Biyldyng ózinde byltyr qúrylghan qarsy barlau jýiesining tynshylary shet eldik qúpiya úiymdargha «qúlshylyq» qylghan 12 qyzmetker men 5 tynshygha qúryq salypty. Mәselen, Shyghys Qazaqstan oblysynda Qytaygha memlekettik qúpiya qújattar berumen ainalysqan QR Qaruly kýshterining búrynghy ofiyseri tútqyndalyp, 11 jylgha bas bostandyghynan aiyryldy. ÚQK qyzmetkerleri ótken jyly memlekettik qúpiyany saqtaugha qatysty normativtik-qúqyqtyq aktilerdi búzghan ýsh myng isting betin ashqan. Áriyne, býgingi әngimemiz búl jayynda emes, biraq taqyryptas. Sonymen, olar bizding ortamyzda jýr... Qalpaghyn basyp kiyip, jýzin qalqaytqan jaghasyna jasyrmaydy. Qoyny-qonyshyn tyndaghysh «juchokpen» toltyrmaydy, qorghasyn oqty qolshatyrdy qolyna almaydy. Tym bolmasa, jaghasyn bir tistep, til tartpay óltire salatyn zarin uyn da ishpeydi-au. Yaghni, búlar - ekibastan Yan Flemingting «Bondianasyn» bastan-ayaq oqyghan býldirgi tynshylar emes. Sonda búlar kim dersiz? Týr-sipaty, kiyim kiyisinen min tappaysyz, bar kinәsi - pighyly búzyq, peyili tar. Sol ghana. Endeshe, tanys bolynyzdar - búlar yqpal agentteri.

Biyldyng ózinde byltyr qúrylghan qarsy barlau jýiesining tynshylary shet eldik qúpiya úiymdargha «qúlshylyq» qylghan 12 qyzmetker men 5 tynshygha qúryq salypty. Mәselen, Shyghys Qazaqstan oblysynda Qytaygha memlekettik qúpiya qújattar berumen ainalysqan QR Qaruly kýshterining búrynghy ofiyseri tútqyndalyp, 11 jylgha bas bostandyghynan aiyryldy. ÚQK qyzmetkerleri ótken jyly memlekettik qúpiyany saqtaugha qatysty normativtik-qúqyqtyq aktilerdi búzghan ýsh myng isting betin ashqan. Áriyne, býgingi әngimemiz búl jayynda emes, biraq taqyryptas. Sonymen, olar bizding ortamyzda jýr... Qalpaghyn basyp kiyip, jýzin qalqaytqan jaghasyna jasyrmaydy. Qoyny-qonyshyn tyndaghysh «juchokpen» toltyrmaydy, qorghasyn oqty qolshatyrdy qolyna almaydy. Tym bolmasa, jaghasyn bir tistep, til tartpay óltire salatyn zarin uyn da ishpeydi-au. Yaghni, búlar - ekibastan Yan Flemingting «Bondianasyn» bastan-ayaq oqyghan býldirgi tynshylar emes. Sonda búlar kim dersiz? Týr-sipaty, kiyim kiyisinen min tappaysyz, bar kinәsi - pighyly búzyq, peyili tar. Sol ghana. Endeshe, tanys bolynyzdar - búlar yqpal agentteri.

B.z.d. 328 jyly Eskendir Zúlharnayyn ejelgi Soghdy (qazirgi Ózbekstan, Tәjikstan territoriyasy) jerin jaulap alady. Áskerin tynyqtyryp, jergilikti túrghyndardyng au-jayyn bilisimen, Makedoniya men Grekiyadaghy tekti degen әuletterden iriktep alghan 100 jigit aldyrtady. Jýzining bәri de «sen túr, men atayyn» dep júlynyp túrghan, bilim-bilik jaghynan eshkimge esesin jibermese kerek. Soghdy jerine tabandary tiyisimen, Eskendirding ózi qúda retinde olardy jergilikti biyleushi ortadan shyqqan qyzdargha qosyp, toylaryn ótkizip beredi. Bir qaraghanda, búl «tuys» bolghan halyqtardyng endigәri soghys bolmasyn degen niyetpen qyz alysyp, qúda bolatyn saltyna úqsaydy. Biraq... ailaker әmirshi arydan oilap edi. Qúdalyq arqyly grek-makedon imperiyasynyng mýddesin oilaytyn jana әulettin, biylik qúrylymynyng negizin qalau. Mine, әigili makedondyqtyng shyn maqsaty.

