەلى بۇجىرقايدىڭ ەلەۋسىز ءبىر قۋىسىنا قورعالاي قالعان بۇل اۋىلعا كەزىندە ساۋلەتىن تۇزەگەن الدەكىم قۇيرىق-جالى سۇپ-سۇيىق قارساق قۇلاق، ۇزىنشا قايقىش بەلى سوزالاڭ كەلگەن، شەگىرتكەنىڭ ارلانى سەكىلدى اربيعان بويى بار، قارابايىر تۇرقىنا كورگەن ادام كوز توقتاتىپ تالاي اينالاتىن كەسەك دەنەلى، ارتى مەن الدى ەل كوشكەندەي، تاۋداعى قاۋىم سيرەك كەزىكتىرەتىن جىلقى بالاسىن تۇقىرتىپ ءمىنىپ كەلگەنى بار.

جاڭبىر تىرناعان الاسا توبەسىندەگى ءبۇرى قۋراعان الابوتانىڭ قۋ سوياۋىن جەل ىزىڭداتقان، قالاسىن تاستان قالاسا دا سىرتىن ساباندى لايمەن سىلاعان قىستاۋلىقتىڭ قاسىنداعى توبەسىنىڭ ساڭىلاۋىنان ۇيرەنگەن جاعىمدى مال ءيىسى بۇرقاعان قورا الدىندا از عانا اۋىل ادامى جيىلىپ تۇردى.

جىلقى بىتكەننىڭ تورەسى وسى بولار، ءبىتىمى باسقاشا تۇلىكتىڭ الدى-ارتىن وراپ، ءتىپتى تاياپ بارىپ ىڭىرشاقتىڭ قىسقا قاسىنشا بيىكتەپ، دوعال تارتقان الدىڭعى شوقتىعىنا قول سوزعانداردى قاعىپ تاستاپ، ۇساق قىزىل قۇم ويناعان تۇماننىڭ كوزى سەكىلدى سۇرعىلتىم ەكى جانارىنان كىسىنى سەسكەندىرەتىن ءبىرتۇرلى ايبات بايقاتقان، تورتباق، كىشىلەۋ عانا بويى بار، قىزىلى سىرتىنا تەپكەن، كۇپ-كۇرەڭ جۇزىنە جان تۇمسىعى جاراسقان كوتەكەيدىڭ ۇلكەن ۇلى قاجىباي كەلدى. قالىڭ شۇلعاۋىمەن نىعىز بايپاق سىرەگەن بالىق قارىن ساپتامالى قامىت اياعىن جاي تاستاپ، ءۇش تىلدەپ ورگەن قايىس شىلبىرى، ۇشىنداعى تۇعىلىنان توتيايىن تۇستەس تورعاي ساڭعىسى كورىنگەن وزگە دەنەسى كۇن سورعى بولىپ شىتىناپ جارىلعان اعاش قاشاداعى اتتى شەشىپ الدى، ارعىماقتىڭ ۇستىنە شىققىسى كەلىپ ىڭعايلانىپ تۇرعان ەرىككەن جاس جىگىتتىڭ ءبىرىن قولتىعىنان دەمەپ تە جىبەردى.

سول-اق ەكەن، سورايعان بويى بار، دەنەسىن بوس تاستاعان، تۇياعى كۇرەكتەي، باقايى بۇرالعان جىلقى ەكى اتاعان جوق، ءسۇرىنىپ كەتتى.

جەر ءۇستى سارى ساعىز تارتىپ، كۇز ەندى ءتۇسىپ كەلە جاتقان. كەشە عانا جاۋىپ وتكەن جاڭبىردىڭ يلەگىندەگى كوڭ-توپىراق، ەسىك الدىنداعى ساۋدىراپ جاتقان تۇيە قارىننىڭ ۇستىنە بىتىرانىڭ وعىنشا شاشىلدى.

«جىلقىنىڭ تورەسى دەسەڭ توبە شاشىم تىك تۇرادى، سۋرەت سەكىلدى بويى بولماسا، بۇدىرعا سالساڭ ءىشىڭدى پىسىرادى، ەكى قاپ استىق تەڭدەسەڭ بەلى قارماقشا يىلەدى، ءوزى بارىپ تۇرعان شىكىرازى، اشقاراق، اياق الىسىن كورمەيسىڭدەر مە، اتتاماي جاتىپ سالەم ەتىپ جاتقان...».

