بيىلدىڭ وزىندە بىلتىر قۇرىلعان قارسى بارلاۋ جۇيەسىنىڭ تىڭشىلارى شەت ەلدىك قۇپيا ۇيىمدارعا «قۇلشىلىق» قىلعان 12 قىزمەتكەر مەن 5 تىڭشىعا قۇرىق سالىپتى. ماسەلەن، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا قىتايعا مەملەكەتتىك قۇپيا قۇجاتتار بەرۋمەن اينالىسقان قر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى وفيتسەرى تۇتقىندالىپ، 11 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ۇقك قىزمەتكەرلەرى وتكەن جىلى مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋعا قاتىستى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى بۇزعان ءۇش مىڭ ءىستىڭ بەتىن اشقان. ارينە، بۇگىنگى اڭگىمەمىز بۇل جايىندا ەمەس، بىراق تاقىرىپتاس. سونىمەن، ولار ءبىزدىڭ ورتامىزدا ءجۇر... قالپاعىن باسىپ كيىپ، ءجۇزىن قالقايتقان جاعاسىنا جاسىرمايدى. قوينى-قونىشىن تىڭداعىش «جۋچوكپەن» تولتىرمايدى، قورعاسىن وقتى قولشاتىردى قولىنا المايدى. تىم بولماسا، جاعاسىن ءبىر تىستەپ، ءتىل تارتپاي ولتىرە سالاتىن زارين ۋىن دا ىشپەيدى-اۋ. ياعني، بۇلار - ەكىباستان يان فلەمينگتىڭ «بوندياناسىن» باستان-اياق وقىعان بۇلدىرگى تىڭشىلار ەمەس. سوندا بۇلار كىم دەرسىز؟ ءتۇر-سيپاتى، كيىم كيىسىنەن ءمىن تاپپايسىز، بار كىناسى - پيعىلى بۇزىق، پەيىلى تار. سول عانا. ەندەشە، تانىس بولىڭىزدار - بۇلار ىقپال اگەنتتەرى.

بيىلدىڭ وزىندە بىلتىر قۇرىلعان قارسى بارلاۋ جۇيەسىنىڭ تىڭشىلارى شەت ەلدىك قۇپيا ۇيىمدارعا «قۇلشىلىق» قىلعان 12 قىزمەتكەر مەن 5 تىڭشىعا قۇرىق سالىپتى. ماسەلەن، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا قىتايعا مەملەكەتتىك قۇپيا قۇجاتتار بەرۋمەن اينالىسقان قر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى وفيتسەرى تۇتقىندالىپ، 11 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ۇقك قىزمەتكەرلەرى وتكەن جىلى مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋعا قاتىستى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى بۇزعان ءۇش مىڭ ءىستىڭ بەتىن اشقان. ارينە، بۇگىنگى اڭگىمەمىز بۇل جايىندا ەمەس، بىراق تاقىرىپتاس. سونىمەن، ولار ءبىزدىڭ ورتامىزدا ءجۇر... قالپاعىن باسىپ كيىپ، ءجۇزىن قالقايتقان جاعاسىنا جاسىرمايدى. قوينى-قونىشىن تىڭداعىش «جۋچوكپەن» تولتىرمايدى، قورعاسىن وقتى قولشاتىردى قولىنا المايدى. تىم بولماسا، جاعاسىن ءبىر تىستەپ، ءتىل تارتپاي ولتىرە سالاتىن زارين ۋىن دا ىشپەيدى-اۋ. ياعني، بۇلار - ەكىباستان يان فلەمينگتىڭ «بوندياناسىن» باستان-اياق وقىعان بۇلدىرگى تىڭشىلار ەمەس. سوندا بۇلار كىم دەرسىز؟ ءتۇر-سيپاتى، كيىم كيىسىنەن ءمىن تاپپايسىز، بار كىناسى - پيعىلى بۇزىق، پەيىلى تار. سول عانا. ەندەشە، تانىس بولىڭىزدار - بۇلار ىقپال اگەنتتەرى.