Múnday mysaldardy tarihtan kóptep tabugha bolady. Aytalyq, Kenester Odaghynyng qúlauy da kóbine-kóp biylik eshelonynyng úshar basyndaghy yqpal agentteri arqyly jýzege asqan-dy. Búl sensasiya emes. 1947 jyldan bastap-aq Vashington «kommunizmmen kýres» degen jeleumen Odaq territoriyasynda «tilektesterin» tәrbiyeley bastady. Qaybir derekke sýiensek, tek 1985 pen 1992 jyldar aralyghynda Batys (onyng ishinde AQSh bar) «KSRO-ny demokratiyalandyru ýrdisine» dep 90 mlrd dollardyng basyna su qúighan. Aghyl-tegil aqsha Kribla instituty, «Demokratiyagha qosylghan últtyq ýles» qauymdastyghy sekildi úiymdar arqyly qorytylyp, qoghamdyq pikirdi ózgertetin talay baghdarlamanyng tamyryna qan jýgirtken. Tipti, 1986-90 jyldary Kommunistik partiya Ortalyq komiytetining hatshysy bolghan, «Qayta qúrudyn» bas iydeology A.Yakovlevting ózi yqpal agentterining «ókil atasy» bolghan-mys. Búny Gorbachev bilse de, bilmegen synay tanytqan. Ýsh әriptilerge onyng ýnin mәngilik óshiruge múrsatyn bermepti.

Sonymen, yqpal agenti degenimiz - belgili bir elding syrtqy sayasatyndaghy kursyna, biyleushilerding pighylyna say sheshimderdi qabyldatqyzu ýshin qoghamdyq pikir qalyptastyratyn organdargha, elitalyq-qarjylyq toptargha yqpal ete alatyn adam. IYә, osylay. Biraq, olardyng oryndaluy tiyis búiryqtardy barynsha búrmalap, ishki sayasatta, ne ekonomikadaghy ósudi tejeuge kesirin tiygizetini kóp. Yqpal agenti Sizge shekeden qaraytyn sheneunik-ministr, deputat, bolmasa, iri kompaniyanyng basshysy da boluy mýmkin. Áyteuir, «kónili ketken» elding býiregi búltisyn degen maqsatyna jetudegi tirligin jýieli jýrgize alsa bolghany. Tipti, shygharmashylyq intelliygensiyanyng da osy shyrmauyqqa tartyluy bek mýmkin. Mysalgha, Izrailding «Mossad» barlau qyzmeti óz júmysynda jer-jerdegi evrey qauymdastyqtarynyng ókilderin keninen tartatyn kórinedi. Osy qisyngha salsaq, Qazaq elindegi san týrli últtyq-mәdeny ortalyqtar, halyqaralyq qauymdastyq, qorlardyng tizimin qolgha alyp-aq, qorqugha bolady. Búlardyng qataryna «oghash» oilaytyn keybir orystildi BAQ-tardy da qossa bolar.

Aqyry, әngime auany Qazaqstangha aughan song aitarymyz - bizde yqpal agentterining boluy eshqanday mif emes, qayta mәsele. Nege deseniz, geosayasi, ekonomikalyq túrghydan bizding ósu «fenomeni», «asqan toleranttylyq» qúpiyasy kim-kimdi de qyzyqtyrady. Taghy da osy teoriyagha salsaq, elimizde Resey, Qytay, Týrkiya, AQSh agentterining yqpaly kýshtirek seziledi-au. Ásirese, Reseydin. Búl jaghynan elimizding sayasy ómirin baqylap jýrgen jan birden 5-6 mysaldy aityp bere alady. Ókinishke qaray, Qazaqstanda yqpal agentteri bar ma, bolsa onyng әseri qanday degen súraq  kóterile bermeydi. Apta sayyn aluan eldermen, kompaniyalarmen bolyp jatqan kelisim-sharttargha jýielik sarap, taldau jýrgizile me? Últtyq mýddeden útylyp jatqan joqpyz ba? Ony indete zerttep jýrgen ortalyqtar da shamaly. Desek te, búl mәseleni kózge ilmesek, erten-aq últtyq qauipsizdigimizding qabyrghasy qaqyramasyna eshkim kepil bolmaydy. Moldaviyadaghy rumyn agentterining «riyasyz» әreketi - osynyng aighaghy...