الگىندە اۋليە كورىنگەن استىنداعى اتى ءسۇرىنىپ كەتكەن سوڭ، وزىنەن-ءوزى سۋى قايتىپ جاسىپ قالعان الگى جىگىت ۇزاماي-اق بەتىن بەرى بۇردى، ءجۇرىسى، اياڭى جوق كودەك قيمىلدى جىلقىدان تەز ءتۇسىپ، بيداي ءوڭى اعاراڭداپ ۇيالىپ قالدى، قاجىباي ەتتەرى تولىق قولىن ارتىنا قايىرىپ ۇستاپ اۋلاق كەتتى، تاراي باستاعان شاعىن توپ ىشىنەن كۇبىر بايقالدى:

- باردام كىسى بولعان سوڭ باسقانىكىن قايدان جاراتسىن، ءوز داۋلەتى وزىندە بولسا دا ارعىماق ءمىنىپ كوردى دەيمىسىڭ؟

- كوتەكەيدىڭ كوپ جىلقىسىندا قاسيەت بار، جۇيرىك تە، جورعا دا، ءبىر ءۇيدىڭ قازان-وشاعىن ءبىر-اق كوتەرەتىن اتان سەكىلدى قاقپان بەل اتتارىن ايتساڭشى؟!

ازدان سوڭ الدەكىمنىڭ لاقتىرىپ جىبەرگەن بەزىنە شىبىنشا ۇيمەلەي قالعان بەس سادىرا ۇيلەرىنە كەتىپ، توزىپ انادايدا تىندى.

اسىق ويناپ جۇرگەم، ۇلكەندەر كەتكەن سوڭ تاياپ كەلدىم دە قالقىنى تاۋ سەكىلدى  كورىنگەن تۇلپارعا قايران قالدىم، ويىمنان ءبىر جاعى ارمان تۋدى، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءدال سونىڭ وزىندەي جەلقۇيىن استىما تۇسە قالسا...ازامات بولعاندا بۇكىل اۋىل ءمىنىپ كورمەگەن جىلقى پاتشاسىن تاقىمىمدا ويناتىپ، وزگە ەمەس، ءدال سول قاجيدىڭ ەسىك الدىندا شىرەنىپ تۇرىپ «ءىشىڭ كۇيسە تۇز جالا» دەپ كەكەتە جونەلسەم، قولىمنىڭ جەتكەنى سوندا بولار دەپ ويلادىم. ىشكى ارپالىسىمدى باسا الماعانىم سونشالىق، تەرىنىڭ بوياۋىمەن بىرگە قايناپ كەمىگىنە دەيىن كۇرەڭىتىپ العان قۇلجانىڭ اسىعىن شىرىق ءۇيىردىم، جان دۇنيەم دال-دۇل بولدى، قاجىبايعا ىزا ءتۇستى.

ءبىر كورگەن ءتۇس سەكىلدى سول كۇندەر زۋلاپ قانا وتە شىقتى، كەيىنگى ءومىر ويلاعانىمنان باسقاشا بولدى. ءوزىمنىڭ دە ماندىعانىم سول سيىرشى بولدىم، قۇدىرەتشە بالا كۇنىمدە قولىما تۇسپەستەي بولعان سول ارعىماق استىما ءتۇستى، كوڭىلىم شايلىعىپ قالدى، العاشقى قۇمارلىقتىڭ دالباساسى سۇيرەلەگەن ادام كوڭىلى جەلدى كۇنگى تولقىن تاسقا سوعىلىپ دال بولعانشا قايدان تىنسىن؟! ءبىر تۇستا كوزىمنىڭ قۇرتى تۇسكەن قالايدا ولە قۇمارتقان سول امىرقان جىلقىنى، استىمداعى قولبالا سەكىلدى اقبوزىمدى ءتۇسىپ بەرگەننىڭ ۇستىنە قۋ جانىمنىڭ پاناسى بولعان كومىردەي قارا سەڭسەڭ ىشىگىمدى شەشىپ بەرىپ، ولەردەگى ءسوزىمدى ايتىپ ءجۇرىپ بريگاديردەن الىپ قالدىم، ات الىسقان تامىرعا قۇيرىعى تەگەنەدەي الا كەپەمدى دە الىپ ۇردىم، قارا وزەك شاقتا بالا-شاعامنىڭ كەپكەنىنە كەيىگەم جوق، تاقىمعا تولىمدى ات تاپقانعا دارديدىم.