ب.ز.د. 328 جىلى ەسكەندىر زۇلحارنايىن ەجەلگى سوعدى (قازىرگى وزبەكستان، تاجىكستان تەرريتورياسى) جەرىن جاۋلاپ الادى. اسكەرىن تىنىقتىرىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اۋ-جايىن بىلىسىمەن، ماكەدونيا مەن گرەكياداعى تەكتى دەگەن اۋلەتتەردەن ىرىكتەپ العان 100 جىگىت الدىرتادى. ءجۇزىنىڭ ءبارى دە «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەپ جۇلىنىپ تۇرعان، ءبىلىم-بىلىك جاعىنان ەشكىمگە ەسەسىن جىبەرمەسە كەرەك. سوعدى جەرىنە تاباندارى تيىسىمەن، ەسكەندىردىڭ ءوزى قۇدا رەتىندە ولاردى جەرگىلىكتى بيلەۋشى ورتادان شىققان قىزدارعا قوسىپ، تويلارىن وتكىزىپ بەرەدى. ءبىر قاراعاندا، بۇل «تۋىس» بولعان حالىقتاردىڭ ەندىگارى سوعىس بولماسىن دەگەن نيەتپەن قىز الىسىپ، قۇدا بولاتىن سالتىنا ۇقسايدى. بىراق... ايلاكەر ءامىرشى ارىدان ويلاپ ەدى. قۇدالىق ارقىلى گرەك-ماكەدون يمپەرياسىنىڭ مۇددەسىن ويلايتىن جاڭا اۋلەتتىڭ، بيلىك قۇرىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋ. مىنە، ايگىلى ماكەدوندىقتىڭ شىن ماقساتى.

مۇنداي مىسالداردى تاريحتان كوپتەپ تابۋعا بولادى. ايتالىق، كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇلاۋى دا كوبىنە-كوپ بيلىك ەشەلونىنىڭ ۇشار باسىنداعى ىقپال اگەنتتەرى ارقىلى جۇزەگە اسقان-دى. بۇل سەنساتسيا ەمەس. 1947 جىلدان باستاپ-اق ۆاشينگتون «كوممۋنيزممەن كۇرەس» دەگەن جەلەۋمەن وداق تەرريتورياسىندا «تىلەكتەستەرىن» تاربيەلەي باستادى. قايبىر دەرەككە سۇيەنسەك، تەك 1985 پەن 1992 جىلدار ارالىعىندا باتىس (ونىڭ ىشىندە اقش بار) «كسرو-نى دەموكراتيالاندىرۋ ۇردىسىنە» دەپ 90 ملرد دوللاردىڭ باسىنا سۋ قۇيعان. اعىل-تەگىل اقشا كريبلا ينستيتۋتى، «دەموكراتياعا قوسىلعان ۇلتتىق ۇلەس» قاۋىمداستىعى سەكىلدى ۇيىمدار ارقىلى قورىتىلىپ، قوعامدىق پىكىردى وزگەرتەتىن تالاي باعدارلامانىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتكەن. ءتىپتى، 1986-90 جىلدارى كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولعان، «قايتا قۇرۋدىڭ» باس يدەولوگى ا.ياكوۆلەۆتىڭ ءوزى ىقپال اگەنتتەرىنىڭ «وكىل اتاسى» بولعان-مىس. بۇنى گورباچەۆ بىلسە دە، بىلمەگەن سىڭاي تانىتقان. ءۇش ارىپتىلەرگە ونىڭ ءۇنىن ماڭگىلىك وشىرۋگە مۇرساتىن بەرمەپتى.