Sarapshy sózi

Aydos SARYM, sayasattanushy:

Óz basym bizding keybir aghayyndarymyz siyaqty «ishimizdi jau aldy» deytin attanshyl aurular men fobiyalardan aulaqpyn. Degenmen de, elimizde syrt elderding mýddesin qorghap, solardyng soyylyn soghyp jýrgenderding az emes ekendigin jaqsy bilemin. Olardy eki topqa bóluge bolady. Birinshileri - ózderining istep jýrgenin eng dúrys, eng sara dep týsinetinder (sayasatkerler, sayasattanushylar, memlekettik qyzmetkerler, ziyaly qauym ókilderi). Búlar, mysaly, Qazaqstannyng bolashaghy Reseymen, ne bolmasa basqa elmen baylanysty boluy kerek dep senedi jәne sol ústanymdaryn nasihattaumen ainalysady. Ekinshileri - óz júmystary ýshin shetelden qarjy alyp, soghan júmys isteydi. Búlardyng qataryna shetelding qorlarynan aqsha alyp, sol elderding mýddesin qorghap jýrgenderdi qosugha bolady. Mysaly, Qazaqstandaghy orys jәne slavyan úiymdary. Ýshinshi shaghyn ghana top - naqty elderding tynshylary. Bizding elde jyl sayyn jiyrma shaqty «tynshylar» ústalyp jatady. Alayda, shyndap keletin bolsa, Reseyding arnayy qyzmetterimen salystyrghanda basqa elderding qoly qysqa. Ókinishtisi, olarmen shyndap kýresip jýrgen bizding barlaushylar joq. Ol qauip-qaterding el qauipsizdigine tiygizip otyrghan әseri әrtýrli. Mysaly, Iran men Qytaydyng qolgha týsken agentteri negizinen ekonomikalyq, tehnikalyq jәne sayasy shpionajben ainalysqany belgili. Batys elderin de osynday aqparat qyzyqtyruy yqtimal. Al, Reseyding arnayy qyzmetterin «qyzyqtyryp» otyrghan aqparat óte auqymdy. Olar elimizding ishki mәselelerimen de ainalysady, elitamyzdyng ishinen reseyshil toptardy «ósiruge» tyrysady. Biyleushi elitalardyng ishinde Reseyding sayasy jәne biznes toptarymen etene jaqyndasqan, auyz jalasqan adamdar da jetkilikti. Olardyng elimizding budjeti men qauipsizdigine tiygizip jatqan keri әseri turaly kez-kelgen gazetten oqyp, teledidardan kóruge bolady. Mysaly, Reseymen әskery tehnikalyq nemese gharyshtyq yntymaqtastyq degen jeleumen budjetting milliardtaghan qarajattyng talan-tarajgha týskenin jaqsy bilemiz. Qazaqstangha tiyimsiz kelisim-sharttar qanshama! Jalpy alghanda, elimizding belgili bir salalary aqsap jatsa biz ony eng aldymen ózimizden kóruimiz kerek. Shetelge ókpeleuding qajeti joq. Ár el ózining mýddesin qorghaugha tyrysady. Búl zandy nәrse. Búghan qarsy túru ýshin biz eng aldymen «últtyq mýddemiz nede, qanday?» degen súraqtargha jauap beruimiz kerek. Eger elimizding barlyq azamaty «bizding últtyq mýddemiz osynday», «mynanyng istegeni últtyq mýddemizge qayshy» degen týsinikter bolsa, ishimiz býtin bolsa, bizdi syrttan jau ala almaydy. Últtyq, memlekettik mýdde degen nәrseler tek at tóbelindey ghana toptyng mәselesi emes, barshagha ortaq taqyryp boluy kerek.

Órken KENJEBEKOV,

«Dala men Qala» gazeti, 10.08.2009