قالاپ العانىمنىڭ قىزىعىن ءۇش-اق اي كوردىم. وكىندىم، قۇلىنىندا قول ساۋىپ، قۇنانىندا قۇرىققا تۇرعىزعان، دونەنىندە دوپشا تەپكىلەپ كومپىس ەتكەن، قاندى بۇت بەستى شىققاندا، ءبىر جىل قويا بەرىپ قولىمنان ۋىستى قۇلاق جەم بەرگەن، جات تاقىمعا كەتەردە اۋلامنان وقىرانىپ ارەڭ كەتكەن، ايتا بەرسەڭ بەل اسا بەرە ارتىنا كۇشپەن بۇرىلىپ، بۇكىل ءبىر سايدىڭ ءىشىن سىلكىندىرىپ كىسىنەگەن اقبوزىما جانىم اشىدى، قولىنداعى بارىنىڭ قادىرىن بىلسە پەندە نەگە سورلانسىن؟! سىرىن بىلمەگەننىڭ سىرتىنان ءجۇرىپ نەم بار دەسەڭشى، قالاپ العان الگى قارا قۇس سەكىلدى قالقىندىم، قولدان بوساسا بولدى قۇرباڭداپ جەلىپ بەرەدى، دىمىڭدى قۇرتادى، شۇباتىلعان شىلبىرعا قولىڭ جەتە بەرگەندە ارتىنا ءبىر قاراپ الىپ بەزىپ بەرەدى، الدىڭعى ايىلدى تارتقاندا بايقاماساڭ، دالدەپ تۇرىپ كۇكىرت ءتۇستى ارسيعان قاسقا تىسىمەن مىقىنىڭنىڭ ۋىز ەتىن جۇلىپ تاستايدى، ارتقى ايىلدى قوزعاپ قالساڭ بولدى، دالدەپ تۇرىپ تاقىر تىزەدەن پەرىپ كەتەدى دە قان قاقسايدى، يەن-اۋلاقتا، قايداعى ءبىر قاپەرسىزدە، ءتاتتى ءبىر قيال ۇستىندە، ءۇپ ەتكەن جەل تۇرىپ سەلەۋ باسى قوزعالسا بولدى، تۇيەشە ۇركىپ ءوزىڭدى تاستاي جونەلەدى، وزگەسىن قويعاندا تۇتام تارلاۋ قىسقا شىدەرمەن ءبىر تاڭنىڭ وزىندە سالت اتتىنىڭ تۇستىك جەرىنەن سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ ارەڭ تاباتىن، سورىما بولا تىلەپ تاپقان توزىققا قالاي كەزىككەنىمە قايرانمىن...تىرلىك دۇنيەسىنىڭ ەستىسى سانالعان ادام بالاسىنىڭ اقىماقتىعى ءبىر باسىنا جەتىپ جاتىر، ۇستىندەگى كيىمىن ءدال تاپقاندى قويىپ اۋزىنداعى اسىن قايداعى ءبىر ءوز ءناسىلىنىڭ جەمىرىنە جەگىزىپ قويىپ، وزىنە قوڭىلتاقسىپ وتىراتىندارى، ءوزى كەلگەن باقىتتى باسقا تەۋىپ باقاستىق تاپقانداردى كورگەندە، سول ەكى اياقتى اۋليەنىڭ دە كۇنى بەلگىلى، جاۋىزدىعى، اڭعالدىعى، اقىلىنىڭ كەمدىگى، ءىشىنىڭ تارلىعى مەن وكتەمدىگى، وزبىرلىعى تۇرعاندا، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىمىزدى دە شىرىق ءيىرىپ شىبىرتقىنىڭ استىنا الاتىن الدەبىر امبيەنىڭ، جەتى قابات جەر استىن توبەسىمەن تەسىپ شىعىپ تاۋبە تۇسىرەتىنىنە بۇلدىراپ بولسا دا كوزىم جەتتى، ءوزىن-ءوزى جازعىرعان كىسى وڭاشادا اشىنىپ وتىرىپ وسىنى ويلايسىڭ، ءوز جازاڭدى ءوزىڭ بەرەسىڭ، سوندا عانا قاپىلىس اتاۋلىدان تىنىس تاباسىڭ.