سونىمەن، ىقپال اگەنتى دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى كۋرسىنا، بيلەۋشىلەردىڭ پيعىلىنا ساي شەشىمدەردى قابىلداتقىزۋ ءۇشىن قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىراتىن ورگاندارعا، ەليتالىق-قارجىلىق توپتارعا ىقپال ەتە الاتىن ادام. ءيا، وسىلاي. بىراق، ولاردىڭ ورىندالۋى ءتيىس بۇيرىقتاردى بارىنشا بۇرمالاپ، ىشكى ساياساتتا، نە ەكونوميكاداعى ءوسۋدى تەجەۋگە كەسىرىن تيگىزەتىنى كوپ. ىقپال اگەنتى سىزگە شەكەدەن قارايتىن شەنەۋنىك-مينيستر، دەپۋتات، بولماسا، ءىرى كومپانيانىڭ باسشىسى دا بولۋى مۇمكىن. ايتەۋىر، «كوڭىلى كەتكەن» ەلدىڭ بۇيرەگى بۇلتيسىن دەگەن ماقساتىنا جەتۋدەگى تىرلىگىن جۇيەلى جۇرگىزە السا بولعانى. ءتىپتى، شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيانىڭ دا وسى شىرماۋىققا تارتىلۋى بەك مۇمكىن. مىسالعا، ءيزرايلدىڭ «موسساد» بارلاۋ قىزمەتى ءوز جۇمىسىندا جەر-جەردەگى ەۆرەي قاۋىمداستىقتارىنىڭ وكىلدەرىن كەڭىنەن تارتاتىن كورىنەدى. وسى قيسىنعا سالساق، قازاق ەلىندەگى سان ءتۇرلى ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار، حالىقارالىق قاۋىمداستىق، قورلاردىڭ ءتىزىمىن قولعا الىپ-اق، قورقۋعا بولادى. بۇلاردىڭ قاتارىنا «وعاش» ويلايتىن كەيبىر ءورىستىلدى باق-تاردى دا قوسسا بولار.

اقىرى، اڭگىمە اۋانى قازاقستانعا اۋعان سوڭ ايتارىمىز - بىزدە ىقپال اگەنتتەرىنىڭ بولۋى ەشقانداي ميف ەمەس، قايتا ماسەلە. نەگە دەسەڭىز، گەوساياسي، ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىزدىڭ ءوسۋ «فەنومەنى»، «اسقان تولەرانتتىلىق» قۇپياسى كىم-كىمدى دە قىزىقتىرادى. تاعى دا وسى تەورياعا سالساق، ەلىمىزدە رەسەي، قىتاي، تۇركيا، اقش اگەنتتەرىنىڭ ىقپالى كۇشتىرەك سەزىلەدى-اۋ. اسىرەسە، رەسەيدىڭ. بۇل جاعىنان ەلىمىزدىڭ ساياسي ءومىرىن باقىلاپ جۇرگەن جان بىردەن 5-6 مىسالدى ايتىپ بەرە الادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا ىقپال اگەنتتەرى بار ما، بولسا ونىڭ اسەرى قانداي دەگەن سۇراق  كوتەرىلە بەرمەيدى. اپتا سايىن الۋان ەلدەرمەن، كومپانيالارمەن بولىپ جاتقان كەلىسىم-شارتتارعا جۇيەلىك ساراپ، تالداۋ جۇرگىزىلە مە؟ ۇلتتىق مۇددەدەن ۇتىلىپ جاتقان جوقپىز با؟ ونى ىندەتە زەرتتەپ جۇرگەن ورتالىقتار دا شامالى. دەسەك تە، بۇل ماسەلەنى كوزگە ىلمەسەك، ەرتەڭ-اق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ قابىرعاسى قاقىراماسىنا ەشكىم كەپىل بولمايدى. مولداۆياداعى رۋمىن اگەنتتەرىنىڭ «رياسىز» ارەكەتى - وسىنىڭ ايعاعى...