ءدامى سولاي بولعان، ءۇيىرىلىپ كەلىپ مەنىڭ قولىما تۇسسە دە تۇراعىن تاپپاعان كوتەكەيدىڭ ۇلكەن ۇلى قاجىباي قاستەر تۇتقان شاڭقان بوزدا عاجاپ ءبىر قاسيەتتىڭ بارىنا كەيىندەپ بارىپ كوزىم جەتتى. وسىنى ەرتە بىلگەن قاجىباي مارقۇمنىڭ ءوزى دە اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان ساتتە، اساتىنان ەمەس، ازابى قاتتى قىلتاماق اۋرۋعا تاپ بولدى، اۋەلدە ەتتەن، سونان سوڭ شاينام ناننان قالدى، بارا-بارا تامىرلارى سويىلعان، قاشىڭقى ەتتەرى اقشىلتىم بولا باستاعان ساۋساقتارىن دىرىلدەتىپ بىرەر شىنى كوجە ىشەتىن بولدى.

ونىڭ دا كۇنى قاراڭعا سوقتى، سيىردىڭ ەتىن قورەك ەتۋشى ەدى، اقىرى ونى دا قىلعىنىپ، قينالا وتىرىپ، سول باياعى قىزىل تۇيىرشىك قۇم تۋلاعان تۇماننىڭ كوزى سەكىلدى، كىسى جاسقاناتىن سۇرعىلتىم قوس جانارىن جاۋدىرەتىپ قانا ارەڭ جۇتاتىن حالگە جەتتى، اقىرى قايناعان قارا سۋ دا وتۋدەن قالدى دا، جىل جارىم سارتاپ بولىپ، ءشوپ بۋىنى قاتا بەرە ارىزداسۋعا جەتتى، جان ءتاسىلىم ۇستىندەگى، پانيدەن كوشەر الدىنداعى اش ارۋاققا قاراۋدىڭ ءوزى قانداي ايانىش، ءۇستى دوعال تارتقان بوزالاڭ جالپاق تىلىمەن ورگى تاڭدايىنىڭ اراسىنا جەلىمشە سوزىلعان قويمالجىڭ سىلەكەي شۇباتقان، ابدەن قۋارىپ تۇرعان اۋزىن ارەڭ اشىپ، تاتتانىپ تۇپتەرى كوگەرەڭ تارتقان، ءمورى تاۋسىلىپ ۇساقتالعان ازۋ تىستەرىن كۇڭگىرت قانا جارق ەتكىزدى:

- ا-تا-منىڭ ىقىلا-سى اۋعان، الا تاۋدىڭ الابىن كەزدىرگەن ەستى جانۋارىم، شاڭقان بو-ز-عا سۇيەگىمدى ارتىڭدا-ار...

ءبىر تۇستاعى پاك كەربەز، كەشەگى سال-سەرى، وركەۋدە كىسى وسىلايشا سوزىلىپ بارىپ كوز جۇمدى. قول-اياعىن ءوزى تۇزەدى، ەڭ سوڭعى كوك جالىن كەۋدەسىنەن بۇرق ەتتى.

كوتەكەيدىڭ كوپ جىلقىسىنىڭ كەرەككە جارايتىن جالعىز تۇياعى دا مارقۇمنىڭ ارتىنان كەتتى، بۇگىنگىنىڭ پۇلدىسى، ەرتەڭگىنىڭ قۇندىسى بولمايتىن الما-كەزەك قادامى ءجيى اۋناعان تالاي كۇندەر ءوتتى، بۇل تۇستاعى اۋىل جىلقىسى دا الامايلانىپ باسقاشا تۇسكە ەندى، دەسە دە تاعى سول ءبىزدىڭ اۋىلدا مىڭ باراننىڭ ءبىر تاناسى بولىپ كوتەنەيدىڭ جالعىز جاتاعان بوز بايتالى ءجۇردى، تاعى سول ەرىككەن جىلقىشىنىڭ ءبىرى قايدان تاپسا دا ءتۇسى-تۇگى وزىنەن اۋمايتىن پىشىلمەگەن دونەننەن ايعىردى الىپ كەلىپ، كۇيىت ۇستىندەگى بوز بايتالعا قوستى.

وزگە ۇرعاشى جىلقى اتاۋلىنىڭ قۇيرىعى قيمىلداسا ۇشا جونەلەتىن بوز ايعىردىڭ شاپپاعانى، اتاسى ات جالىن تارتىپ مىنبەگەن الگى قارا دويىردىڭ اشۋىن قوزعادى، ادەيىلەپ جەتەلەپ تە كوردى، مال اسىلى سوندا دا جولامادى. سونان سوڭ ىزا كەرنەگەن نوعان، زومبىلىقتان باسقانى بىلمەيتىن قارا باسقىر اۋاشالاپ ابدەن باپتاعان الگى ايعىردىڭ ەكى كوزىن تاڭىپ تاستاعان تۇمسىعىن تۇقىرتىپ تۇردى دا، ەنەلىگى دەندەگەن بيەگە زورلاپ شاپتىردى. سايقىسىن جاساپ سەر قۇماردان شىققان جىلقىشى كوزىندەگى كولەگەيمەن تۇقىرعان تۇمسىقتى بوساتىپ جىبەرگەنى مۇڭ ەكەن، قۇيرىعى الگىندە عانا وڭ مەن سولعا شيپاقتاپ قالعان بيەنىڭ ارتىنان تۇسكەن جاس تەزەكتى يىسكەپ جىبەرگەن جانۋار ءبىر ءتۇرلى وقىس مىنەز بايقاتتى، تۇمارشا كوزدەرىنىڭ ۇشكىلىنەن ءمولدىر عانا سۋ تامدى، بارماقتىڭ باسىنداي بولىپ ۇلكەيە قالعان تۇپ-تۇنىق قاراشىق قىزاراڭ تارتا قالدى، سونان سوڭ ءون بويىن توسىننان تەر بۋسادى دا، تۇرعان ورىنىندا «گۇرس» ەتىپ قۇلاي كەتتى، وڭدى-سولدى ىڭىرانىپ اۋناپ الدى، ءسويتى دە لەزىمدە سىلكىنىپ اتىپ تۇرىپ، اق كۇمىسشە توگىلگەن جارما جالىن توگىپ جىبەرىپ ءىشىن تارتتى، وسقىرىندى، قىزعىلتىم استاۋشا پەردەسى شىمىلدىق تارتا قالعان تاناۋ قۋىسىنىڭ كۇشتى جەلى ەكى جاقتاعى جۋسان باسىن جاپىرىپ تىندى.

ەندى ءبىر كەز وسىلاي تىشقانشاق اتقان شاڭقان بوز، سۋىلداعان بوران ۇشىرعان قالىڭ قۇيرىعىن بۇلعاپ تاستاپ، قىپ-قىسقا باقالتىق مىقتى جارالعان اياقتارىن كوسىلە باسىپ مال كۇيىنەن ماقۇرىم، الگىندە عانا نوقتا سىپىرعان سول ءبىر ەكى اياقتى كوركەۋدەنىڭ جاسقاعانىنا دا قاراعان جوق، بۋراشا تارپىپ شايناپ ءوتتى، ءسويتتى دە سوڭىنا سۇيقىل شاڭ تاستاپ جالعىز كەتتى.

ەندىگى كۇنى الدەبىر مالعۇننىڭ قولىنا وتكەن، پەرىشتەسى شامدانعان، اركىمنىڭ قولىندا توزىپ جۇرگەن كوتەكەيدىڭ كوك جىلقىسى كوز كورىم جەردەگى، باياعى قاجىبايدىڭ ەسكى زيراتىنىڭ سىرتى قاتقىل اق كەرسىن قىرلاتىپ كەمىرىپ الدى دا، سول ءبىر ءۇنسىز عانا ىشتەي تىنعان تومپاق توبەنى ءبىر اينالدى، ونان سوڭ كەزىندە ءوزى شىعىپ سامالداعان، شىبىن-شىركەيدىڭ شاقتىسىنان پاناسىن تاپقان، ۇلتاراقتىڭ ەڭ بيىگى، الدى ارقان سالىم جالامانىڭ ۇشپا باسىنا ءبىر-اق شىقتى. بۇكىل تاۋدىڭ تاسىن سۋىلداتىپ، قورىمدى سىلكىپ جالعىز رەت قاتتى كىسىنەدى، سونان سوڭ ءوز تىزەسىن ءوزى قاۋىپ الدى دا، الدىڭعى ەكى اياعىن تىك كوتەرىپ جال-قۇيرىعىن دودىراتقان قالپىندا زاڭعار باسىنان ەڭىسكە قاراي ۇشا جونەلدى، اق تاڭداي ساڭعىرىق بايقاتقان ورتاسى جاپىرىڭقى جالامادان شوشىندى كورىپ ۇياسىنان ۇشىپ شىققان سۇڭقار دا توسىننان ساڭق ەتتى، جارىلعان اۋادا ىزىڭداعان دىبىس قالدى.

ەي، توپىراقتان جارالعان ادام-اتانىڭ كەنجەسى، وزىڭنەن باسقانى ازعىرۋدىڭ وڭايعا سوقپاسىن بايقارسىڭ...

جۇماباي ءبىلالۇلى

Abai.kz