ساراپشى سءوزى

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

ءوز باسىم ءبىزدىڭ كەيبىر اعايىندارىمىز سياقتى «ءىشىمىزدى جاۋ الدى» دەيتىن اتتانشىل اۋرۋلار مەن فوبيالاردان اۋلاقپىن. دەگەنمەن دە، ەلىمىزدە سىرت ەلدەردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەردىڭ از ەمەس ەكەندىگىن جاقسى بىلەمىن. ولاردى ەكى توپقا بولۋگە بولادى. بىرىنشىلەرى - وزدەرىنىڭ ىستەپ جۇرگەنىن ەڭ دۇرىس، ەڭ سارا دەپ تۇسىنەتىندەر (ساياساتكەرلەر، ساياساتتانۋشىلار، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى). بۇلار، مىسالى، قازاقستاننىڭ بولاشاعى رەسەيمەن، نە بولماسا باسقا ەلمەن بايلانىستى بولۋى كەرەك دەپ سەنەدى جانە سول ۇستانىمدارىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسادى. ەكىنشىلەرى - ءوز جۇمىستارى ءۇشىن شەتەلدەن قارجى الىپ، سوعان جۇمىس ىستەيدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا شەتەلدىڭ قورلارىنان اقشا الىپ، سول ەلدەردىڭ مۇددەسىن قورعاپ جۇرگەندەردى قوسۋعا بولادى. مىسالى، قازاقستانداعى ورىس جانە سلاۆيان ۇيىمدارى. ءۇشىنشى شاعىن عانا توپ - ناقتى ەلدەردىڭ تىڭشىلارى. ءبىزدىڭ ەلدە جىل سايىن جيىرما شاقتى «تىڭشىلار» ۇستالىپ جاتادى. الايدا، شىنداپ كەلەتىن بولسا، رەسەيدىڭ ارنايى قىزمەتتەرىمەن سالىستىرعاندا باسقا ەلدەردىڭ قولى قىسقا. وكىنىشتىسى، ولارمەن شىنداپ كۇرەسىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ بارلاۋشىلار جوق. ول قاۋىپ-قاتەردىڭ ەل قاۋىپسىزدىگىنە تيگىزىپ وتىرعان اسەرى ءارتۇرلى. مىسالى، يران مەن قىتايدىڭ قولعا تۇسكەن اگەنتتەرى نەگىزىنەن ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق جانە ساياسي شپيوناجبەن اينالىسقانى بەلگىلى. باتىس ەلدەرىن دە وسىنداي اقپارات قىزىقتىرۋى ىقتيمال. ال، رەسەيدىڭ ارنايى قىزمەتتەرىن «قىزىقتىرىپ» وتىرعان اقپارات وتە اۋقىمدى. ولار ەلىمىزدىڭ ىشكى ماسەلەلەرىمەن دە اينالىسادى، ەليتامىزدىڭ ىشىنەن رەسەيشىل توپتاردى «وسىرۋگە» تىرىسادى. بيلەۋشى ەليتالاردىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ساياسي جانە بيزنەس توپتارىمەن ەتەنە جاقىنداسقان، اۋىز جالاسقان ادامدار دا جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتى مەن قاۋىپسىزدىگىنە تيگىزىپ جاتقان كەرى اسەرى تۋرالى كەز-كەلگەن گازەتتەن وقىپ، تەلەديداردان كورۋگە بولادى. مىسالى، رەسەيمەن اسكەري تەحنيكالىق نەمەسە عارىشتىق ىنتىماقتاستىق دەگەن جەلەۋمەن بيۋدجەتتىڭ ميللياردتاعان قاراجاتتىڭ تالان-تاراجعا تۇسكەنىن جاقسى بىلەمىز. قازاقستانعا ءتيىمسىز كەلىسىم-شارتتار قانشاما! جالپى العاندا، ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر سالالارى اقساپ جاتسا ءبىز ونى ەڭ الدىمەن وزىمىزدەن كورۋىمىز كەرەك. شەتەلگە وكپەلەۋدىڭ قاجەتى جوق. ءار ەل ءوزىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تىرىسادى. بۇل زاڭدى نارسە. بۇعان قارسى تۇرۋ ءۇشىن ءبىز ەڭ الدىمەن «ۇلتتىق مۇددەمىز نەدە، قانداي؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. ەگەر ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتى «ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىز وسىنداي»، «مىنانىڭ ىستەگەنى ۇلتتىق مۇددەمىزگە قايشى» دەگەن تۇسىنىكتەر بولسا، ءىشىمىز ءبۇتىن بولسا، ءبىزدى سىرتتان جاۋ الا المايدى. ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددە دەگەن نارسەلەر تەك ات توبەلىندەي عانا توپتىڭ ماسەلەسى ەمەس، بارشاعا ورتاق تاقىرىپ بولۋى كەرەك.

وركەن كەنجەبەكوۆ،

«دالا مەن قالا» گازەتى، 10.08.2009